27 qyrküiek - Alaş arysy Älihan Bökeihan atylǧan qaraly kün. Jurnalist Zarina Äşırbek bastaǧan Qaraǧandy jastary tyŋ bastama köterıp, el tarihynda tūŋǧyş ret Älihan Bökeihannyŋ tuǧan jerı Qaraǧandy oblysy, Aqtoǧai audany, Jekejal qystaǧynda "Älihan äruaǧyna taǧzym" atty eske alu şarasyn ūiymdastyryp, baba ruhyna qūran baǧyştap, qūrban şalyp, as berdı. Osyndai jas ūrpaqqa berer taǧylymy mol, būryn-soŋdy bolmaǧan tarihi şaranyŋ joǧary deŋgeide ötuıne atsalysyp, jastarǧa Alaş arysynyŋ bolmysyn jaŋa qyrynan tanytyp, ūlt kösemı jaily tyŋ derekter keltırıp, kındık qany tamǧan qasiettı meken - Aqtoǧai audany turaly mol maǧlūmattarmen bölısken "Älihannyŋ şyraqşysy" atanǧan älihantanuşy, ölketanuşy, dala akademigı Tūŋǧyşbai Mūqan arnaiy Adyrna.kz portalyna Qazaqstanda alǧaş ret ötkızılgen atalmyş şara turaly tolǧanysqa toly oilarymen bölısıp, Älihan Bökeihan jaily ǧajap estelıkterın baiandap berdı.
Ūltymyzdyŋ Azattyǧy jolyndaǧy azamattyq ar-ojdannyŋ tūnyǧyn, ör namystyŋ ot jalyndy küş quatyn, mūqalmaityn mınez ben tabandy közqarastardyŋ qaharly qaruyn Qazaqqa derbes ūlttyq avtonomiia äperuge arnaǧan Alaş qairatkerlerınıŋ janqiiarlyq, tabandy, saiasi küres jolynan ızdeuımız kerek. Joşynyŋ ūrpaqtary: XIII ǧasyrda «Altyn Ordany» qūrǧan Batuhannyŋ ızın jalǧaǧan, qaharman Älihannyŋ basqaruymen azattyq pen demokratiianyŋ saiasi jolyn taŋdaǧan alaştyqtar, XX- ǧasyrda «Alaş Ordany» jariialady.
Jantalasqan dübırlı dodaǧa toly XX ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda aqyl-oiynyŋ kemeldıgımen älemdık saiasi tūlǧaǧa ainalǧan Älihan Nūrmūhamedūlyna «Taldybeiıtten» ekı jarym kez jerdıŋ topyraǧy būiyrmasa da ūlylyqtan ruh ızdegen talapty jastardyŋ jaŋa tolqynynyŋ talpynysymen alyp tūlǧanyŋ kındık qany tamyp, anasynyŋ aq sütınen när alǧan Arqadaǧy jer biıgı Jekejalda astarly aqiqattyŋ taǧy bır alaulaǧan şyraǧy jaǧylǧandai boldy.
Ūltymyzdyŋ Azattyǧy jolyndaǧy azamattyq ar-ojdannyŋ tūnyǧyn, ör namystyŋ ot jalyndy küş quatyn, mūqalmaityn mınez ben tabandy közqarastardyŋ qaharly qaruyn Qazaqqa derbes ūlttyq avtonomiia äperuge arnaǧan Alaş qairatkerlerınıŋ janqiiarlyq, tabandy, saiasi küres jolynan ızdeuımız kerek. Joşynyŋ ūrpaqtary: XIII ǧasyrda «Altyn Ordany» qūrǧan Batuhannyŋ ızın jalǧaǧan, qaharman Älihannyŋ basqaruymen azattyq pen demokratiianyŋ saiasi jolyn taŋdaǧan alaştyqtar, XX- ǧasyrda «Alaş Ordany» jariialady.
