Biyl belgılı jazuşy, Ūly Abaidy küllı düniege tanytqan Mūhtar Omarhanūly Äuezov 125 jasqa toldy. Abai turaly mälımetterdı jyldar boiy jinap, onyŋ ūlaǧatty sözderın, ömırınıŋ soŋyna deiın nasihattap ötken Mūhtar şoǧy biık, düiım el tanyǧan klassik jazuşy boldy. Mūhtar Omarhanūly tuyp, ösken jerı Semei öŋırı, Abai şyqqan ortadan tälım-tärbie alyp, onyŋ danadyq sözderınen när alǧan.
Keŋestık jüie ornaǧannan keiın Äuezov senımsızderdıŋ qataryna ılıgıp, quǧyndala bastady. Mūhtardyŋ ıs-äreketınıŋ ükımet oryndaryna jaqpady. Oǧan degen senımsızdıktıŋ basy Alaş qozǧalysyna belsene qatysyp, ūlt ziialylarynyŋ täuelsızdık jolyndaǧy ideiasyna qoldau körsetuı bolatyn.
Mūhtardyŋ ömır joldary Älihan bastaǧan Alaş qozǧalysymen tyǧyz bailanysty. Onyŋ Alaş azamattarymen ara-qatynasy 1914-1919 jyldar bastau alady. 1909-1914 jyldar aralyǧynda Semeidegı qalalyq bes klastyq orys mektebınde, odan keiın 1915-1919 jyldary oqytuşylar seminariiasynda oqyǧan kezınde qazaqtyŋ qaimaǧy atanǧan ūlt ziialylarymen etene aralasyp, olardyŋ barlyq ıs-şaralaryna qoldau körsetken edı.
Jas Mūhtar müşe bolǧan «Janar», «Järdem», «Talap» siiaqty ūiymdarynyŋ basynda Alaştyŋ belgılı ziialylary tūrdy. Būl ūiymdar qazaq jastaryn aǧartuşylyqqa, ǧylymǧa, mädenietke qarai jeteledı. Ä.Bökeihanov, M.Dulatov, J.Aimauytov, M.Boştaev syndy alaşşyl qairatkerlerdıŋ senımdı serıgı bolǧan Mūhtar Alaş ideiasyn berık ūstanyp, qazaqtyŋ täuelsızdıgı jolynda qarymdy qalamymen qyzmet ettı.
Qalamgerdıŋ «Alaş» partiiasymen tyǧyz bailanystylyǧy partiianyŋ organy bolǧan «Saryarqa», «Alaş», «Abai» syndy basylymdarda jaryq körgen maqalalarymen aiqyn. Onyŋ jariialanǧan maqalalary qoǧamdyq-saiasi, mädeni-äleumettık taqyryptardy qamtydy. Alaş ideiasymen qarulanǧan jas Mūhtar Alaşordanyŋ qolǧa alǧan mäselelerın quattady jäne ony qoldaityndyǧyn jiyndarda söilegen sözderınde aiqyn bıldırdı. HH ǧasyrdyŋ 20 jylynyŋ basynda-aq ol el taǧdyryna qatysty baspasözge qazaq azamattaryna, ziialylaryna oi salarlyq bırneşe maqalalar jariialady. «Qazaq oqyǧandaryna aşyq hat» dep atalǧan maqalasynda el bolaşaǧy jolynda būǧyp jatpai, är jaqqa tartpai, qaşpai bırlese, bel bua qyzmet ısteu kerektıgın köterdı. Mūhtar qazaqtyŋ küiıne küŋırendı. «Qazırgı qazaq küiı» maqalasynda eldı qaraŋǧydan alǧa süireitın qazaq oqyǧandary, ziialylary ekendıgın basa körsete, olarǧa senımdılık tanytty, süiendı. Mysal retınde Japoniia, Resei, Germaniia, Angliiadai elderdı auyr küiınen osy oqyǧandardyŋ alyp şyǧyp, alǧa jetelegendıgın basa aityp, jol körsetetın de, baǧyt beretın de oqyǧandar, el ziialylary ekendkterın esterıne saldy.
Mūhtar Älihandai Alaştyŋ köşbasşysy tūrǧan qazaq intelligensiiasyna ümıt artty. El tüzelıp, önerlı jūrtqa ainalsa degen ümıtpen käsıp qylyp, zauyt, fabrika salyp, şaruaşylyqty jöndep, egın egıp, oŋalyp, jūrt qataryna ılıkse degen oida boldy. Oǧan kedergı keltırer kereǧar, enjar mınezderdı synady, olardan aryludyŋ jolyn ızdedı.
Mūhtardyŋ Alaş ideiasyn qoldauy Jüsıpbek Aimauytovpen bırge «Abai» jurnalyn şyǧaryp, ūlttyq bırlıktı, ūlttyq ruhty tarihi tūlǧany nasihattaudan bastauynan köruge bolady. Būl basylymda onyŋ öz maqalalary, audarmalary jaryq körgen. Ǧylymdy progress jolyna paidalanu qajettıgı turaly «Ǧylym», «Ǧylym tılı», ūlt mädenietın köteruge arnalǧan «Mädeniet häm ūlt», «Mädenietke qai käsıp juyq», oqu-aǧartuda «Oqu ädısı» jäne taǧy da basqa özektı taqyryptarǧa arnalǧan onnan asa maqalalarynyŋ «Abai» juralynda jariialanuy, onyŋ sol kezderdegı aǧa buyn ökılderımen jiı kezdesıp, olardyŋ kötergen mäselelerın keŋ nasihattaudyŋ bır ūşy dep tanuǧa bolady. Onyŋ üstıne bozbala Mūhtar ainalada bolyp jatqan oqiǧalardy baǧdarlai, äleumettıŋ tūrmys-tırşılıgıne jaŋa serpın eŋgızıp, ūlt müddesı jolynda qyzmet etude jastardy tartudyŋ maŋyzdylyǧyn tüsındı. Qazaq jastaryn, äielderdı oquǧa, qoǧam jūmystarǧa tartu, mädeni ıs-şaralarǧa jūmyldyrudy qūptady. Sondyqtan Jüsıpbek Aimauytovpen bırlese ūiymdastyrǧan osy «Abai» jurnalynda jastardyŋ qoǧam ömırıne etene aralasyp, eldıŋ damuyna eleulı üles qosuǧa bırlese attanuǧa şaqyruynyŋ sebebı de sol.
Ol eskı patşalyq jüienıŋ qūlap, jaŋa ornaǧan keŋestık (bolşeviktık) bilıkten köp ümıt küttı. Alaş qairatkerılerıne ükımet tarapynan keşırım jariialanyp, olardy keŋestık qyzmetke tartyluyn Qazaqstan respublikasynyŋ damuynda erekşe özgerısterge äkeledı degen senımde boldy. Özı de kommunistık partiia qataryna ötıp, jaŋa ökımettıŋ qyzmetıne belsene kırıstı. 1919-1920 jyldary Semei guberniialyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary, keiın Semei guberniialyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy boldy. 1921 jyly Orynborda Qazaq OAK-ı apparatynda qyzmet atqaryp, Azamat soǧysy jyldarynda, aşarşylyq tūsynda qazaqtarynyŋ äl-auqatyn jaqsartuǧa, mädeni deŋgeiın köteruge bar küşın saldy. Öz ömırbaianynda 1919 jyldan Keŋes ökımetınıŋ qyzmetıne aralasyp, qoǧamdyq qyzmetterge aralasqandyǧyn jazyp ötken bolatyn.
1921-1922 jyldary aştyq jailaǧan kezde Semeidegı ūlt ziialylarynyŋ «aştyqty auyzdyqtauǧa jūmyla kırısıp, kömek körseteiık» degen bastamalaryn qoldap, özı de belsene kırısıp, aşyqpaǧan Semei men Aqmola öŋırınen jylu jinauǧa qatysty.
M. Äuezov te «Qazaq tılı» gazetıne jariialaǧan «Egınge daiyndalyŋdar» (Qazaq tılı, 1921,18 aqpan) dep atalatyn maqalasynda qazaq auyldaryn otyryqşylyqqa tartu, egınşılık käsıppen şūǧyldanu, oǧan jasalyp otyrǧan jeŋıldıkter men ony paidalanudyŋ joldary turaly mäselenı kötere otyryp, Keŋes ökımetınıŋ jer saiasatynyŋ mänın tüsındıruge tyrysty. Būl saiasatty qazaqtardyŋ tiımdı türde jüzege asyrudyŋ qajettıgın aita, 1920-1921 jyldardaǧy quaŋşylyqtyŋ kesırınen tönıp kele jatqan aşarşylyq qaupınen saqtandyrdy.
Mūhtar Omarhanūlynyŋ respublikadaǧy aştyqty auyzdyqtauǧa belsene qatysqandyǧyn bırı bılse, bırı bıle bermeidı. Ol 1921 jyly Orynborda Qazaq OAK-ı apparatynda qyzmet atqaryp jürgen kezınde aştyqty auyzdyqtau mäselesıne qatysty ötkızılgen mäjılısterge, konferensiialarǧa qatysyp, aştyqpen küres joldaryna qatysty ūsynystaryn bıldırgen. 1921 jyldyŋ qazanyndaǧy Qazaq OAK-tıŋ janynan qūrylǧan aşyqqandarǧa kömek körsetu Tötenşe komissiianyŋ qūramynda bolyp, Ä.Dosovpen bırge Semeige ıssapaǧa jıberılıp, elge azyq-tülık, mal jinady, kooperativter, nesie aludy ūiymdastyrdy. Ol 10 jeltoqsanda Ä. Jangeldinnıŋ töraǧalyǧy, Ä. Naqymjannyŋ hatşylyǧymen ötken Qazaq ölkelık komitetınıŋ jauapty qyzmetkerlerınıŋ jiynynda Aşköm ūiymdarynyŋ kömegı älı de bolsa qazaqtyŋ şalǧai jatqan audandaryna jetpei jatqandyǧyn aita otyryp, onyŋ bırneşe sebepterın atady. Onyŋ bırınşısı, älı de bolsa aşyqqan alys audandarda jūmysşy küşınıŋ jetıspeuı bolsa, ekınşısı, aşyqqan qazaqtar jekelengen basşylyqsyz memleketten bölıngen ülestı ala almauy. Üşınşısı, jergılıktı Aşkömnıŋ ūiymdary jaqyn maŋaidaǧy auyldardy, qala, selolardaǧy aştarǧa ǧana kömek qoldaryn sozuy. Azyqtyŋ joqtyǧynan tūrǧylyqty halyq körtyşqan, maldyŋ öleksesımen, ūsaq jändıktermen qorektene bastauynan türlı jūqpaly aurulardyŋ şyǧyp jatqandyǧyn basa aitty.
M. Äuezovtyŋ baiandamasynan keiın jiynda tez arada aşyǧyp jatqan şalǧaidaǧy dala audandaryn kömek qoldaryn sozu jūmysy sol öŋırdegı Aşkömderge mındettelıp, osy ıstıŋ alǧa jyljuyna barlyq partiialyq, käsıpodaq ūiymdary men baspasözdı tartu, olardyŋ jūmysyn tekseruge arnai ökılder jıberu jönınde qauly qabyldandy. S. Meŋdeşev pen M. Äuezovke aşyqqan öŋırlerge kömek ūiymdastyru jüktelındı. Mäselen, Ortalyqtan Qostanaidan şalǧai jatqan Torǧai audanyna azyq-tülık jetkızudı, Gurev audanynada azyq-tülık taratuǧa eş mümkınşılık bolmaǧandyqtan Ortalyqtan Gurev pen Astrahannyŋ balyǧyn taratuǧa rūqsat sūrau, sonymen bırge Gurev pen Oral guberniialaryn balyq aulauǧa qajettı qūraldarmen qamtamasyz etıp, jergılıktı tūrǧyndarǧa erkın türde balyq aulauǧa rūqsat berudı tez arada şeşu de mındettelındı. Osy jiyn barysynda qūramynda M. Äuezov, Älıbekov, Almanov, A. Baitūrsynūly, A. Kenjin bar komissiia qūryldy.
19-27 aqpanda Orynborda bolǧan qyrǧyz (qazaq) oblystyq ekınşı konferensiiasynda Mūhtar Omarhanūly Aştarǧa kömek komissiiasynyŋ Ortalyq komitetınıŋ jūmysyn synǧa alyp, ökılder jüiesın qūrudy ūsyndy. Qazaqtarǧa kömektı orystarmen bırdei mölşerde berudı, qazaq pen orys ökılderın jeke qūrudy ūsyndy. Alaida konferensiia onyŋ būl ūsynysyn qabyl almady. Degenmen onyŋ kömek bölgen kezde qazaq, orys aşyqqandaryna bırdei tamaq beru turasyndaǧy pıkırın Naimanǧojaev qoldady. Ol sonymen qatar Terehodtyŋ «Povoljede ǧana aştyq, Qazaq respublikasynda joq, Qazaqstan tūrǧyndary turaly aitudyŋ qajetı joq» degen sözıne qarsy şyǧady. Qarap otyrsaq, Mūhtarmen bırge qazaq qoǧamyna qatysty mäselelerdı şeşude Alaş qozǧalysynyŋ beldı qairatkerlerı A. Baitūrsynovpen bolǧandyǧyn köruımızge bolady. Mūhtar ony asa joǧary baǧalaǧan, «ūlttyŋ ruhani kösemı sanaǧan». Ahmettıŋ oqu qūralyn şyǧaryp, qazaqtyŋ jalpaq tılın üiretken ūlt ūstazy ekendıgın qairatkerdıŋ elujyldyq mereitoiynda (1923) söilegen sözınde aitqan. Ahaŋnyŋ tärbiesınde bolyp, onyŋ qalamynan tuǧan ösiet-ülgısın estıp öskendıgın Mūhtar Ahmet ūiymdastyryp şyǧarǧan «Qazaq» gazetınıŋ öskeleŋ jastaryna säule şaşqandyǧyn «Sol uaqyttarda «Qazaq» gazetınıŋ anda-sanda oqyp otyrǧan äserlı anyq sözder, qauıptıŋ pışının aiqyn qylyp körsetıp, mekteptegı jas balalardyŋ sezımın tüzu jolǧa bettetkendei boluşy edı. Jas buynnyŋ jaŋa tuyp kele jatqan älsız oiyn jol mūndalap, jetegıne alyp bara jatqandai baiqaluşy edı. Mekteptegı sabaǧyn oqymaityn bala «Qazaq» gazetın körgen jerde qadalyp tūryp qalatyn» dep jazǧan bolatyn.
M. Äuezovtyŋ Ahmet Baitūrsynūlymen jaqyndyǧy Orynborǧa Ortalyq atqaru komitetıne qyzmetke auysqanda jandana tüsken.
Bolşeviktık bilık būrynǧy Alaş qairatkerlerıne keşırım jariialasa da 20 jyldardyŋ basynan olardy qudalauǧa kırıstı. Alaş qairatkerlerınıŋ soŋynan astyrtyn baqylau ornatyp, ärbır qadamdaryn jıpke tızgendei qaǧaz betıne tüsırıp otyrdy. Ükımettıŋ baqylauyna alynǧandardyŋ arasynda Mūhtar da bar edı. Onyŋ keŋestık bilıktegı qyzmetı terıs baǧalanyp, aqyry partiia qatarynan şyǧaryldy. Söitıp, keŋes ükımetı elın damytu bar küş-jıgerın salǧan onyŋ saǧyn syndyryp, ümıtke toly armandaryn aiaq asty etıp, bilıkten alastatuǧa tyrysty.
F. Goloşekin Qazaqstanǧa basşylyqqa keluınen ūlt ziialylaryna degen aşyq qarsylyq ūiymdastyryldy. Onyŋ bır körınısı retınde Mūhtarmen «Abai» jurnalyn şyǧarǧan alaşşyl dosy J. Aimauytovtyŋ quǧyndalyp, ıske tartyluy. 1921-1922 jyly aşarşylyqqa ūşyraǧan oblystarǧa kömek qolyn sozyp, maldai «sauyn» jinauǧa atsalysqan ūlt azamattaryn jalǧan jalamen sotttau üderısı mıne, sol bolşeviktık bilıktıŋ satqyndyq ısı.
«Sauyndy» öz maqsattaryna paidalandy degen jeleumen bastamaǧa ün qosyp, belsene kırısken Jüsıpbek Aimauytov, Ahmetsafa Jüsıpūly, Iliias Bäimenūly, Şaiqy Qūljanūly, Qazgeldı Qarpyqūlynyŋ üstınen 105, 106 jäne 113-baptar boiynşa ıs qozǧalyp, «Torǧai ısı» atalǧan sot ürdısı tört jyldan artyq sozylǧan edı.
Mūhtar alaşordaşylardyŋ qudalanyp, jauapqa tartyluyn qalamady. Degenmen olarǧa degen ideologiialyq küres örşi tüstı. 1927-1929 jyldardyŋ arasynda özındık pıkırı bar qazaq qyzmetkerlerınıŋ barlyǧyna «ūltşyl» degen aiyp taǧylyp, bırsypyrasy jūmystan quyldy. Olardyŋ ärbır qadamy baqylauǧa alyndy. 1928 jyldan bastap Alaş qozǧalysyna qatysqan Ahmet Baitūrsynūly, Maǧjan Jūmabaev, Jüsıpbek Aimauytovtardyŋ üstınen ıs qozǧalyp, qamauǧa alynsa, al 30-şy jyldardyŋ basynda Ä. Ermekov, M. Tynyşbaev, J. jäne H. Dosmūhamedov, Y. Mūstambaev jäne t.b. ziialylar zaŋsyz türde qamaldy.
1930 jylǧy 4 säuırdegı OGPU-dyŋ sot kollegiiasynyŋ ükımı boiynşa qazaq ziialylary är türlı merzımge türmeler men konslagerge kesılıp, jer audaryldy. Ükım boiynşa Alaş qozǧalysynyŋ körnektı ökılderı A. Baitūrsynūly, M. Dulatov, H. Ǧabbasov, J. Aimauytov, M. Esbolov jäne t.b. ziialylar atu jazasyna kesılıp, keiınnen on jyl merzımge lagerge jıberıluge almastyryldy. Olarǧa kapitalistık memleketter men aq emigranttardyŋ qoldauyna süiene otyryp qazaq ūltşyldarynyŋ jasyryn ūiymyn qūrdy, keŋes ökımetın qūlatyp, Alaşorda avtonomiiasyn qūruǧa tyrysty degen aiyptar taǧyldy. Būl ūiymǧa şarualardyŋ qaruly köterılısıne ūlastyrǧan ūjymdastyru kezındegı qatelıkter men olardyŋ jappai Qytaiǧa qarai bosqandyǧyn da taǧady.
1932 jyldyŋ 20 säuırındegı OGPU-dıŋ üştıgınıŋ şeşımımen M. Tynyşbaev, H. jäne J. Dosmūhamedovtar, A.Ümbetbaev, M. Murzin, Ä. Mūnaitpasov, Q. Kemeŋgerov, M. Būralqiev, Ä. Omarov, J. Küderin, J. Aqbaev, S. Kädırbaev, J. Tıleulinder besjyldyq merzımge jer audaryldy.
Osyndai ūlt ziialylarynyŋ basyna kün tuǧan şaqta Mūhtar Alaş ziialylary ūstanǧan ideiadan auytqyǧan joq. Kerısınşe ūlt ziialylarynyŋ kötergen äleumettık mäselelerın odan ärı jalǧastyryp, maqalalary arqyly ükımetke jetkızuge tyrysyp, olardyŋ bılıktılıgın, bılımdılıgın, ideialaryn ūlttyq müddege qoldanudy jön sanady. Qazaq mädeni-aǧartu salasyna jastardy tarta otyryp, qazaq maman kadrlaryn daiarlaudy qoldady. Qazaq jastary arasynda türlı mädeni ıs-şaralar ūiymdastyryp, Semeide drama teatrynyŋ ırgetasyn qalap, äleumettık jaǧdaiǧa bailanysty pesalaryn qoiyp, el aralap, qarapaiym halyqtyŋ tamaşalauyna mūryndyq boldy.
Degenmen ükımettıŋ ūzyn qūryǧy Mūhtardy da jaiyna qaldyrmady. 1930 jyly onyŋ üstınen alaşşyl, ūltşyl retınde ıs qozǧalyp, tūtqyndalady. Oǧan tıkelei türtkı bolǧan 1930 jyldyŋ 1 qazanynda Almatyda ötken qalalyq partiia belsendılerınıŋ jinalysynda «alaşşyl, ūltşyl, säduaqasovşyl» dep aiyptaǧan Qazaq ölkelık komitetınıŋ hatşysy F. Goloşekinnıŋ baiandamasy edı. Osy negızde Mūhtarǧa taǧylǧan 58 baptyŋ 7,11-tarmaqtaryndaǧy aiypta «Alaşşyl kontrrevoliusiiaşyl közqarasta bolyp, patriia qatarynyna kırıp aldy, ūltşyldyq äreketter jasady» delınıp, qylmysyn betıne basuǧa tyrysty. Söitıp oǧan «alaşşyldarmen bırge astyrtyn ūiym qūryp keŋestık bilıkke qarsy şyqty, baişyl-ūltşyl közqarasta bolyp, feodaldyq ömırdı därıptedı» degen aiyptar taǧyldy.
1932 jyly 20 säuırde QAKSR OGPU-dyŋ uäkılettı töraǧasy Karuskiige jazǧan hatynda özınıŋ ädebi jäne zertteuşılık qyzmet jolynyŋ keide tıptı Qazaqstandaǧy mädeni revoliusiianyŋ joly men ūmtylysyna qarsy boldy degen qorytyndyǧa kelgendıgın jaza otyryp, özınıŋ «Eŋılık-Kebek», «Qaraköz» siiaqty şyǧarmalarynda būrynǧy ömırdı kökseu bar ekendıgın, keŋestık jastardyŋ sana-sezımıne kereǧar äser tudyruy mümkındıgın, «Taŋ», «Şolpan» jurnaldarynda özınıŋ revoliusiiaǧa deiıngı qazaq ädebietınıŋ jolyna qatysty ideologiialyq tūjyrymdary revoliusiialyq jyldar men revoliusiialyq qoǧamnyŋ äleumettık tapsyrysyna säikes kelmeitındıgın, būl qatelıkter qazaq aqyny Abai Qūnanbaev turaly şyǧarmalaryndaǧydai keiıngı zertteulerınde de joiylmaǧanyn moiyndady. Ol sonymen qatar «Alqa» platformasyna qatysty oiyn da qatelıkke jatqyzyp, aldaǧy uaqytta Qazaqstandaǧy mädeni revoliusiianyŋ tabysqa jetu jolyna kedergı bolmauǧa uäde berıp, kerısınşe, onyŋ tabysty jüruıne yqpal etetının senım bıldırdı.
Mūhtar özıne taǧylǧan kınänıŋ negızsızdıgın qanşa däleldese de, bolşeviktık bilık ony «ūltşyl» retınde aiyptady. Söitıp jazuşy erıksız türde 1932 jyldyŋ mamyrynda HKK-nıŋ töraǧasy bolǧan Oraz İsaevqa jazǧan hatynda jäne 10 mausymdaǧy «Kazahstanskaia pravda» men «Sosialistık Qazaqstan» gazetterıne partiia aldynda jasamaǧan qatelıgın, «ūltşyldyǧyn» moiyndap jazuǧa mäjbür boldy. Keiınnen mūny ömırbaianynda: «Keŋes halqynyŋ paidasyna, Otanymyzdyŋ igılıgı üşın az jūmys jasaldy. 1932 jyldan bastap men özımnıŋ şyǧarmaşylyq jäne ideialyq jaŋylysymdy batyl aiyptadym, sodan berı Qazaqstannyŋ keŋestık jazuşy retınde öz qyzmetımdı dramaturg jäne prozaik retınde bastap, qazaq ädebietı tarihyn zertteuşı retınde qazaq joǧary oqu oryndarynda pedagog, lektor retınde jūmys ıstei bastadym», - dep keltıredı.
Jazuşylar Odaǧynan berılgen şyǧarmaşylyq mınezdemede «1932 jyly Äuezov özınıŋ burjuaziialyq-ūltşyldyq adasularyn batyl aiyptady jäne keŋes ädebietınıŋ ūstanymdaryna köştı. Osy kezden bastap ol sosialistık realizm ädısın damytuda köp jūmys ısteidı» delıngen joldar bar.
Degenmen 30-şy jyldary Mūhtardyŋ aldynan onyŋ osy ideialyq adasuy şyǧa berdı. Quǧyn-sürgını bastalmai tūryp, Mūhtardy jusatu maqsatynda 1934-36 jyldardaǧy Jazuşylar Odaǧynyŋ jinalystarynda oǧan alaşordaşylardyŋ qozǧalysyna qatysyp, solardyŋ ideologiiasyn nasihattauşy bolǧandyǧyn betıne basyp otyrdy. Merzımdı baspasöz betterınde ony qaralaǧan maqalalar jariialana bastady.
Osyndai qaralaulardyŋ jiılei tüsuı jazuşynyŋ tolyqqandy jūmys ısteuıne kedergı keltırdı. Mūhtar ükımettıŋ ärbır basqan qadamy men jazǧanyn jıtı baqylap otyrǧandyǧyn sezdı. Sondyqtan «Kazahstanskaia pravda» gazetınıŋ 1934 jyldyŋ 8 qaŋtaryndaǧy sanynda özınıŋ nemen ainalysyp jatqandyǧyn aityp, aǧynan jarylǧan maqalasy jaryq kördı.
Baspasözge jariialanǧan syni maqalalardan jazuşynyŋ dramalyq şyǧarmalary da qalys qalmady. Onyŋ «Han Kenesı» «Ädebiet maidany» (1934, №6 ) jurnalynda synǧa ūşyrady. Mūhtarǧa qarsy 1934 jyldyŋ 20 qazandaǧy «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ 42-nömırınde Taiyr Jarokovtyŋ «Äuezovtyŋ sözı men ısı nege bır jerden şyqpaidy?» degen maqalasy jariialandy. «Äuezov 1932 jylǧa deiın aşyq baişyl-ūltşyl jazuşy bolyp kelgen adam. Tek 1932 jyldan berı sovet jazuşysy boluǧa tyrysyp kele jatqan, özınıŋ ötken qatesın terıs pıkırlerın joiuǧa uäde berıp kele jatqan jazuşy» dep keltırılgen maqalada onyŋ tüzeluıne barlyq jaǧdailar jasalyp kele jatqanymen de «Äuezovtıŋ bügınge deiın şyn sovettık baǧytta jazylǧan ılıp alarlyq bır şyǧarmasyn köre alamai otyrmyz. Söz ben ıs ekı jerden şyǧyp otyr» delındı. Avtor būǧan onyŋ dramaturgiia salasyndaǧy jazǧan kıtaptaryn faktı retınde alyp, synǧa salady. Jazuşynyŋ 1932 jyldan berı jazǧan «Tüngı saryn» pesasyn baiaǧy ūltşyldyq, baişyldyq pıkırde jazylǧan «Qily zaman» romanynyŋ jelısıne jatqyzyp, sol būrynǧy «sarynyn» sovet sahnasyna şyǧaruǧa tyrysyp jatqandyǧyn keltıredı.
