Ult qaımaqtaryn qalqyp alǵan sum zamannyń zardabyn zerdeleý — ulaǵatty is

1704
Adyrna.kz Telegram

2020 jyldyń 24 qarashasynda Memleket Basshysy Qasym-Jomart Toqaev saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin memlekettik komıssııa qurý týraly bastama kótergen bolatyn. Bul – shyn máninde tarıhı sheshim boldy. Ult azattyǵy jolynda qyrshyn ketken ulylardy umytpaý – urpaq boryshy. Ult qaımaqtaryn qalqyp alǵan sum zamannyń zardabyn zerdeleý ulaǵatty is.

Osy taqyryp tóńireginde «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi Almaty qalasy ákimdigi janyndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máseleleri boıynsha qalalyq komıssııanyń top jetekshisi, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Talǵat Qultaevpen suhbattasyp kórdi.

Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komıssııanyń jumysy qalaı júrip jatyr?

– Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komıssııanyń jumysynan tek habardar ǵana emespin, sol komıssııa qurǵan jumys toptarynyń birine jetekshilik etemin. Atalmysh komıssııa Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2020 jylǵy 24 qarashadaǵy Jarlyǵymen qurylǵan bolatyn. Artynsha bul komıssııanyń jumysyn durys júrgizý úshin ádisnamalyq komıssııa jasaqtaldy. Memlekettik komıssııanyń ortalyq keńsesi Nur-Sultan qalasyna ornyqty. Onyń tóraǵasy QR-nyń hatshysy Q.Kósherbaevtyń buıryǵymen respýblıkada on bir jumys toby eńbek ete bastaǵan bolatyn. Bıyl bul isti E. Karın myrza basqarýda. Búgingi kúnderi respýblıkamyzdyń árbir oblys ortalyǵynda jumys toptary osy salada qyzmet atqarýda. 2021 jyldyń sáýirinde Almatyda da respýblıkanyń barlyq óńirindegideı qala ákimdigi janynan saıası repressııa qurbandaryn aqtaý máseleleri boıynsha qalalyq komıssııa qurylǵan bolatyn. Onyń tóraǵasy – qala ákiminiń orynbasary E.Babaqumarov edi. Komıssııa tóraǵasynyń orynbasary Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, doent Baýyrjan Janǵuttın bolyp saılanǵan. Byltyr qalalyq komıssııa 9 toptan turatyn. Bıyl komıssııa 7 top bolyp qaıta yqshamdaldy. Onyń quramynda 50-ge jýyq tarıhshy ǵalymdar jumys isteýde. Búgingi kúnge saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máseleleri jónindegi qalalyq komıssııanyń birneshe otyrysy ótkizildi. Olardyń barlyǵy, eldegi epıdemıologııalyq jaǵdaıǵa baılanysty, onlaın formatta atqaryldy. Onda komıssııa jumysynyń basty maqsaty keńestik kezeńdegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattaryna qatysty tarıhı ádildikti qalpyna keltirý ekendigi atalyp ketti, jumys toby basshylarymen suqbat barysynda muraǵat kózderi men basqa da materıaldardy jınaý, zerdeleý boıynsha negizgi baǵyttar aıqyndaldy.
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattaryna qatysty tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý jónindegi jumys tásilderi boıynsha jumys toptarynyń jetekshileri Sh.Zabıh, M.Gýbaıdýllına, A.Qudaıbergenova, N.Alpysbaeva, B.Qabdýshev, G.Nurymbetova, G.Muqanova, T.Qultaev, Z.Tólenova bolyp tabylady.

Qalalyq komısııanyń jumys toptary ártúrli baǵytta qyzmet atqarady. Máselen, Birinshi top músheleri ujymdastyrý (kollektıvızaııa) jyldary sharýalardyń narazylyǵy nátıjesinde Qazaqstanda bolǵan 372 kóterilisti basý kezinde sotsyz jáne tergeýsiz atylyp ketken jandardy, sonymen birge sottan tys jáne sot organdarmen osy kóteriliske qatysqany men jaqtaǵany úshin repressııaǵa ushyraǵandardy aqtaý máselesin qarastyrady.

Ekinshi top, Qazaqstanǵa kúshtep deportaııalanǵan halyqtar men arnaıy qonystarda jazasyn ótegender arasynda kezdesetin reabılıtaııalanbaǵan qurbandardy aqtaýmen shuǵyldanady.

Úshinshi top, kýlaktardy, baılardy, jartylaı feodaldardy jáne sharýalardy aqtaý máselesin qarastyrady. Osy oraıda baı-kýlaktarǵa baılanysty da suraqtar kóp ekenin aıta ketkenimiz jón. Olardyń arasynda da aqtaýǵa keletinderi jáne kelmeıtinderi bar, sirá. Komıssııa ishinde osy máseleni jan-jaqty zertteý úshin arnaıy top qurylǵan. Joǵaryda qoıylǵan suraqqa naqty jaýapty solar beredi.

1916-1930 jyldary memlekettiń jazalaý akııalary men bıliktiń túrli saıası kúshteý kampanııalary jáne asharshylyq saldarynan Qazaqstannan ketýge májbúr bolǵan bosqyndar tarıhyn zerdeleý, aqtaý problemasyn zertteý komıssııamyzdyń tórt jumys tobyna tapsyrylǵan.

Besinshi top, sharýalarǵa baılanysty bolshevıktik-stalındik saıası naýqan qurbandaryn aqtaý máselesimen shuǵyldanady.

Altynshy top, NKVD-nyń GÝLAG-taǵy 26 lagerinde jazasyn ótep, biraq reabılıtaııalanbaǵan qazaqstandyqtardy, ıntellıgenııa ókilderin, qurbandardy jáne zardap shekkenderdi aqtaý jumystarymen aınalysady.

Jetinshi top, Qazaqstannyń táýelsizdigi men terrıtorıaldyq tutastyǵy úshin kúresken, halyqtyń, qoǵamdyq jáne saıası uıymdardyń boı kóterýlerine qatysýshylardy, sonymen birge qyzmettik, ǵylymı, mádenı jáne basqa sferalarda osyndaı ıdeıalary úshin memlekettik qýdalaýlar men repressııalarǵa ushyraǵan azamattardy aqtaýmen shuǵyldanady.

Toǵyzynshy top, dástúrli dinbasylar ókilderin aqtaý máselelerin zerdeleıdi. Aıta ketetin jaıt, elimiz táýelsizdik alǵannan keıingi 1991–1993 jyldary dál osyndaı komıssııa qurylǵan bolatyn. Onda deportaııaǵa ushyraǵan azamattardy, sodan keıin ujymdastyrý, ındýstralıalandyrý jyldarynda sháıit bolǵan jáne 1932-1933 jyldardaǵy asharshylyqtan qyrylǵan adamdardy aqtaý máselesi turǵan edi. Al bizdiń komıssııanyń negizgi jumysy – saıası qurbandardyń barlyǵyn túpkilikti aqtaý bolyp tabylady. Árbir top óz jumystarynyń negizgi nátıjelerin Respýblıkalyq ofıs uıymdastyrǵan semınarlarda baıandap basqa óńirde attas problemalarmen aınalysyp júrgen áriptesterimen tájirıbe bólisýde.

Ózimiz qyzmet atqaratyn segizinshi top týraly naqtyraq aıta keteıik. Bizdiń top Almaty qalasy ákimdigi janyndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máseleleri boıynsha qalalyq komıssııanyń 1939-1945 jyldary fashıstik Germanııa, Fınlıandııa jáne basqa da Eýropa elderinde áskerı tutqynda bolǵan qazaqstandyq áskerı tutqyndardy, sondaı-aq Túrkistan legıonynda ýaqytsha bolǵan qazaqstandyqtardy aqtaýǵa qatysty zertteý júrgizedi, qorytyndy jáne usynystar daıyndaıdy. Ol degenimiz nemisterdiń qolyna tutqynǵa túsken jaýyngerlerdiń barlyǵy tolyǵymen aqtalady degen sóz emes. Sebebi olardyń ishinde túrli áskerı qylmys jasaǵan adamdar da bolǵan. Iaǵnı aqtaýǵa jatpaıtyn da adamdar bar. Máselen, aıtaıyq, 1944 jyly elimizge nemis áskerleriniń tapsyrmasy boıynsha Gýrev (qazirgi Atyraý) oblysyndaǵy Jylyoı aýdanyna dıversanttar túsirilgen bolatyn. Vermahtyń olardy munda jibergendegi basty jospary – halyqty Sovet ókimetine qarsy kóterý bolatyn. Qazaqstanǵa kelgen soń olardyń kóbi NKVD, ıaǵnı ishki ister halyq komıssarıatynyń qyzmetkeleriniń qolyna ózderi berilgen edi. Biraq olardyń ishinde Keńes úkimetimen kúresemin degen adamdar da boldy. Sonyń biriniń, laqap aty Álıhan Aǵaev degen adamnyń, oıy óz rýlastaryn kóterip, Keńes úkimetin joıýǵa áreket jasaý edi. Shaıqas barysynda ol sheıt boldy. Alaıda, basqa áreketterin bylaı qoıǵanda, ol jergilikti kolhozdyń brıgadıri Baıjan Ataǵozıevtiń qanyn moınyna júkteýi sebepti aqtalýǵa kelmeıtin bolýy kerek dep oılaımyz.

Jalpylaı aıtsaq, Keńes odaǵy kezinde Uly Otan soǵysyna qatysqan adam sany 35 mıllıonnan assa, onyń 5 mıllıonnan astamy tutqynda bolǵan. Iaǵnı árbir jetinshi adam túrli jaǵdaılarǵa baılanysty tutqynǵa túsken. Tutqynnan qashqandary, qutylyp ketkenderi de bolǵan, partızandarǵa qosylyp ketkenderi jáne bar. Qaıtadan keńes áskerine qosylǵandary da boldy. Solardyń anyq-qanyǵyn bilýge qatysty suraqtar soǵys aıaqtalǵannan keıin qoıyla bastaǵan. Iaǵnı «sen qandaı jaǵdaıda tutqynǵa tústiń, qalaı qutyldyń nemese nemisterge qyzmet ettiń be, mysaly, Túrkistan legıonynda solardyń antyn qabyldadyń ba, solarmen birge soǵystyń ba?» degen tergeýler júrgizilgen. Sol sebepti, óziniń kináli emestigin dáleldeı almaǵan azamattar túrmege otyrǵyzylyp, jazasyn ótedi. Olardyń arasynda basynda atý jazasyna kesilip, biraq artynan uzaq jyldarǵa abaqtyǵa súńgitilgenderi de kezdesedi. Soǵystan keıingi jyldary, tek qana Qaraǵandy lageriniń ózine bir kezderi 2 mıllıonnan asa adam otyrǵyzylǵan degen derek bar. Solardyń biraz bóligin soǵys jyldary nemis tutqynynda bolǵan azamattar qurady.

Biz qalalyq komıssııa bolǵandyqtan Almatyǵa qatysty materıaldarǵa kóbirek kóńil bólemiz. Qazirdiń ózinde soǵys jyldary nemisterdiń qolyna túsken 700-deı almatylyqqa baılanysty materıaldar taptyq. Olar árqaısysy túrli jaǵdaıǵa baılanysty tutqynǵa túsken. Kóbiniń taǵdyry óte aýyr bolǵan. Kórmegen azaptary joq. Olardyń osyndaı kúıge túsýine sol kezdegi keıbir partııa-sovet jáne áskerı basshylarynyń qatelikteri zardabyn tıgizgenin de aıta ketkenimiz jón. Qazaqstanda, naqty aıtsaq Aqmolada, qurylǵan 106 dıvızııanyń taǵdyry bul sózimizge naqty mysal bola alady. Ol jóninde bizdiń tobymyzdyń múshesi, kórnekti tarıhshylarymyzdyń biri Q.Aldajumanov óz eńbekterinde jazyp júr. 1942 jyldyń mamyr aıynda Ýkraına aýmaǵyndaǵy soǵys qımyldaryna basshylyq jasaǵan qolbasshy S.K.Tımoshenko men N.S. Hrýev I.V.Stalınge ótinip, shabýyl jasaýǵa tilek bildirgen. Biraq oǵan birqatar kórnekti áskerı qolbasshylar qarsy bolǵan edi. Degenmen Joǵary qolbasshy ózderiń sheshińder degendeı keıip tanytqannan soń túbinde sol shabýyl atqarylady. Oǵan basqa quramalar qatarynda qazaqstandyq dıvızııa da qatysyp qorshaýda qalady. 242 myńnan asa adam nemisterdiń qolyna tutqynǵa túsedi. Osylaısha, Tımoshenko men Hrýev jibergen qateliktiń nátıjesinde, basqa iri tosqaýyl kórmegen nemister Stalıngrad túbinen bir-aq shyǵady.

Bizdiń taqyrypqa baılanysty basa aıtatyn nárse – nemisterde qolǵa túsken soldattardy ultyna qaraı jiktep, keıinnen Keńes odaǵyn basyp alǵan soń óz maqsatyna qaraı qoldaný degen josparmen qurylǵan arnaıy mekeme bolǵan. Sonyń qyzmetiniń arqasynda qurylǵan Túrkistan legıonynyń biraz bóligi qazaq jaýyngerleri edi. Ondaı legıondar orystardyń, ýkraındardyń, grýzınder, armıandar men kavkazdyqtardyń da arasynda boldy. Nemister olardy Belorýssııa, Ýkraınadaǵy partızandar qozǵalysyna qarsy kúreske paıdalanýǵa tyrysty. Onyń qanshalyqty júzege asqany belgisiz, biz sony qazir zerttep jatyrmyz. 1944 jyly nemister atalǵan legıonnyń jaýyngerlerin odaqtastardyń áskerine qarsy soǵysqa paıdalanýǵa tyrysqan bolatyn. Olar sol soǵysqa qatysty da. Biraq asa jaqsy daıyndalmaǵan, onyń ústine moraldyq rýhy joq legıon qyzmetkeleri jeńilip tutqynǵa túsedi. Keıinnen bulardyń negizgi bóligi repatrıaııalandy. 1945 jyldyń jeltoqsan aıynda odaqtastar Keńes odaǵyna 24 myńnan asa qazaq jaýyngerin qaıtaryp berdi degen derekter bar. Olardyń arasynda almatylyqtardyń da bolǵany esh kúmán týdyrmaıdy. Bizdiń basty maqsatymyz solardy taýyp, kiná mólsherilerin anyqtaý, kinási joqtardy aqtaý bolyp tabylady.

Soǵys halqymyzǵa, árbir otbasyna úlken aýyrtpalyqtar men qaıǵy-qasiretter ákeldi. Jeńimpaz atanyp kelgen elimizdiń azamattarynyń arasynda jazyqsyz sottalyp túrmege jabylǵandar da jetip artylyp jatty. Olardyń birazy NKVD-nyń arnaıy qonystaryna súńgitildi. Arasynda atylyp ketkenderi boldy. Óz úılerinde turýǵa ruqsat berilgenderi arnaıy komendatýralarǵa esepke turǵyzylyp, olar sonda baryp turaqty belgilenip turatyn bolǵan. Sol eki ortada júrip, keıin kózden ǵaıyp bolyp joǵalyp ketkenderi bar. Solardyń báriniń taǵdyryna jańasha kózqaraspen qarap, kinásizderin aqtaý máselesi boıynsha naqty usynystarymyzdy jınap respýblıkalyq komıssııaǵa tapsyramyz. Óz oıymyzdy buqaralyq aqparat quraldarynda jarııalap dáleldeýge tyrysamyz. Ol úshin sol kezdegi jáne soǵystan keıingi zańdardy alyp qaraımyz. Almatylyq komıssııa bolǵandyqtan aqtaýǵa baılanysty usynystarymyzdy bizden joǵary turǵan respýblıkalyq komıssııaǵa joldaımyz. Qalǵan dúnıeler kópshilik bolyp sheshiledi.

Jazyqsyz jazaǵa ushyraǵandardy tolyqtaı aqtaýǵa ne kedergi?

– Qujattardyń kóbi muraǵattardyń qupııa qorlarynda saqtalady. Olardy qupııasyzdandyrý merzimi jáne sharttary bar. Soǵystyń aıaqtalǵanyna 77 jyl bolsa da IIM men UQK-niń qorlaryndaǵy kóp isterde «qupııa» degen mórler áli de tur.

Búginde komıssııanyń atqarǵan isteri nátıjesinde qansha adam aqtaldy? Qandaı qupııalar ashyldy?

– Jumys toptarynda adamdardy tikeleı aqtaý quzyry joq. Biz arhıvterden tapqan materıaldardy Komıssııa basshylaryna usynamyz. Olar qaralǵan materıaldar boıynsha óz usynystaryn respýblıkalyq komıssııaǵa usynady. Bizdiń top músheleri Almaty qalasy PD mamandandyrylǵan muraǵatynda (Q.1 jáne Q.10), Qazaqstan Respýblıkasy OMA (Q.1146), Qazaqstan Respýblıkasy PA (Q.708) jáne Almaty qalasynyń ortalyq memlekettik muraǵatynda (Q.276) materıaldardy izdestirip tabý jáne jınaý boıynsha jumystar atqardy. Jumys tobynyń músheleri Túrkistan legıonynyń qatysýshylary H.Tynybekovtyń jáne basqa da áskerı tutqyndardyń (49 adam - 46 tom), «ońaltýǵa jatpaıtyn» tulǵalardyń (2 212 adam – 726 is) isterin, sondaı-aq burynǵy keńestik áskerı tutqyndarǵa fıltraııalyq jáne trofeılik materıaldardy (5 243 adam – 3 530 is) zerdeleýmen aınalysty, Almaty qalasynda týylǵan nemese taǵdyr tálkegimen bizdiń qalaǵa kelip turaqtaǵan, osynda ómir súrgen burynǵy KSRO-nyń Germanııadan repatrııaııalanǵan 500-den asa áskerı tutqynynyń saýalnamalyq derekterin (muraǵattyq súzý isterin) zerttedi.

Qordalanyp qolǵa jınaqtalǵan derekter boıynsha Uly Otan soǵysy jyldary nemister qurǵan legıondar quramynda bolǵan, baqylaý jáne tergeý isteri Almaty qalasynynyń muraǵattarynda saqtalǵan 186 adam anyqtalyp otyr. Olardyń 79-y – Túrkistan legıonynda (TL), 8-i – Orys azat etý armııasynda (ROA), 12-si – Soltústik-Kavkaz legıonynda (SKL), 87-si – basqa áskerı toptarda qyzmet atqarǵan. Iaǵnı Qazaqstanǵa qatysy bar legıonerler tarıhy tek Túrkistan legıonymen ǵana shektelip qoımaıtyny anyq. Sol sebepti elimizde olardy aqtaý jóninde másele qozǵalǵanda bizge kórshiles jatqan keıbir memleketterdiń saıası serkeleri mazasyzdana bastaıtyny da beker emes. Tekserý-fıltrleý pýnkterinen ótken áskerı tutqyndarǵa toltyrylǵan kartochkalardan da kóptegen maǵlumattar tabýǵa bolady. Ókinishke oraı, olardyń fıltraııadan ótkennen keıingi taǵdyry belgisiz. Almaty arhıvterinen olar týraly derekter tabylmady.

Endi «túpkilikti aqtaý» degen sóz tirkesine baılanysty bizdiń toptyń jumysyna qatysy bar jaqtaryna toqtalyp keteıik. Qalyń kópshilikti qozǵamaı-aq qoıaıyn, tipten keıbir áriptesterimizdiń ózinde soǵys jyldary nemisterdiń qolyna tutqynǵa túsken jaýyngerlerdiń barlyǵy tolyǵymen aqtalady eken degen jańsaq pikir qalyptasqan kórinedi. Bizdiń oıymyzsha, olaı bolýy múmkin emes. Sebebi olardyń ishinde túrli áskerı qylmys jasaǵandar da bolǵan. Iaǵnı aqtaýǵa jatpaıtyn da adamdar bar. Máselen, aıtaıyq, Almaty qalasy PD mamandandyrylǵan muraǵatynyń arnaıy qoryndaǵy tergeý isteri Túrkistan Ulttyq komıtetiniń nemisterge adal qyzmet etip, tutqyndardyń negizgi basshy organy bolǵanyn aıqyn dáleldeıdi. Sonymen birge, soǵystyń sońǵy kezinde olardyń Túrkistan ulttyq keńesin quryp, satqyn orys generaly A.Vlasovpen kelisimge qol qoıǵany, A.Vlasovtyń Rossııany azat etý halyqtary komıtetine (KONR) kirgeni, osy orys komıtetinde Túrkistan legıonynyń ókili retinde burynǵy tutqyn, nemis kapıtany Jumabek Aqbergenovtiń soǵys bitip, Germanııa jeńilgenshe, A. Vlasovty keńes áskerleri ustaǵansha otyrýy tergeý isinde ashyq aıtylǵan. Keıin ol amerıkandyqtarǵa ótip, batys Germanııada qalyp qoıǵan.

Sonymen birge qujattarda Túrkistan legıony soldattarynyń, tipten onyń birinshi botalonyndaǵy 3-shi qazaq rotasynyń Ýkraınanyń Sýmy oblysynda partızandarǵa qarsy jazalaý operaııasyna qatysyp, úılerdi, tutas selolardy órtegeni baıandalǵan. Oǵan qosa qazaq rotasynyń komandıri T. jáne basqalarynyń (aty-jónderin urpaqtarynyń, jaqyndarynyń baryn eskerip, bermeýdi jón kórdik) kámeletke tolmaǵan ýkraın qyzdaryn jappaı zorlaǵany dáleldengen. Glýhov, Iampol aýdandarynda jaýdan azat etilgennen keıin arnaıy komıssııa jumys istep, fashısterdiń aıýandyǵy týraly akt jasalyp, tirkelgen. Tergeý isinde sol adamdardyń famılııalaryna deıin bar. Mundaı qylmystardy Túrkistan legıonerleri Qyrym jaǵalaýynda, Qalmaq respýblıkasy jerinde, Belorýssııada, Varshava kóterilisi kezinde 1944 j. Polshada jappaı jasaǵan. Italııa, Greııa jerinde partızandarǵa qarsy soǵysqan. Sonymen birge Stalıngrad shaıqasy kezinde, onan soń Soltústik Kavkazda, Belorýssııada, basqa da jerlerde Keńes Armııasyna qarsy soǵysqan.

Eger osyndaı qylmys jasaǵan Túrkistan legıonynyń soldattary aqtalatyn bolsa, joǵarydaǵy aıtylǵan faktiler Nıýrnberg sotynyń sheshimderine sáıkes tirkelgen aktilerden jappaı shyǵary sózsiz. Onyń ústine osyndaı qylmystary úshin Túrkistan legıonynyń soldattarynyń medal, orden (keıbiri birneshe ret alǵan), áskerı shen alǵandarynyń aty-jónderi tergeý isterinde tolyq jazylǵan.

Osyndaı jaǵdaıda bul «Túrkistan áskerı kúshteriniń» soldattaryn, jalpy Túrkistan ulttyq komıtetiniń, onyń baspasóz organdarynyń jumysyn «maılap-maılap», Orta Azııa halyqtary men qazaq halqynyń ult-azattyq qozǵalysynyń quramdas bóligi etip kórsetý áreketi eshqandaı zańǵa da, aqylǵa da sımaıdy. Onyń ústine 1944j. 8-11 maýsymda Vena qalasynda ótken Túrkistan Ulttyq komıtetiniń 1 kongresinde Gıtlerden quttyqtaý alyp, ózderi Gıtlerge madaqtaý jibergen onyń basshysy Velı Kaıým-han qýyrshaq memleket - «Túrkistan memleketi» atynan KSRO-ǵa soǵys jarııalaǵany da qujattarda tur./11/ Al bul áreket nemis tutqynynda bolyp, olarǵa qyzmet etken qandastarymyz ben jerlesterimizdiń jasaǵan qylmystaryn odan saıyn shıelenistire túskeni anyq. Germanııanyń qolymen táýelsizdik alamyz degen «tujyrymnyń» ózin qalaı baǵalaýǵa bolady?

Soǵysta qolǵa túken tutqyndardy nemis fashısteri barynsha óz paıdasyna asyrýǵa tyrysty. Aıtalyq, 1944 jyly olar ózderi qurǵan basqa quramalar sııaqty Túrkistan legıonynyń jaýyngerlerin odaqtastardyń áskerine qarsy soǵysqa paıdalanýǵa tyrysqan bolatyn. Legıonerler sol soǵysqa qatysty da. Biraq asa jaqsy daıyndalmaǵan, onyń ústine moraldyq rýhy joq túrkistandyqtar jeńilip tutqynǵa túsedi. Keıinnen bulardyń negizgi bóligi repatrıaııalandy. 1945 jyldyń jeltoqsan aıynda odaqtastar Keńes odaǵyna 24 448 qazaq jaýyngerin qaıtaryp berdi degen derekter bar /12/.

Joǵaryda baıandalǵan jaıttarǵa tikeleı qatysy bar kináli tutqyndar, TUK pen TUS basshylary, atalmysh qurylymdardyń baspasóz organdarynyń redaktorlary 1947 j. 18 sáýirde ártúrli merzimge sottaldy. Degenmen, 1955j. 17 qyrkúıektegi amnıstııa týraly zańǵa sáıkes 1955-1956 jj. olardyń bári bostandyqqa shyqty. Sondyqtan mundaı tutqyndardyń isi aqtaýǵa jata ma, joq pa degen suraq moraldyq turǵydan da qarastyrylýy kerek ekeni aıdan anyq. Al Shyǵys legıondaryndaǵy soǵys qımyldaryna tikeleı qatyspaǵan jáne kóptegen qurylys, temirjol, kólik jáne basqa da qosalqy bólimshelerde qyzmet etken adamdar men erikti kómekshiler-hıvılardy aqtaý máselesi de olar jasaǵan is-áreketterdiń, qylmystardyń aýyrtpalyq deńgeıine saı sheshilgeni ádil bolary anyq.

Jalpylaı aıtsaq, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys tutqyndary týraly sóz bolǵanda, árıne tek Shyǵys legıony boıynsha maǵlumattarmen shektelip qalýǵa bolmaıdy. Aıtalyq, tek Uly Otan soǵysyna qatysqan adam sany 35 mıllıonnan assa, onyń 5 mıllıonnan astamy tutqynda bolǵan. Iaǵnı árbir jetinshi adam túrli jaǵdaılarǵa baılanysty jaý abaqtysynda otyrǵan. Olardyń arasynda sol jerde sháıt bolǵandary, tutqynnan qashqandary, qutylyp ketkenderi de bolǵan, partızandarǵa qosylyp ketkenderi jáne bar. Qaıtadan keńes áskerine qosylǵandary da boldy. Óziniń kináli emestigin dáleldeı almaǵan azamattar túrmege otyrǵyzylyp, jazasyn ótedi. Basynda atý jazasyna kesilip, biraq artynan uzaq jyldarǵa abaqtyǵa súńgitilgenderi de kezdesedi. Solardyń báriniń taǵdyryna jańasha kózqaraspen qarap, aq–arasyn ajyratyp, anyqtap, ádil baǵasn berý, kinásizderin aqtaý bizdiń boryshymyz, bizdiń aldymyzda turǵan mindet bolyp tabylady. Bolsa da, qalyń kópshilik bastalǵan osy bir iske qolynan kelgenshe kómekterin berip, biletin dúnıelerin ortaǵa salsa nur ústine nur bolar edi. Izgi nıetti ıgi bastamanyń kózdegen maqsatyna jetetinine eshqandaı kúmán joq.

Ulylardyń esimin búgingi urpaqqa dáripteýdiń qandaı tıimdi joldaryn usyna alasyz?

– Birinshi kezekte, olar boıynsha ǵylymı negizdelgen maqalalar, kitaptar jaryq kórip, olar orta jáne joǵary mektep oqýlyqtaryna endirilýi qajet. Sonan soń alashtyqtar týraly qujatty, derekti fılmder shyǵarylsa durys bolady. Sodan keıi kórkem sýretti fılmderge de kezek jeter edi. Al Elimizge eńbegi erekshe sińgen Alashtyqtardyń esimi eldi mekenderge, kóshelerge berilse quba-qup bolary anyq.

Jumys barysynda qandaı qıyndyqtar kezdesti?

– Biz qazir Almaty qalasynda ornalasqan birneshe arhıvte jumys istep jatyrmyz. Buryn qupııa bolyp kelgen muraǵattardyń qorynda jaǵymsyzdaý, ásirese dızertırlerge jáne tiri qalýdyń jolyn, soǵysqa barmaýdyń jaǵdaıyn jasaǵan (ýklonısterge) adamdarǵa qatysty, materıaldar tym kóp eken. Árıne, olardyń barlyǵy derlik maıdanǵa attandyrylǵan. Alaıda soǵystan tiri oralǵandarymen ishki ister organdarynyń qyzmetkerleri tárbıe maqsatynda biraz «jumystar» júrgizgeni aıtpasa da túsinikti. Iaǵnı olardyń barlyǵy derlik jaǵymsyz, ózin aqtaýǵa tyrysqan proedýradan ótti degen sóz.

Ókinishke oraı, zertteýlerimizdi alǵa jyljytýǵa kómek beretin bizge qajetti kóp derekter tolyq emes. Sebebi bizden soǵysqa attanǵan kisilerdiń kóbisi, ásirese óz ulttastarymyz, shynyn aıtý kerek, saýat deńgeıi bastaýysh mektep kólemindegi, al edáýi bóligi saýaty múldem joq jaýyngerler bolǵan. Olardyń kópshiligi tek qazaq tilinde sóılegen, oryssha bilmegen. Uly tildi túsinbegendikten tipten ózine qatysty dúnıelerdi de aıta almaǵan, qaǵazǵa da túsirmegen. Aıtalyq, qujattarda jaýyngerler qaı jerde tutqynǵa túsken, qandaı lagerde otyrǵan degendeı saýaldar jaýapsyz keledi, tolyq emes. Bul bir problema. Ekinshi problema, soǵys bitkennen keıingi ýaqytta sovet tutqyndary jaıly materıaldar sheteldik arhıvterden alynyp, Máskeýge jınaqtalǵany belgili. Sonda baryp, olardy da qaraý kerek bolady-aý degen josparlar bar. Materıaldardy salystyrý kerek, qaraý kerek, árbir tutqynda bolǵan azamattyń taǵdyry qalaı qalyptasqanyn obektıvti turǵyda zerdeleýimiz qajet.

Qoryta aıtsaq, isteletin sharýa shash etekten, óte kóp. Jumyla kótergen júk jeńil degen sóz bar emes pe. Bizdiń top ǵalymdary aqtaıyn dep otyrǵan kisilerdiń barlyǵy derlik ómirden ozyp ketken, bul dúnıede joq adamdar bolyp tabylady. Atamyz qazaqta óli rıza bolmaı tiri baıymaıdy degen sóz bar emes pe. Otan úshin ot keshse de jazyqsyz jazalanyp, tipten kinásiz bolsa da satqyn atanǵan, elim dep eńirep, qazaǵym dep qabyrǵasy qaıysqan, biraq keńestik ıdeologııanyń qurbany bolyp kete barǵan azamattarymyzdy aqtap alý bul bizdiń azamattyq boryshymyz bolyp tabylady. Qalyń kópshilik bastalǵan osy bir iske qolynan kelgenshe kómekterin berip, biletin dúnıelerin ortaǵa salsa nur ústine nur bolar edi. Izgi nıetti ıgi bastamanyń kózdegen maqsatyna jetetinine eshqandaı kúmán joq.

Pikirler