Sol sättı Alaş arysy Älımhan Äbeuūly «Düniege Alaş avtonomiiasy kelıp, azan şaqyrylyp, at qoiyldy. Alty Alaştyŋ basyna Aq orda tıgılıp, Alaş tuy köterıldı» dep jazǧan eken.Osy ekı alyptyŋ da Arqanyŋ zaŋǧar tauy Aqsoraŋnyŋ ekı iyǧynda tuǧan Aqtoǧaidyŋ töl perzentterı ekendıgı Toqyrauyn topyraǧynyŋ kiesınen bolar. Eŋ aldymen avtonomiia qūraiyq, sodan soŋ Täuelsızdıkke de jetemız degen Alaştyqtardyŋ ūrany - Ūlt azattyǧyna arnaldy. Ökınışke qarai, olardyŋ barlyǧy da ūlt taǧdyry üşın arpalysyp jürıp, öz ideialarynyŋ qūrbandary boldy. Qazaqty öz aldyna derbes el qylamyz dep küresumen aidauda azaptalyp, atylyp, mürdelerı külge ainalǧan arystardyŋ ruhyn zūlmattan arşyp alyp, ūlyqtauǧa elımız öz Täuelsızdıgın alǧannan keiın ǧana qolymyz jete bastady.
1992 jylǧy Aqtoǧai audanynyŋ tūŋǧyş äkımı Saǧadat Düisebekovtyŋ öz ideiasynan tuǧan qarymdy basşylyǧymen Alaştyŋ üş arysyn «halyq jauy» degen jalǧan jaladan aqtap alu tūrǧysynda Aqtoǧaida arystardyŋ ruhyna arnalyp qūran baǧyştalyp, Oralbai Äbdıkärımov, Keŋes Nūrpeiısov, Tūrsymbek Käkışov, Jaiyq Bektūrov, Qali Juasov, Oŋaibek Qūdyşov, Mūhtar Qūlmūhamed, Sūltanhan Aqqūly t.b. bastaǧan qairatkerler men ǧalymdar jäne Älihannyŋ nemeresı Sergei, şöberesı Petr, Mırjaqyptyŋ qyzy Gülnar, Jüsıpbektıŋ qyzy Muza men Älımhannyŋ ūly Maǧauiialardyŋ qatysuymen Respublika boiynşa eŋ alǧaşqy ret ötkızılgen tanymdyq konferensiia, odan keiıngı jalǧasqan barlyq konferensiialardyŋ älıppesıne ainaldy.El kölemınde alǧaş ret Alaş qairatkerlerınıŋ esımderın audandaǧy mektepter men köşelerge beru ısı de tura sol künderı şeşıldı. 1998 jyly audan äkımı Töleujan Ahmetbekovtyŋ bastamasymen Älihan, Jaqyp, Älımhanǧa tuǧan jerı Aqtoǧaida ornatylǧan Respublika boiynşa eŋ alǧaşqy kompozisiialyq alyp eskertkış «Täuelsızdık küreskerlerı» degen daŋqty atauǧa ie boldy. Būl igılık audan kölemınde Alaş arystaryna arnalyp jetı eskertkış biustıler men jetı eskertkış taqtalardyŋ tūǧyrǧa köterıluımen jalǧasty.
Osylaişa Alaş qairatkerlerınıŋ tuǧan jerı Aqtoǧaida tūtanǧan bostandyq alauynyŋ talyqsyp jetken estafetasy ötken jyly Qaraǧandy qalasyndaǧy Oktiabr audanynyŋ atauyn Älihan Bökeihan audany dep auystyru saltanatyna ūlasty.Alaş qozǧalysynyŋ qairatkerı, «Alaş» demokratiialyq partiiasynyŋ, «Alaş-Orda» ūlttyq avtonomiiasynyŋ töraǧasy, ūlt kösemı, dariia bılımdı ǧūlama ǧalym, folklorşy, etnograf, audarmaşy, jurnalist, Abai tanuşy, «Bükılälemdık şynaiy, daŋqty qairatker» dep tanylǧan dara tūlǧa, Qazaq dalasyndaǧy kontrrevoliusiialyq qozǧalystyŋ jetekşısı degen jalǧan jalamen bükıl taǧdyry tauqymetke tüsken, 6 ret türmege jabylyp, 8 jyl aidauda, 15 jyl üi qamaqta otyryp, ekı märte atu jazasyna kesılgen Älihan Nūrmūhamedūlynyŋ «Men eşqaşan Sovet ökımetın süigen emespın, bıraq moiyndadym» degen Butyrka türmesındegı soŋǧy jauabymen aiaqtalyp baryp atylǧan qasırettı, qaraly künın iaǧni jyl saiyn bır ainalyp soǧatyn «27 qyrküiektı» aza tūtyp, qūran baǧyştatyp, eske alyp, ruhqa taǧyzym etu şarasyna ainaldyru turaly jas jurnalist, qoǧam belsendısı Zarina Äşırbekqyzynyŋ tyŋǧa türen salǧan batyl bastamasynyŋ sılkınıstı jaŋǧyryǧy Qaraǧandydan Aqtoǧaiǧa deiın jetıp, qala äkımınıŋ orynbasary Läzzat Tökenqyzy men audan äkımınıŋ orynbasary Abylai Bazylūlynan qoldau tauyp, sonyŋ äserımen osy serpılıstı saparǧa erekşe qūlşynyspen qatysqan qala jastary, töre ūrpaqtary jerlengen «Taldybeiıt» qorymymen, Älihan tuǧan Jekejal qystaǧymen, alaştanuşy ǧalym, professor Aigül Smaqova «Han taǧy» dep atap ketken Jeltaudaǧy täuelsızdıktıŋ mūnarasyndai Älekeŋnıŋ tūǧyrly Qaratasymen, ırgeles jatqan Qarabauyrdyŋ qoitasyndaǧy qola däuırınıŋ qaptaǧan tas taŋbalarmen tanysyp, tarih tolqynynan dän tergendei tolǧanysqa tap boldy.
Al, özınıŋ qas jauy Stalinnıŋ ölgen künıne döp keletın Älihan Nūrmūhamedūlynyŋ tuǧan künı besınşı nauyryzdyŋ Aqtoǧai audanynda alǧaş ret Älihan atyn ielengen jastardyŋ forumy retınde saiasattanuşy ǧalym Erlan Karinnıŋ qatysuymen saltanatty şara türınde atalyp ötkendıgı de maŋyzdylyǧymen este saqtalǧan bolatyn.Sonyŋ taǧy bır balamasyndai Alaş ideiasyna közqarastary qanyǧa bastaǧan bır top jastardyŋ Älekeŋnıŋ qaraly qazasynyŋ 19 jyl būrynǧy tuǧan anasy Begjannyŋ dünie salǧan künımen bır künge qaptaldasyp säikes keluın qarauylǧa alyp, bügıngı iaǧni 27 qyrküiektı alǧaş ret «Älihan äruaǧyna taǧzym» künı retınde ötkızgendıkterı Aqtoǧai atyrabyndaǧy üzılmeitın taǧylymdy ısterdıŋ taqyrybyn jaŋa arnaǧa baǧyttap jıberdı.
Kezınde Keŋester Odaǧynyŋ öz Odaqtasy Qazaq KSR-ın tura 71 jyl ötkende bodandyq būǧauynan amalsyzdan bosatyp jıberuı, qart Älihandy 71 jasynda «halyq jauy» dep qiianatpen ölımge qiǧan qasyrettı ükımınıŋ qarymta jazasyndai bolǧandyǧyna «Taldybeiıt» qorymyna taban tıregende közderı jetken jastar, Alaş qasıretınıŋ aqtarylmai kele jatqan bıraz qūpiia syrlaryn kökeilerıne küizelıspen tüiıp aldy.
Jantalasqan dübırlı dodaǧa toly XX ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda aqyl-oiynyŋ kemeldıgımen älemdık saiasi tūlǧaǧa ainalǧan Älihan Nūrmūhamedūlyna «Taldybeiıtten» ekı jarym kez jerdıŋ topyraǧy būiyrmasa da ūlylyqtan ruh ızdegen talapty jastardyŋ jaŋa tolqynynyŋ talpynysymen alyp tūlǧanyŋ kındık qany tamyp, anasynyŋ aq sütınen när alǧan Arqadaǧy jer biıgı Jekejalda astarly aqiqattyŋ taǧy bır alaulaǧan şyraǧy jaǧylǧandai boldy.
Tūŋǧyşbai MŪQAN,
Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı,
Aqtoǧai audanynyŋ «Qūrmettı azamaty»