Jazuşynyŋ jastarǧa arnalǧan «Alma baǧynda», «Tas tülek» pesalaryn da «sovet jastarynyŋ ömırıne jala japqandyq, sovet şyndyǧyna, jastar jūrtşylyǧyna suyq qol sūqqandyq» deidı. Būdan ärı Mūhtardyŋ «Aiman-Şolpany» da synǧa ılıktı. «Osy pesanyŋ özınde de saiasi astary qalyŋ, özındık tösegı jūmsaq, eskı baişyldyq, feodaldyq qoǧamdy därıpteitın, sony jūrtşylyqqa elestetkısı kelgen saryny bar» delındı.
Maqalada qalamgerdıŋ «Han Kene» pesasy da synǧa ılıkken. «...oilanbai eşbır maqsatsyz jazdy, eşbır maqsatsyz sahnaǧa şyǧardy» deuınıŋ özı jazuşynyŋ şyǧarmaşylyǧyna balta şapqandai edı.
Mūhtarǧa «Jürgenov, Toǧjanov, Seifullin siiaqty «halyq jaularynyŋ» yqpalyna tüstı» dei, joǧaryda keltırılgen pesalary sahnadan alynyp tastalǧandyǧyn, «onyŋ 1932 jyldyŋ özınen bergı şyǧarmalarynyŋ kontrabandalyq bolyp şyǧuy kezdeisoqtyq närse dep aita almaimyz. Eskı, şırık, ūltşyldyq, baişyldyq pıkırden onyŋ älı de aiyrylyp bıtpegendıgınıŋ aiǧaǧy» degen tūjyrym da aitady.
1934 jyldyŋ mamyrynda Mūhtardyŋ «Han Kene» pesasy BK(b)P qazaq ölkelık komitetınıŋ mädeniet jäne nasihat bölımınde talqylauǧa tüstı. Oǧan T.Jürgenov, I.Qabylov, S.Seifullin, S.Asfendiiarov, Ǧ.Toǧjanov, S.Erubaev, O.Bekovtar qatysyp, pesa turaly pıkırlerın bıldıredı. Mäjılıstıŋ töraǧalyŋyn Iliias Qabylov atqarǧan. Barlyǧy da pesada jıberılgen kemşılıkterge toqtalǧan. Onyŋ bırı – Kenesary obrazynyŋ tolyq aşylmauy bolsa, odan basqa qazaq halqynyŋ patşa saiasatyna qarsylyǧynyŋ dūrys körsetılmeuı. Mäjılıske qatysuşylardyŋ barlyǧy da pesany synapty. Jaqsy, jaǧymdy jaǧyn da aitty. Degenmen sahna qoiylymynan alyp, öŋdeuge jıberudı ūsyndy jäne solai şeşım qabyldady.
Osy pesaǧa bailanysty jazuşy Ǧ.Müsırepovtıŋ «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ 119-120 nömırlerınde «Han Kenenı» qalai jöndeuge bolady» degen maqalasy jaryq körıp, onda da Mūhtardyŋ pesada jıberılgen qatelıkterı aitylyp, ony jöndeudıŋ baǧytyn, joldaryn körsetedı. Han Kenege: «...dūrystalyp, tolyq tarihy jazylmaǧan QAKSR respublikasyna tarihi kıtaptar qajet närselerdıŋ bırı. Tarihi äŋgımelerdı qolǧa aluy Mūhtardyŋ dūrys qyzmet qylǧandyǧy dep bılemın. «Han Kene» dūrys körsetılmegen tarihymyzdyŋ belgılı bır däuırınıŋ mäselelerın köterıp otyr, sonysynyŋ özı paidaly zat» dep jazǧan Säken Seifullin de pesadaǧy jetıstıktı tūstary men kemşılıkterın de atap ötıp, bolaşaqta avtor pesanyŋ kemışılktı tūstaryn tüzeter dep senım bıldırgen. Jalpy osyndai mazmūndaǧy hattar men maqalalardyŋ jariialanuy Mūhtarǧa şyǧarmaşylyǧyn şyŋdauǧa äserı etse de, ziian tigızgenı de sözsız. 1937 jyldyŋ 24 qazanynda ol Qazaq ölkelık partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy L.İ. Mirzoianǧa özın negızsız aiyptaulardan qorǧaudy ötınıp hat jazuǧa mäjbür boldy.
Hattyŋ mazmūnyna üŋılsek, M.Äuezov būl maqalanyŋ şyǧarmaşylyǧyna nūqsan keltırılıp, odan ärı jūmys ısteuıne kedergı bolyp otyrǧandyǧyna qynjyla, būl aiyptaularǧa kelıspeitındıgın aitady. L. Mirzoiannan bırer minutqa özın qabyldauyn ötınıp, bır kezderde jıbergen qatelıkterı men maqaladaǧy mäseleler üşın tıkelei jauap bererın bıldıredı. Ärine, ony bırınşı hatşynyŋ qabyldaǧany, qabyldamaǧany beimälım. Degenmen Mūhtardyŋ üstınen jazylǧan osyndai maqalalar men domalaq aryzdar onyŋ ärbır jazbasyn jıtı tekserısten ötkızuge alyp keldı. Sahna törıne ūsynylǧan qoiylymdary da qataŋ tekserısten ötkızıldı. Tek arnaiy rūqsatpen ǧana jıberıldı. Alaida Mūhtardyŋ şyǧarmaşylyǧyn, äsırese dramalyq eŋbekterın baǧalaǧandar da boldy.
Mūhtardyŋ şyǧarmalary 40-50-jyldary da qatty synǧa ılıktı. Osy jyldary ziialylardyŋ, ǧalym, jazuşylardyŋ eŋbekterınen «burjuaziialyq ūltşyldyq», «kosmopolitşyldyq» baǧytty äşkereleu üderısı qyzu jürıp jatqan bolatyn. Äsırese «Zvezda» men «Leningrad» jurnalyna qatysty BK(b)P Ortalyq komitettıŋ qaulysynan keiın Jazuşylar Odaǧynyŋ jūmysyndaǧy qatelıkter aşylyp, jazuşylardyŋ şyǧarmasy jıtı tekserıldı.
1951 jyly bolǧan Jazuşylar Odaǧynyŋ V-plenumynda M. Äuezovtyŋ «ūltyşlydyǧy» taǧy da betıne basyldy. Onyŋ taǧy da «Han Kenesı» men aqyn Abai Qūnanbaevqa arnalǧan romanǧa şüilıkkender boldy. «Han Kene» pesasyna burjuaziialyq ūltşyldyq tūjyrymda jazylǧan, internasionaldy eŋbekşılerge kereǧar tuyndy delınse, Abaidyŋ obrazynan da ūltşyldyq belgısı barlyǧy aityldy. Kenesary Qasymovty därıpteudıŋ tüp-tamyry būryŋǧy burjuaziialyq közqarasynyŋ jalǧasy retınde körsetıp, eŋ alǧaş ret ǧalymdar men jazuşylardyŋ arasynda tarihqa köterıp şyǧarǧan da M. Äuezov ekendıgı naqty synaldy.
Osy jiynda Mūhtardyŋ «Eŋılık-Kebek», «Qaraköz», «Mamyr», «Aiman-Şolpan», «Beket», «Aqan Serı», «Qobylandy» siiaqty şyǧarmalaryn qaita qarau qajettıgı de köterılgen.
«Abai» jäne «Abai joly» romandary 1953 jyly Jazuşylar Odaǧynyŋ jinalysynda talqylauǧa tüstı. Jinalysty Jaimūrzin jürgızıp, romandardy Abetov, Aqynjanov, Dıldabekov, Jandıldin, Qabdolov, Ahtanov jäne t.b. jazuşylar qatysqan. Pıkır aitqandardyŋ arasynda romannyŋ tolymdy da, kemşılıktı tūstaryn da aitqandar boldy.
Degenmen osy talqylau barysynda M. Äuezovke qatysty S. Nūryşevtıŋ «QazKSR ǦA Habarşysy» jurnalynyŋ 4 jäne 11 nömırlerındegı syni maqalalarynyŋ qatelıkterı basa aityldy. Mäselen, 4 nömırde Nūryşev M. jazuşyǧa «1932 jyldan berı özgermei, sol qalpynda qaldy» dep, onyŋ qatelıkterın synamai, kerısınşe jeke basyna tisıp, jazuşyny aiaqtan şalyp, jūmys ısteuge barynşa kedergı keltırıp otyrǧandyǧy da basa aityldy. Mūhtardyŋ «Abai» romanynyŋ maŋyzdylyǧy, jazylu stilı men keiıpkerlerdı beinelerın aşudaǧy şeberlıgı jaǧynan sättı jazylǧandyǧyn baǧalaǧandar da tabyldy. Degenmen, «ūltşyl» degen aiyp jazuşynyŋ qyzmetıne de, şyǧarmaşylyǧyna da ülken kedergı keltırdı. 1953 jyly ol bırınşıden, arnaiy būiryqpen Qazaq ūlttyq universitetındegı qyzmetınen bosatyldy, ekınşıden, oqyp jatqan aspiraturasynan şyǧaryldy. Negızsız jalamen quylǧandyǧyn aityp, KSRO mädeniet ministrıne hat ta joldaidy. Alaida onyŋ jan aiqaiyn joǧarǧy oryndary nazar audarmady. Söitıp, erıksız Mäskeuge ketuge mäjbür bolady.
Mūhtar Äuezov keŋestık qyzyl saiasattan qysym körse de, Abaidyŋ, Kenesary Qasymūly jäne taǧy basqa tarihi tūlǧalarǧa arnap tamaşa şyǧarmalaryn qaldyra bıldı.
Smaǧūlova Svetlana
tarih ǧylymdarynyŋ doktory,
QR OMA-nyŋ Äleuettı zertteuler ortalyǧynyŋ basşysy
Qalamgerdıŋ «Alaş» partiiasymen tyǧyz bailanystylyǧy partiianyŋ organy bolǧan «Saryarqa», «Alaş», «Abai» syndy basylymdarda jaryq körgen maqalalarymen aiqyn. Onyŋ jariialanǧan maqalalary qoǧamdyq-saiasi, mädeni-äleumettık taqyryptardy qamtydy. Alaş ideiasymen qarulanǧan jas Mūhtar Alaşordanyŋ qolǧa alǧan mäselelerın quattady jäne ony qoldaityndyǧyn jiyndarda söilegen sözderınde aiqyn bıldırdı. HH ǧasyrdyŋ 20 jylynyŋ basynda-aq ol el taǧdyryna qatysty baspasözge qazaq azamattaryna, ziialylaryna oi salarlyq bırneşe maqalalar jariialady. «Qazaq oqyǧandaryna aşyq hat» dep atalǧan maqalasynda el bolaşaǧy jolynda būǧyp jatpai, är jaqqa tartpai, qaşpai bırlese, bel bua qyzmet ısteu kerektıgın köterdı. Mūhtar qazaqtyŋ küiıne küŋırendı. «Qazırgı qazaq küiı» maqalasynda eldı qaraŋǧydan alǧa süireitın qazaq oqyǧandary, ziialylary ekendıgın basa körsete, olarǧa senımdılık tanytty, süiendı. Mysal retınde Japoniia, Resei, Germaniia, Angliiadai elderdı auyr küiınen osy oqyǧandardyŋ alyp şyǧyp, alǧa jetelegendıgın basa aityp, jol körsetetın de, baǧyt beretın de oqyǧandar, el ziialylary ekendkterın esterıne saldy.
Mūhtar Älihandai Alaştyŋ köşbasşysy tūrǧan qazaq intelligensiiasyna ümıt artty. El tüzelıp, önerlı jūrtqa ainalsa degen ümıtpen käsıp qylyp, zauyt, fabrika salyp, şaruaşylyqty jöndep, egın egıp, oŋalyp, jūrt qataryna ılıkse degen oida boldy. Oǧan kedergı keltırer kereǧar, enjar mınezderdı synady, olardan aryludyŋ jolyn ızdedı.
Mūhtardyŋ Alaş ideiasyn qoldauy Jüsıpbek Aimauytovpen bırge «Abai» jurnalyn şyǧaryp, ūlttyq bırlıktı, ūlttyq ruhty tarihi tūlǧany nasihattaudan bastauynan köruge bolady. Būl basylymda onyŋ öz maqalalary, audarmalary jaryq körgen. Ǧylymdy progress jolyna paidalanu qajettıgı turaly «Ǧylym», «Ǧylym tılı», ūlt mädenietın köteruge arnalǧan «Mädeniet häm ūlt», «Mädenietke qai käsıp juyq», oqu-aǧartuda «Oqu ädısı» jäne taǧy da basqa özektı taqyryptarǧa arnalǧan onnan asa maqalalarynyŋ «Abai» juralynda jariialanuy, onyŋ sol kezderdegı aǧa buyn ökılderımen jiı kezdesıp, olardyŋ kötergen mäselelerın keŋ nasihattaudyŋ bır ūşy dep tanuǧa bolady. Onyŋ üstıne bozbala Mūhtar ainalada bolyp jatqan oqiǧalardy baǧdarlai, äleumettıŋ tūrmys-tırşılıgıne jaŋa serpın eŋgızıp, ūlt müddesı jolynda qyzmet etude jastardy tartudyŋ maŋyzdylyǧyn tüsındı. Qazaq jastaryn, äielderdı oquǧa, qoǧam jūmystarǧa tartu, mädeni ıs-şaralarǧa jūmyldyrudy qūptady. Sondyqtan Jüsıpbek Aimauytovpen bırlese ūiymdastyrǧan osy «Abai» jurnalynda jastardyŋ qoǧam ömırıne etene aralasyp, eldıŋ damuyna eleulı üles qosuǧa bırlese attanuǧa şaqyruynyŋ sebebı de sol.
Ol eskı patşalyq jüienıŋ qūlap, jaŋa ornaǧan keŋestık (bolşeviktık) bilıkten köp ümıt küttı. Alaş qairatkerılerıne ükımet tarapynan keşırım jariialanyp, olardy keŋestık qyzmetke tartyluyn Qazaqstan respublikasynyŋ damuynda erekşe özgerısterge äkeledı degen senımde boldy. Özı de kommunistık partiia qataryna ötıp, jaŋa ökımettıŋ qyzmetıne belsene kırıstı. 1919-1920 jyldary Semei guberniialyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ orynbasary, keiın Semei guberniialyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy boldy. 1921 jyly Orynborda Qazaq OAK-ı apparatynda qyzmet atqaryp, Azamat soǧysy jyldarynda, aşarşylyq tūsynda qazaqtarynyŋ äl-auqatyn jaqsartuǧa, mädeni deŋgeiın köteruge bar küşın saldy. Öz ömırbaianynda 1919 jyldan Keŋes ökımetınıŋ qyzmetıne aralasyp, qoǧamdyq qyzmetterge aralasqandyǧyn jazyp ötken bolatyn.
1921-1922 jyldary aştyq jailaǧan kezde Semeidegı ūlt ziialylarynyŋ «aştyqty auyzdyqtauǧa jūmyla kırısıp, kömek körseteiık» degen bastamalaryn qoldap, özı de belsene kırısıp, aşyqpaǧan Semei men Aqmola öŋırınen jylu jinauǧa qatysty.
M. Äuezov te «Qazaq tılı» gazetıne jariialaǧan «Egınge daiyndalyŋdar» (Qazaq tılı, 1921,18 aqpan) dep atalatyn maqalasynda qazaq auyldaryn otyryqşylyqqa tartu, egınşılık käsıppen şūǧyldanu, oǧan jasalyp otyrǧan jeŋıldıkter men ony paidalanudyŋ joldary turaly mäselenı kötere otyryp, Keŋes ökımetınıŋ jer saiasatynyŋ mänın tüsındıruge tyrysty. Būl saiasatty qazaqtardyŋ tiımdı türde jüzege asyrudyŋ qajettıgın aita, 1920-1921 jyldardaǧy quaŋşylyqtyŋ kesırınen tönıp kele jatqan aşarşylyq qaupınen saqtandyrdy.
Mūhtar Omarhanūlynyŋ respublikadaǧy aştyqty auyzdyqtauǧa belsene qatysqandyǧyn bırı bılse, bırı bıle bermeidı. Ol 1921 jyly Orynborda Qazaq OAK-ı apparatynda qyzmet atqaryp jürgen kezınde aştyqty auyzdyqtau mäselesıne qatysty ötkızılgen mäjılısterge, konferensiialarǧa qatysyp, aştyqpen küres joldaryna qatysty ūsynystaryn bıldırgen. 1921 jyldyŋ qazanyndaǧy Qazaq OAK-tıŋ janynan qūrylǧan aşyqqandarǧa kömek körsetu Tötenşe komissiianyŋ qūramynda bolyp, Ä.Dosovpen bırge Semeige ıssapaǧa jıberılıp, elge azyq-tülık, mal jinady, kooperativter, nesie aludy ūiymdastyrdy. Ol 10 jeltoqsanda Ä. Jangeldinnıŋ töraǧalyǧy, Ä. Naqymjannyŋ hatşylyǧymen ötken Qazaq ölkelık komitetınıŋ jauapty qyzmetkerlerınıŋ jiynynda Aşköm ūiymdarynyŋ kömegı älı de bolsa qazaqtyŋ şalǧai jatqan audandaryna jetpei jatqandyǧyn aita otyryp, onyŋ bırneşe sebepterın atady. Onyŋ bırınşısı, älı de bolsa aşyqqan alys audandarda jūmysşy küşınıŋ jetıspeuı bolsa, ekınşısı, aşyqqan qazaqtar jekelengen basşylyqsyz memleketten bölıngen ülestı ala almauy. Üşınşısı, jergılıktı Aşkömnıŋ ūiymdary jaqyn maŋaidaǧy auyldardy, qala, selolardaǧy aştarǧa ǧana kömek qoldaryn sozuy. Azyqtyŋ joqtyǧynan tūrǧylyqty halyq körtyşqan, maldyŋ öleksesımen, ūsaq jändıktermen qorektene bastauynan türlı jūqpaly aurulardyŋ şyǧyp jatqandyǧyn basa aitty.
