QR memlekettik syılyǵyna usynylǵan shyǵarma
Qazaq poezııasyna ózine tán baıaý únimen, yrǵaǵymen, bııazy qalpymen kelip qosylǵan Tynyshtyqbek Ábdikákimov shyǵarmashylyǵy táýelsizdik kezeńinde erekshe qarqyn aldy. Sodan beri zertteýshiler nazarynan tys qalǵan emes. Osy ýaqytqa deıin qara men qyzyldyń, aq pen sarynyń sarqynshaǵyna aınalǵan óleńge halyqtyń tirshilik keńistiginen taǵy bir áýen, taǵy bir tyń yrǵaq, tylsym dúnıe qosyldy. Sóıtsek, ol aqynnyń ózi alyp kelgen energetıkalyq órisi — ózin qorshaǵan álemi, soǵan laıyqty is-áreketi, oılaýy, sezinýi, qabyldaýy, qońyrjaı qalypty ómiri, bir sózben aıtqanda, «Alqońyr dúnıesi» eken. Alty bólimnen quralǵan óleńder men balladalar, tolǵaýlardan turatyn týyndyny oqyǵan saıyn sanaly tildiń saýaldaryna, oılaýdyń aıǵaq kórinisine kóz jibergendeı bolasyz. «Alqońyr» dúnıedegi árbir uǵym belgili bir dárejede kórkemdik ári tanymdyq qyzmet atqaryp otyrady. Aqyn tanymyndaǵy kez kelgen kórkemdik-estetıkalyq uǵymdar: ol, tipti, mıfologııalyq oılaý bolsyn báribir oqyǵan adam sanasynda sáýlelenip, tereń oıǵa jeteleri sózsiz. Tynyshtyqbektiń qońyr úni — birqalypty jaılap jetkizetin jaıly ún, qarapaıym tirshilik syqyldy kórinýi múmkin. Biraq aqyn sanasyndaