Eger elımızdıŋ egemendıgıne şirek bolǧan myna baqytty zamanda ǧaiyptan bır mümkınşılık tua qalyp qazaqtyŋ ardaqty ūly Älihan Bökeihanmen kezdesetındei jaǧdai tuyp jatsa:
Köş bastaǧan erımız,
Quanyşta elıŋız.
Töbemız kökke jetkendei,
Kökırekten bügın ketkendei,
Sızdı körıp şerımız.
Elıŋızdıŋ būl şaǧyn,
Alaş tuyn häm baǧyp,
Közben körıp tölendı
Köpten bergı terıŋız.
Alaş tuyn qolǧa alǧan
Qaraŋǧyda jol salǧan
Arystanym kelıŋız! –
dep ataqty aqyn Sūltanmahmūttyŋ 1917 jyly elınıŋ ardaqty ūlyna arnaǧan öleŋımen qarsy alsaq nūr üstıne nūr bolar edı.
Sebebı Älihan Bökeihan 19 ǧasyrdyŋ soŋy men 20 ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq ziialylarynyŋ, qoǧam jäne memleket qairatkerlerı qataryndaǧy asa erekşe tūlǧa. Ä.Bökeihan Keŋes ökımetı tūsynda onyŋ esımı ūzaq jyldar boiy sirek atalyp, nemese tıpten talmai «burjuaziialyq ūltşyldyqtyŋ» belgısı retınde baǧalanyp keldı. Keiıngı ūrpaqqa qaldyrǧan orasan zor amanat-mūrasy ūzaq uaqyt şaŋ basyp jatty. Reseidıŋ I Memlekettık dumasynyŋ deputaty, Reseidıŋ jergılıktı jäne qalalyq qoǧam qairatkerlerınıŋ sezınıŋ deputaty, IV Memlekettık dumasy mūsylman fraksiiasynyŋ Biuro müşesı, qazaqtyŋ HH ǧasyr basyndaǧy ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ negızın saluşy ärı kösemı, halqymyzdyŋ tūŋǧyş saiasi Alaş partiiasynyŋ ūiymdastyruşysy jäne Alaşorda avtonomiialy ükımetınıŋ töraǧasy, ǧūlama ǧalym – ädebiettanuşy, ekonomist, tarihşy, etnograf, audarmaşy, publisist, ormantanuşy – mıne ardaqty azamattyŋ halqy üşın, otanynyŋ jarqyn bolaşaǧy üşın soŋǧy demı tausylǧanşa atqaryp ötken san-qily qyzmetınıŋ bolar-bolmas qana körınısı.
Ä.Bökeihan 1870 jyly būrynǧy Semei oblysy, Qarqaralay uezı, Toqyrauyn bolysy, Toqyrauyn özenı boiyndaǧy (nömırı 7-şı) auylda düniege kelgen. Būl qazırgı Jezqazǧan oblysy, Aqtoǧai audanynyna qaraǧan Qaratal sovhozynyŋ jerı.
Älihan Bökeihanūlynyŋ ata-tegı Şyŋǧyshannan berı kele jatqan töre tūqymy Bökeihannan taraidy. Bökeihan qazaqtyŋ taqqa otyrǧan soŋǧy handarynyŋ bırı. Hannyŋ ordasynda qazaq halqynyŋ qamyn jegen köptegen ıster ıstelınuımen qatar halyqty halyq etetın önerge dep köŋıl audarylyp qamqorlyq jasalǧany mälım.
Bökei ordasyna änşıler men küişılerdıŋ jinaluy baiaǧydan kele jatqan saliqaly salt edı. Bökei ordasynyŋ eŋ ataqty küişısı halyq Bapas dep atap ketken Däuletkerei bolatyn. Şynynda da Bökei ordasynda Däuletkereimen teŋ keletın küişı joq edı. Älkei de myqty küişı bolǧan. Däuletkereidıŋ ūly Salauatgerei de myqty küişı edı. Odan keiıngı Bökei ordasynyŋ küişısı Maqar edı. Būlardyŋ bärı de Bökei ordasynyŋ jyly qabaǧynyŋ jaqsylyǧyn körıp öz öner tuyndylaryn halyq qazynasynyŋ qoimasyna qūia bıldı.