M. Äuezovtyŋ baiandamasynan keiın jiynda tez arada aşyǧyp jatqan şalǧaidaǧy dala audandaryn kömek qoldaryn sozu jūmysy sol öŋırdegı Aşkömderge mındettelıp, osy ıstıŋ alǧa jyljuyna barlyq partiialyq, käsıpodaq ūiymdary men baspasözdı tartu, olardyŋ jūmysyn tekseruge arnai ökılder jıberu jönınde qauly qabyldandy. S. Meŋdeşev pen M. Äuezovke aşyqqan öŋırlerge kömek ūiymdastyru jüktelındı. Mäselen, Ortalyqtan Qostanaidan şalǧai jatqan Torǧai audanyna azyq-tülık jetkızudı, Gurev audanynada azyq-tülık taratuǧa eş mümkınşılık bolmaǧandyqtan Ortalyqtan Gurev pen Astrahannyŋ balyǧyn taratuǧa rūqsat sūrau, sonymen bırge Gurev pen Oral guberniialaryn balyq aulauǧa qajettı qūraldarmen qamtamasyz etıp, jergılıktı tūrǧyndarǧa erkın türde balyq aulauǧa rūqsat berudı tez arada şeşu de mındettelındı. Osy jiyn barysynda qūramynda M. Äuezov, Älıbekov, Almanov, A. Baitūrsynūly, A. Kenjin bar komissiia qūryldy.
19-27 aqpanda Orynborda bolǧan qyrǧyz (qazaq) oblystyq ekınşı konferensiiasynda Mūhtar Omarhanūly Aştarǧa kömek komissiiasynyŋ Ortalyq komitetınıŋ jūmysyn synǧa alyp, ökılder jüiesın qūrudy ūsyndy. Qazaqtarǧa kömektı orystarmen bırdei mölşerde berudı, qazaq pen orys ökılderın jeke qūrudy ūsyndy. Alaida konferensiia onyŋ būl ūsynysyn qabyl almady. Degenmen onyŋ kömek bölgen kezde qazaq, orys aşyqqandaryna bırdei tamaq beru turasyndaǧy pıkırın Naimanǧojaev qoldady. Ol sonymen qatar Terehodtyŋ «Povoljede ǧana aştyq, Qazaq respublikasynda joq, Qazaqstan tūrǧyndary turaly aitudyŋ qajetı joq» degen sözıne qarsy şyǧady. Qarap otyrsaq, Mūhtarmen bırge qazaq qoǧamyna qatysty mäselelerdı şeşude Alaş qozǧalysynyŋ beldı qairatkerlerı A. Baitūrsynovpen bolǧandyǧyn köruımızge bolady. Mūhtar ony asa joǧary baǧalaǧan, «ūlttyŋ ruhani kösemı sanaǧan». Ahmettıŋ oqu qūralyn şyǧaryp, qazaqtyŋ jalpaq tılın üiretken ūlt ūstazy ekendıgın qairatkerdıŋ elujyldyq mereitoiynda (1923) söilegen sözınde aitqan. Ahaŋnyŋ tärbiesınde bolyp, onyŋ qalamynan tuǧan ösiet-ülgısın estıp öskendıgın Mūhtar Ahmet ūiymdastyryp şyǧarǧan «Qazaq» gazetınıŋ öskeleŋ jastaryna säule şaşqandyǧyn «Sol uaqyttarda «Qazaq» gazetınıŋ anda-sanda oqyp otyrǧan äserlı anyq sözder, qauıptıŋ pışının aiqyn qylyp körsetıp, mekteptegı jas balalardyŋ sezımın tüzu jolǧa bettetkendei boluşy edı. Jas buynnyŋ jaŋa tuyp kele jatqan älsız oiyn jol mūndalap, jetegıne alyp bara jatqandai baiqaluşy edı. Mekteptegı sabaǧyn oqymaityn bala «Qazaq» gazetın körgen jerde qadalyp tūryp qalatyn» dep jazǧan bolatyn.
M. Äuezovtyŋ Ahmet Baitūrsynūlymen jaqyndyǧy Orynborǧa Ortalyq atqaru komitetıne qyzmetke auysqanda jandana tüsken.
Bolşeviktık bilık būrynǧy Alaş qairatkerlerıne keşırım jariialasa da 20 jyldardyŋ basynan olardy qudalauǧa kırıstı. Alaş qairatkerlerınıŋ soŋynan astyrtyn baqylau ornatyp, ärbır qadamdaryn jıpke tızgendei qaǧaz betıne tüsırıp otyrdy. Ükımettıŋ baqylauyna alynǧandardyŋ arasynda Mūhtar da bar edı. Onyŋ keŋestık bilıktegı qyzmetı terıs baǧalanyp, aqyry partiia qatarynan şyǧaryldy. Söitıp, keŋes ükımetı elın damytu bar küş-jıgerın salǧan onyŋ saǧyn syndyryp, ümıtke toly armandaryn aiaq asty etıp, bilıkten alastatuǧa tyrysty.
F. Goloşekin Qazaqstanǧa basşylyqqa keluınen ūlt ziialylaryna degen aşyq qarsylyq ūiymdastyryldy. Onyŋ bır körınısı retınde Mūhtarmen «Abai» jurnalyn şyǧarǧan alaşşyl dosy J. Aimauytovtyŋ quǧyndalyp, ıske tartyluy. 1921-1922 jyly aşarşylyqqa ūşyraǧan oblystarǧa kömek qolyn sozyp, maldai «sauyn» jinauǧa atsalysqan ūlt azamattaryn jalǧan jalamen sotttau üderısı mıne, sol bolşeviktık bilıktıŋ satqyndyq ısı.
«Sauyndy» öz maqsattaryna paidalandy degen jeleumen bastamaǧa ün qosyp, belsene kırısken Jüsıpbek Aimauytov, Ahmetsafa Jüsıpūly, Iliias Bäimenūly, Şaiqy Qūljanūly, Qazgeldı Qarpyqūlynyŋ üstınen 105, 106 jäne 113-baptar boiynşa ıs qozǧalyp, «Torǧai ısı» atalǧan sot ürdısı tört jyldan artyq sozylǧan edı.
Mūhtar alaşordaşylardyŋ qudalanyp, jauapqa tartyluyn qalamady. Degenmen olarǧa degen ideologiialyq küres örşi tüstı. 1927-1929 jyldardyŋ arasynda özındık pıkırı bar qazaq qyzmetkerlerınıŋ barlyǧyna «ūltşyl» degen aiyp taǧylyp, bırsypyrasy jūmystan quyldy. Olardyŋ ärbır qadamy baqylauǧa alyndy. 1928 jyldan bastap Alaş qozǧalysyna qatysqan Ahmet Baitūrsynūly, Maǧjan Jūmabaev, Jüsıpbek Aimauytovtardyŋ üstınen ıs qozǧalyp, qamauǧa alynsa, al 30-şy jyldardyŋ basynda Ä. Ermekov, M. Tynyşbaev, J. jäne H. Dosmūhamedov, Y. Mūstambaev jäne t.b. ziialylar zaŋsyz türde qamaldy.
1930 jylǧy 4 säuırdegı OGPU-dyŋ sot kollegiiasynyŋ ükımı boiynşa qazaq ziialylary är türlı merzımge türmeler men konslagerge kesılıp, jer audaryldy. Ükım boiynşa Alaş qozǧalysynyŋ körnektı ökılderı A. Baitūrsynūly, M. Dulatov, H. Ǧabbasov, J. Aimauytov, M. Esbolov jäne t.b. ziialylar atu jazasyna kesılıp, keiınnen on jyl merzımge lagerge jıberıluge almastyryldy. Olarǧa kapitalistık memleketter men aq emigranttardyŋ qoldauyna süiene otyryp qazaq ūltşyldarynyŋ jasyryn ūiymyn qūrdy, keŋes ökımetın qūlatyp, Alaşorda avtonomiiasyn qūruǧa tyrysty degen aiyptar taǧyldy. Būl ūiymǧa şarualardyŋ qaruly köterılısıne ūlastyrǧan ūjymdastyru kezındegı qatelıkter men olardyŋ jappai Qytaiǧa qarai bosqandyǧyn da taǧady.
1932 jyldyŋ 20 säuırındegı OGPU-dıŋ üştıgınıŋ şeşımımen M. Tynyşbaev, H. jäne J. Dosmūhamedovtar, A.Ümbetbaev, M. Murzin, Ä. Mūnaitpasov, Q. Kemeŋgerov, M. Būralqiev, Ä. Omarov, J. Küderin, J. Aqbaev, S. Kädırbaev, J. Tıleulinder besjyldyq merzımge jer audaryldy.
Osyndai ūlt ziialylarynyŋ basyna kün tuǧan şaqta Mūhtar Alaş ziialylary ūstanǧan ideiadan auytqyǧan joq. Kerısınşe ūlt ziialylarynyŋ kötergen äleumettık mäselelerın odan ärı jalǧastyryp, maqalalary arqyly ükımetke jetkızuge tyrysyp, olardyŋ bılıktılıgın, bılımdılıgın, ideialaryn ūlttyq müddege qoldanudy jön sanady. Qazaq mädeni-aǧartu salasyna jastardy tarta otyryp, qazaq maman kadrlaryn daiarlaudy qoldady. Qazaq jastary arasynda türlı mädeni ıs-şaralar ūiymdastyryp, Semeide drama teatrynyŋ ırgetasyn qalap, äleumettık jaǧdaiǧa bailanysty pesalaryn qoiyp, el aralap, qarapaiym halyqtyŋ tamaşalauyna mūryndyq boldy.
Degenmen ükımettıŋ ūzyn qūryǧy Mūhtardy da jaiyna qaldyrmady. 1930 jyly onyŋ üstınen alaşşyl, ūltşyl retınde ıs qozǧalyp, tūtqyndalady. Oǧan tıkelei türtkı bolǧan 1930 jyldyŋ 1 qazanynda Almatyda ötken qalalyq partiia belsendılerınıŋ jinalysynda «alaşşyl, ūltşyl, säduaqasovşyl» dep aiyptaǧan Qazaq ölkelık komitetınıŋ hatşysy F. Goloşekinnıŋ baiandamasy edı. Osy negızde Mūhtarǧa taǧylǧan 58 baptyŋ 7,11-tarmaqtaryndaǧy aiypta «Alaşşyl kontrrevoliusiiaşyl közqarasta bolyp, patriia qatarynyna kırıp aldy, ūltşyldyq äreketter jasady» delınıp, qylmysyn betıne basuǧa tyrysty. Söitıp oǧan «alaşşyldarmen bırge astyrtyn ūiym qūryp keŋestık bilıkke qarsy şyqty, baişyl-ūltşyl közqarasta bolyp, feodaldyq ömırdı därıptedı» degen aiyptar taǧyldy.
1932 jyly 20 säuırde QAKSR OGPU-dyŋ uäkılettı töraǧasy Karuskiige jazǧan hatynda özınıŋ ädebi jäne zertteuşılık qyzmet jolynyŋ keide tıptı Qazaqstandaǧy mädeni revoliusiianyŋ joly men ūmtylysyna qarsy boldy degen qorytyndyǧa kelgendıgın jaza otyryp, özınıŋ «Eŋılık-Kebek», «Qaraköz» siiaqty şyǧarmalarynda būrynǧy ömırdı kökseu bar ekendıgın, keŋestık jastardyŋ sana-sezımıne kereǧar äser tudyruy mümkındıgın, «Taŋ», «Şolpan» jurnaldarynda özınıŋ revoliusiiaǧa deiıngı qazaq ädebietınıŋ jolyna qatysty ideologiialyq tūjyrymdary revoliusiialyq jyldar men revoliusiialyq qoǧamnyŋ äleumettık tapsyrysyna säikes kelmeitındıgın, būl qatelıkter qazaq aqyny Abai Qūnanbaev turaly şyǧarmalaryndaǧydai keiıngı zertteulerınde de joiylmaǧanyn moiyndady. Ol sonymen qatar «Alqa» platformasyna qatysty oiyn da qatelıkke jatqyzyp, aldaǧy uaqytta Qazaqstandaǧy mädeni revoliusiianyŋ tabysqa jetu jolyna kedergı bolmauǧa uäde berıp, kerısınşe, onyŋ tabysty jüruıne yqpal etetının senım bıldırdı.
Mūhtar özıne taǧylǧan kınänıŋ negızsızdıgın qanşa däleldese de, bolşeviktık bilık ony «ūltşyl» retınde aiyptady. Söitıp jazuşy erıksız türde 1932 jyldyŋ mamyrynda HKK-nıŋ töraǧasy bolǧan Oraz İsaevqa jazǧan hatynda jäne 10 mausymdaǧy «Kazahstanskaia pravda» men «Sosialistık Qazaqstan» gazetterıne partiia aldynda jasamaǧan qatelıgın, «ūltşyldyǧyn» moiyndap jazuǧa mäjbür boldy. Keiınnen mūny ömırbaianynda: «Keŋes halqynyŋ paidasyna, Otanymyzdyŋ igılıgı üşın az jūmys jasaldy. 1932 jyldan bastap men özımnıŋ şyǧarmaşylyq jäne ideialyq jaŋylysymdy batyl aiyptadym, sodan berı Qazaqstannyŋ keŋestık jazuşy retınde öz qyzmetımdı dramaturg jäne prozaik retınde bastap, qazaq ädebietı tarihyn zertteuşı retınde qazaq joǧary oqu oryndarynda pedagog, lektor retınde jūmys ıstei bastadym», - dep keltıredı.
Jazuşylar Odaǧynan berılgen şyǧarmaşylyq mınezdemede «1932 jyly Äuezov özınıŋ burjuaziialyq-ūltşyldyq adasularyn batyl aiyptady jäne keŋes ädebietınıŋ ūstanymdaryna köştı. Osy kezden bastap ol sosialistık realizm ädısın damytuda köp jūmys ısteidı» delıngen joldar bar.
Degenmen 30-şy jyldary Mūhtardyŋ aldynan onyŋ osy ideialyq adasuy şyǧa berdı. Quǧyn-sürgını bastalmai tūryp, Mūhtardy jusatu maqsatynda 1934-36 jyldardaǧy Jazuşylar Odaǧynyŋ jinalystarynda oǧan alaşordaşylardyŋ qozǧalysyna qatysyp, solardyŋ ideologiiasyn nasihattauşy bolǧandyǧyn betıne basyp otyrdy. Merzımdı baspasöz betterınde ony qaralaǧan maqalalar jariialana bastady.
Osyndai qaralaulardyŋ jiılei tüsuı jazuşynyŋ tolyqqandy jūmys ısteuıne kedergı keltırdı. Mūhtar ükımettıŋ ärbır basqan qadamy men jazǧanyn jıtı baqylap otyrǧandyǧyn sezdı. Sondyqtan «Kazahstanskaia pravda» gazetınıŋ 1934 jyldyŋ 8 qaŋtaryndaǧy sanynda özınıŋ nemen ainalysyp jatqandyǧyn aityp, aǧynan jarylǧan maqalasy jaryq kördı.
Baspasözge jariialanǧan syni maqalalardan jazuşynyŋ dramalyq şyǧarmalary da qalys qalmady. Onyŋ «Han Kenesı» «Ädebiet maidany» (1934, №6 ) jurnalynda synǧa ūşyrady. Mūhtarǧa qarsy 1934 jyldyŋ 20 qazandaǧy «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ 42-nömırınde Taiyr Jarokovtyŋ «Äuezovtyŋ sözı men ısı nege bır jerden şyqpaidy?» degen maqalasy jariialandy. «Äuezov 1932 jylǧa deiın aşyq baişyl-ūltşyl jazuşy bolyp kelgen adam. Tek 1932 jyldan berı sovet jazuşysy boluǧa tyrysyp kele jatqan, özınıŋ ötken qatesın terıs pıkırlerın joiuǧa uäde berıp kele jatqan jazuşy» dep keltırılgen maqalada onyŋ tüzeluıne barlyq jaǧdailar jasalyp kele jatqanymen de «Äuezovtıŋ bügınge deiın şyn sovettık baǧytta jazylǧan ılıp alarlyq bır şyǧarmasyn köre alamai otyrmyz. Söz ben ıs ekı jerden şyǧyp otyr» delındı. Avtor būǧan onyŋ dramaturgiia salasyndaǧy jazǧan kıtaptaryn faktı retınde alyp, synǧa salady. Jazuşynyŋ 1932 jyldan berı jazǧan «Tüngı saryn» pesasyn baiaǧy ūltşyldyq, baişyldyq pıkırde jazylǧan «Qily zaman» romanynyŋ jelısıne jatqyzyp, sol būrynǧy «sarynyn» sovet sahnasyna şyǧaruǧa tyrysyp jatqandyǧyn keltıredı.
Jazuşynyŋ jastarǧa arnalǧan «Alma baǧynda», «Tas tülek» pesalaryn da «sovet jastarynyŋ ömırıne jala japqandyq, sovet şyndyǧyna, jastar jūrtşylyǧyna suyq qol sūqqandyq» deidı. Būdan ärı Mūhtardyŋ «Aiman-Şolpany» da synǧa ılıktı. «Osy pesanyŋ özınde de saiasi astary qalyŋ, özındık tösegı jūmsaq, eskı baişyldyq, feodaldyq qoǧamdy därıpteitın, sony jūrtşylyqqa elestetkısı kelgen saryny bar» delındı.
Maqalada qalamgerdıŋ «Han Kene» pesasy da synǧa ılıkken. «...oilanbai eşbır maqsatsyz jazdy, eşbır maqsatsyz sahnaǧa şyǧardy» deuınıŋ özı jazuşynyŋ şyǧarmaşylyǧyna balta şapqandai edı.
Mūhtarǧa «Jürgenov, Toǧjanov, Seifullin siiaqty «halyq jaularynyŋ» yqpalyna tüstı» dei, joǧaryda keltırılgen pesalary sahnadan alynyp tastalǧandyǧyn, «onyŋ 1932 jyldyŋ özınen bergı şyǧarmalarynyŋ kontrabandalyq bolyp şyǧuy kezdeisoqtyq närse dep aita almaimyz. Eskı, şırık, ūltşyldyq, baişyldyq pıkırden onyŋ älı de aiyrylyp bıtpegendıgınıŋ aiǧaǧy» degen tūjyrym da aitady.
1934 jyldyŋ mamyrynda Mūhtardyŋ «Han Kene» pesasy BK(b)P qazaq ölkelık komitetınıŋ mädeniet jäne nasihat bölımınde talqylauǧa tüstı. Oǧan T.Jürgenov, I.Qabylov, S.Seifullin, S.Asfendiiarov, Ǧ.Toǧjanov, S.Erubaev, O.Bekovtar qatysyp, pesa turaly pıkırlerın bıldıredı. Mäjılıstıŋ töraǧalyŋyn Iliias Qabylov atqarǧan. Barlyǧy da pesada jıberılgen kemşılıkterge toqtalǧan. Onyŋ bırı – Kenesary obrazynyŋ tolyq aşylmauy bolsa, odan basqa qazaq halqynyŋ patşa saiasatyna qarsylyǧynyŋ dūrys körsetılmeuı. Mäjılıske qatysuşylardyŋ barlyǧy da pesany synapty. Jaqsy, jaǧymdy jaǧyn da aitty. Degenmen sahna qoiylymynan alyp, öŋdeuge jıberudı ūsyndy jäne solai şeşım qabyldady.
Osy pesaǧa bailanysty jazuşy Ǧ.Müsırepovtıŋ «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ 119-120 nömırlerınde «Han Kenenı» qalai jöndeuge bolady» degen maqalasy jaryq körıp, onda da Mūhtardyŋ pesada jıberılgen qatelıkterı aitylyp, ony jöndeudıŋ baǧytyn, joldaryn körsetedı. Han Kenege: «...dūrystalyp, tolyq tarihy jazylmaǧan QAKSR respublikasyna tarihi kıtaptar qajet närselerdıŋ bırı. Tarihi äŋgımelerdı qolǧa aluy Mūhtardyŋ dūrys qyzmet qylǧandyǧy dep bılemın. «Han Kene» dūrys körsetılmegen tarihymyzdyŋ belgılı bır däuırınıŋ mäselelerın köterıp otyr, sonysynyŋ özı paidaly zat» dep jazǧan Säken Seifullin de pesadaǧy jetıstıktı tūstary men kemşılıkterın de atap ötıp, bolaşaqta avtor pesanyŋ kemışılktı tūstaryn tüzeter dep senım bıldırgen. Jalpy osyndai mazmūndaǧy hattar men maqalalardyŋ jariialanuy Mūhtarǧa şyǧarmaşylyǧyn şyŋdauǧa äserı etse de, ziian tigızgenı de sözsız. 1937 jyldyŋ 24 qazanynda ol Qazaq ölkelık partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy L.İ. Mirzoianǧa özın negızsız aiyptaulardan qorǧaudy ötınıp hat jazuǧa mäjbür boldy.
Hattyŋ mazmūnyna üŋılsek, M.Äuezov būl maqalanyŋ şyǧarmaşylyǧyna nūqsan keltırılıp, odan ärı jūmys ısteuıne kedergı bolyp otyrǧandyǧyna qynjyla, būl aiyptaularǧa kelıspeitındıgın aitady. L. Mirzoiannan bırer minutqa özın qabyldauyn ötınıp, bır kezderde jıbergen qatelıkterı men maqaladaǧy mäseleler üşın tıkelei jauap bererın bıldıredı. Ärine, ony bırınşı hatşynyŋ qabyldaǧany, qabyldamaǧany beimälım. Degenmen Mūhtardyŋ üstınen jazylǧan osyndai maqalalar men domalaq aryzdar onyŋ ärbır jazbasyn jıtı tekserısten ötkızuge alyp keldı. Sahna törıne ūsynylǧan qoiylymdary da qataŋ tekserısten ötkızıldı. Tek arnaiy rūqsatpen ǧana jıberıldı. Alaida Mūhtardyŋ şyǧarmaşylyǧyn, äsırese dramalyq eŋbekterın baǧalaǧandar da boldy.
Mūhtardyŋ şyǧarmalary 40-50-jyldary da qatty synǧa ılıktı. Osy jyldary ziialylardyŋ, ǧalym, jazuşylardyŋ eŋbekterınen «burjuaziialyq ūltşyldyq», «kosmopolitşyldyq» baǧytty äşkereleu üderısı qyzu jürıp jatqan bolatyn. Äsırese «Zvezda» men «Leningrad» jurnalyna qatysty BK(b)P Ortalyq komitettıŋ qaulysynan keiın Jazuşylar Odaǧynyŋ jūmysyndaǧy qatelıkter aşylyp, jazuşylardyŋ şyǧarmasy jıtı tekserıldı.
1951 jyly bolǧan Jazuşylar Odaǧynyŋ V-plenumynda M. Äuezovtyŋ «ūltyşlydyǧy» taǧy da betıne basyldy. Onyŋ taǧy da «Han Kenesı» men aqyn Abai Qūnanbaevqa arnalǧan romanǧa şüilıkkender boldy. «Han Kene» pesasyna burjuaziialyq ūltşyldyq tūjyrymda jazylǧan, internasionaldy eŋbekşılerge kereǧar tuyndy delınse, Abaidyŋ obrazynan da ūltşyldyq belgısı barlyǧy aityldy. Kenesary Qasymovty därıpteudıŋ tüp-tamyry būryŋǧy burjuaziialyq közqarasynyŋ jalǧasy retınde körsetıp, eŋ alǧaş ret ǧalymdar men jazuşylardyŋ arasynda tarihqa köterıp şyǧarǧan da M. Äuezov ekendıgı naqty synaldy.
Osy jiynda Mūhtardyŋ «Eŋılık-Kebek», «Qaraköz», «Mamyr», «Aiman-Şolpan», «Beket», «Aqan Serı», «Qobylandy» siiaqty şyǧarmalaryn qaita qarau qajettıgı de köterılgen.
«Abai» jäne «Abai joly» romandary 1953 jyly Jazuşylar Odaǧynyŋ jinalysynda talqylauǧa tüstı. Jinalysty Jaimūrzin jürgızıp, romandardy Abetov, Aqynjanov, Dıldabekov, Jandıldin, Qabdolov, Ahtanov jäne t.b. jazuşylar qatysqan. Pıkır aitqandardyŋ arasynda romannyŋ tolymdy da, kemşılıktı tūstaryn da aitqandar boldy.
Degenmen osy talqylau barysynda M. Äuezovke qatysty S. Nūryşevtıŋ «QazKSR ǦA Habarşysy» jurnalynyŋ 4 jäne 11 nömırlerındegı syni maqalalarynyŋ qatelıkterı basa aityldy. Mäselen, 4 nömırde Nūryşev M. jazuşyǧa «1932 jyldan berı özgermei, sol qalpynda qaldy» dep, onyŋ qatelıkterın synamai, kerısınşe jeke basyna tisıp, jazuşyny aiaqtan şalyp, jūmys ısteuge barynşa kedergı keltırıp otyrǧandyǧy da basa aityldy. Mūhtardyŋ «Abai» romanynyŋ maŋyzdylyǧy, jazylu stilı men keiıpkerlerdı beinelerın aşudaǧy şeberlıgı jaǧynan sättı jazylǧandyǧyn baǧalaǧandar da tabyldy. Degenmen, «ūltşyl» degen aiyp jazuşynyŋ qyzmetıne de, şyǧarmaşylyǧyna da ülken kedergı keltırdı. 1953 jyly ol bırınşıden, arnaiy būiryqpen Qazaq ūlttyq universitetındegı qyzmetınen bosatyldy, ekınşıden, oqyp jatqan aspiraturasynan şyǧaryldy. Negızsız jalamen quylǧandyǧyn aityp, KSRO mädeniet ministrıne hat ta joldaidy. Alaida onyŋ jan aiqaiyn joǧarǧy oryndary nazar audarmady. Söitıp, erıksız Mäskeuge ketuge mäjbür bolady.
Mūhtar Äuezov keŋestık qyzyl saiasattan qysym körse de, Abaidyŋ, Kenesary Qasymūly jäne taǧy basqa tarihi tūlǧalarǧa arnap tamaşa şyǧarmalaryn qaldyra bıldı.
Smaǧūlova Svetlana
tarih ǧylymdarynyŋ doktory,
QR OMA-nyŋ Äleuettı zertteuler ortalyǧynyŋ basşysy
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
tarih
mūraǧat
Abai
arhiv
Abai jurnaly
Äuezov
M. Äuezov
tarihi şyndyq
Ahmet Baitūrsynov
aqiqat
Älıbekov
Almanov
A. Baitūrsynūly
A. Kenjin