Bökei ataqty kökjal Baraq sūltannyŋ ūly. 1816 jyly bes meiram-arǧyn Uäli bilıgın moiyndamai, Orta jüzde ekınşı handyq qūrady. Köp bolyp jinalyp seksennen asqan Bökeidı aq kiızge otyrǧyzyp han sailaidy.
Bökei hannyŋ bes äielınen on bır ūl bolǧan. Sol on bır ūldyŋ bırı – Älihannyŋ arǧy babasy Batyr. Batyr sūltannan Rüstem, Äşımtai, Myrzatai tuady. Myrzataidan Älihannyŋ äkesı Nūmūhamed, Qoske, Şolaq, Äptıhan taraidy. Eldegı aty Mūqan bolyp ketken Nūrmūhamedten Älihan, Smahan, Bazylhan, Äzıhan, Tätıhan atty bes ūl men Nūrbek atty bır qyz tuady.
Bökeiden soŋ Qarqaraly duanynyŋ bilıgı nemeresı Jamantaiǧa auysady. Sodan soŋ Rüstem, Myrzatai men Jamantai arasynda äsker jäne el bileu ısıne bailanysty basarazdyq bolyp, sonyŋ nätijesınde Rüstem men Myrzatai sūltandar Qaratau jaǧyna yǧysqan. Bıraq köp ūzamai qaita oralyp, Kenesary han bastaǧan ūlt-azattyq köterılısıne at salysady.
Älihannyŋ äkesı Nūrmūhamed te, anasy Begımhanym da oqu-bılımge jaqyn, parasatty adamdar bolǧan. Nūrmūhamedtıŋ tūŋǧyşy Älihan jastaiynan zerek, alǧyr bolyp ösedı de, äkesı ony 1879 jyly Qarqaralyǧa alyp baryp, sol jerdıŋ jergılıktı moldasyna oquǧa beredı.
Älihannyŋ ınısı Äzıhannyŋ ūly Raiymjannyŋ aituynşa, közı aşyq, kökıregı oiau Älihan moldanyŋ oquyna köŋılı tolmai qaladaǧy üş klastyq mektepke auysady.
Balasynyŋ būlai jasaǧanyn keiın bılgen kezde, han tūqymynyŋ balalaryna tuǧannan jetı eldıŋ tılın bılu mındetın jükteitın saltynan habary bar äkesı Nūrmūhamed «nege būlai» dep jatpai ıştei ūlynyŋ bılım qualaǧanyna quanyp aq batasyn beredı.
Älihan Bökeihannyŋ qairatker retınde qalyptasuynyŋ ekı ruhani negızderın atap aitqan dūrys. Bırınşıden Älihan Nūrūhamedūly erkındık pen teŋdıktı joǧary baǧalaǧan ortada östı. Onyŋ qoǧamdyq közqarasynyŋ kemeldenuıne halyqtyŋ ruhani mūrasy auyz ädebietını yqpaly bolǧandyǧy. Sonyŋ körınıs retınde ömır boiy «Qobylandy», «Ersaiyn», «Qozy-Körpeş – Baiansūlu» jyrlary jäne basqa köptegen auyz ädebietı ülgılerın jinap, zerttep jäne nasihattap jüruı kezdeisoqtyq emes.
Bolaşaq ūlt kösemınıŋ han Kenesary Qasymūly bastaǧan azattyq jolyndaǧy bükılūlttyq qozǧalys turaly el arasyndaǧy äŋgıme, aŋyzdardyŋ aitarlyqtai äserı bolǧany anyq. Būny Älihan Bökeihannyŋ 1923 jyly Taşkent qalasynda jaryq körgen kıtabyna alǧysöz retınde äkesıne arnap jazǧan öleŋ şumaǧynan köruge bolady:
Jalyn qūşyp uaqyttyŋ,
Azat dala ūlyndai.
Jyl soŋynan jyl quyp,
Kenesary kelbetı
körınedı saǧymdai.
Jas Älihanǧa ūly Abaidyŋ jäne basqa aqyn-jyraulardyŋ tereŋ oily şyǧarmalarynyŋ da yqpalynyŋ igı äserı bolǧany anyq. Abaidyŋ közı tırsınde, ony orys oqyrmandaryna alǧaşqy tanystyruşy – Älihan Bökeihanūly. Abai baqilyq bolǧan soŋ aqynnyŋ ömırbaianyn orys tılınde jazyp, Semeide şyǧyp tūratyn «Semipalatinskii listok» atty gazette 1905 jyly jariialaidy.
Ä.Bökeihan 19 ǧasyrdyŋ 80-şı jyldary Omby qalasyndaǧy tehnikalyq uchilişede oqidy. Oqu bıtıretın mezgıl jaqyndaǧanda, tehnikalyq uchilişenıŋ direktoryna özınıŋ oquyn jalǧastyrǧysy keletının aitady. Direktor N.Dobrohotov öz tarapynan Qarqaraly uezınıŋ bastyǧyna «Onyŋ (Älihannyŋ) öte jaqsy oqyp, ülgılı tärtıp körsetuıne bailanysty joǧarǧy oqu ornyna baruy öte qajet, sol sebptı oǧan oquǧa baru üşın qazaq qauymdastyǧy stipendiiasynyŋ berıluı jalǧasa bersın» degen ötınış hat joldaidy. Osy kezde Älihan özınıŋ tegı Bökeihan ekenın bıldıredı.
Degenmen bolaşaq belgılı qoǧam qairatkerınıŋ ülken saiasattyŋ ne ekenın tüsıngen kezı, ärine, Sankt-Peterburgtegı orman-tehnikalyq institutynda oqyp jürgen jyldaryna tūspa-tūs keledı. 1906 jyly Sankt-Peterburgtegı «Novaia jizn» gazetı «Älihan Bökeihan 1894 jyly, Orman institutynyŋ 4 kurs studentı studenttık tolqularǧa qatynasty» dep jazdy.
Älihan kündelıktı sabaqtarymen qosa, studentterdıŋ saiasi , ädebi, ekonomikalyq jäne taǧy basqa da üiırmelerınıŋ jūmysyna qyzu aralasyp, studenttık tolqularǧa qatysady. Osy jyldary Älihannyŋ saiasi közqarasy qalyptasa bastaidy. Ekı ǧasyrǧa juyq Resei imperiiasynyŋ qol astynda otyrǧan eskı feodaldyq küres-tartystan köz aşa almaǧan tuǧan halqynyŋ taǧdyry ony qatty tolǧandyra bastaidy. Qaraŋǧylyq pen nadandyq şyrmauynan qūtyla almai otyrǧan halqyna, eŋ aldymen, bılım men mädeniet kerek ekenın anyq ūǧynady. Halqyn mädenietı joǧary elder sanatyna qosudy arman qylyp, eldıŋ tūrmysyn, mädenietın, bılımın köterudı aldyna maqsat etıp qoiady.
Osy baǧdarda jazǧan maqalalary Älihan Bökeihannyŋ oilaǧan oiyna jetpei qoimaityn eŋbekqor adam ekenın däleldeidı. Oǧan jazǧan maqalalaryŋ attary kuä: «Qazaq», «Alaştyŋ azamatyna», «Üşınşı duma häm qazaq», «Törtınşı duma häm qazaq», «Bas qosu turasynda», «Susaǧannyŋ tüsıne su kıredı», «Qazaqtan soldat ala ma?», «Taǧy da bi häm bilık», «Ūiat-ai», «Ruhani mädeniet qarauylynan», «Kerek söz», «Taǧy soǧys», «Alaştyŋ ūlyna», «Endı jıgıtter jaiyna kelelık», «Künbatys maidanynan», «Järdem jiiu kerek», «Sailau hūqy», «Qazaq halqyna», «Alaştyŋ talapty azamatyna», «Qazaq deputattary», «Memleket halı», «Alaş partiiasynyŋ programmasynyŋ jobasy», «Jūrt töreşı», «Türkı, qyrǧyz, qazaq häm handar şejıresı», «Qalqaman-Mamyr jyry», «Qara qypşaq Qobylandy» t.b.
Älihan Bökeihanov özınıŋ ıs-äreketınıŋ barlyǧyn memlekettık erkındıkke jetuge baǧyştady. Bıraq bükıl Resei imperiiasy kölemınde saiasi jaǧdaidyŋ kürt şielenısuıne bailanysty būl şielenıstıŋ şeşıluı künnen künge qiyndai tüsıp būl oidyŋ ıske asuy ekıtalai edı. Uaqytşa ükımettıŋ pärmensızdıgıne bailanysty el ışınen tynyştyq ketıp, türlı terroristık aktılerge jol aşyldy. Mıne osyndai kezde Ä.Bökeihan men A.Baitūrsynūly bastaǧan bır top qairatkerlerınıŋ ūsynysy jäne ūiymdastyruy boiynşa 1917 jyly 5-13 jeltoqsan künderı Orynbor qalasynda qazaq memlekettıgı turaly mäsele qaraǧan jalpy qazaq sezı bolyp öttı. Sezdıŋ kün tärtıbındegı eŋ engızgı mäsele – ūlttyq avtonomiia turaly baiandamany Älihan Bökeihan jasady. Sezd būl mäsele boiynşa qarar qabyldap, onda Alaş oblystaryn bülınşılıkten qorǧau maqsatymen «Ūlt Keŋesın qūryp, onyŋ aty «Alaşorda» bolsyn» dedı. On bes adamnan tūrǧan būl ökımettıŋ töraǧasy bolyp köpşılık dauyspen Ä.Bökeihan sailandy.
Bıraq İmperiia kölemınde qalyptasqan jaǧdai Alaşorda ökımetıne kelesı 1918 jyldyŋ küzıne deiın ıske kırısuge yryq bermedı. Qazan töŋkerısınen keiın de jaǧdai uşyǧa tüstı. Degenmen Alaşorda ökımetı Keŋes ökımetınıŋ bırınşı basşylarymen teŋ deŋgeide söilese alatynyn baiqatty. Kommunister bilıkke kelgen soŋ halyq aq pen qyzyl bolyp bölınıp köp qyrǧynǧa ūşyrady. 1919-20 jyldary Lenin basqarǧan Keŋes ökımetınıŋ Alaş qozǧalysyna qatysqandarǧa keşırım jariialaǧannan keiıngı uaqytta da Ä.Bökeihan öz maqsatynan taimady. Keŋes bilıgı tūsynda da tuǧan el üşın belsendı qyzmetten bas tartqan joq. Jūbaiy Elena Iаkovlevna ekeuı Ükıtai-Sergeidı, qyzy Elizavetany elınıŋ adal perzentterı etıp ösırudı közdedı. Qyzy Elizaveta boijetıp körnektı saiasi qairatker Smaǧūl Säduaqasovqa tūrmysqa şyǧyp Eskendır atty ūl süidı.
Bıraq Keŋes ökımetı bastapqy uädesınen taiyp Älihan Bökeihanūly men qazaqtyŋ betke ūstar basqa da azamattyryn «halyq jauy» dep jala jauyp atty. Älihan Bökeihanov 1937 qyrküiegınde Mäskeu qalasynda alaştyŋ taǧy bır aiauly azamaty Nyǧmet Nūrmaqov pen bır künde atyldy. Jerlengen jerı Mäskeu tübındegı monastyr audany dep atalatyn «Don ziraty».
«Bostandyqqa quansaŋdar, menı basşymyz dep aitqandaryŋ şyn bolsa mıne men öle-ölgenşe senderge qyzmet qyluǧa uäde berem, sender uäde beresıŋder me, bostandyqtyŋ jolymen boluǧa? Beişarany jemeuge, bas paidasy men jūrt paidasyn bırdei köruge, barlyq küşterıŋdı ǧylym jolyna bostandyq arqasymen kögeru jolyna jūmsau kerek. Mıne bostandyq bolǧaly osylardy jasap otyrǧan şyǧarsyŋdar. Osylardy ıske asyrmasaŋdar bostandyq özınen özı senderge tük äkep bermeidı» degen ūlt kösemı Älihan Bökeihannyŋ sözderı bügıngı Qazaqstanda ömır sürıp jatqan barlyq buyn ökılderıne ötken ǧasyrdan joldaǧan amanaty.
Endı osyndai elım degen ūly azamattyŋ amanantyn jüzege asyru bügıngı ūrpaqtyŋ mındetı.
Bıraq İmperiia kölemınde qalyptasqan jaǧdai Alaşorda ökımetıne kelesı 1918 jyldyŋ küzıne deiın ıske kırısuge yryq bermedı. Qazan töŋkerısınen keiın de jaǧdai uşyǧa tüstı. Degenmen Alaşorda ökımetı Keŋes ökımetınıŋ bırınşı basşylarymen teŋ deŋgeide söilese alatynyn baiqatty. Kommunister bilıkke kelgen soŋ halyq aq pen qyzyl bolyp bölınıp köp qyrǧynǧa ūşyrady. 1919-20 jyldary Lenin basqarǧan Keŋes ökımetınıŋ Alaş qozǧalysyna qatysqandarǧa keşırım jariialaǧannan keiıngı uaqytta da Ä.Bökeihan öz maqsatynan taimady. Keŋes bilıgı tūsynda da tuǧan el üşın belsendı qyzmetten bas tartqan joq. Jūbaiy Elena Iаkovlevna ekeuı Ükıtai-Sergeidı, qyzy Elizavetany elınıŋ adal perzentterı etıp ösırudı közdedı. Qyzy Elizaveta boijetıp körnektı saiasi qairatker Smaǧūl Säduaqasovqa tūrmysqa şyǧyp Eskendır atty ūl süidı.
Bıraq Keŋes ökımetı bastapqy uädesınen taiyp Älihan Bökeihanūly men qazaqtyŋ betke ūstar basqa da azamattyryn «halyq jauy» dep jala jauyp atty. Älihan Bökeihanov 1937 qyrküiegınde Mäskeu qalasynda alaştyŋ taǧy bır aiauly azamaty Nyǧmet Nūrmaqov pen bır künde atyldy. Jerlengen jerı Mäskeu tübındegı monastyr audany dep atalatyn «Don ziraty».
«Bostandyqqa quansaŋdar, menı basşymyz dep aitqandaryŋ şyn bolsa mıne men öle-ölgenşe senderge qyzmet qyluǧa uäde berem, sender uäde beresıŋder me, bostandyqtyŋ jolymen boluǧa? Beişarany jemeuge, bas paidasy men jūrt paidasyn bırdei köruge, barlyq küşterıŋdı ǧylym jolyna bostandyq arqasymen kögeru jolyna jūmsau kerek. Mıne bostandyq bolǧaly osylardy jasap otyrǧan şyǧarsyŋdar. Osylardy ıske asyrmasaŋdar bostandyq özınen özı senderge tük äkep bermeidı» degen ūlt kösemı Älihan Bökeihannyŋ sözderı bügıngı Qazaqstanda ömır sürıp jatqan barlyq buyn ökılderıne ötken ǧasyrdan joldaǧan amanaty.
Endı osyndai elım degen ūly azamattyŋ amanantyn jüzege asyru bügıngı ūrpaqtyŋ mındetı.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
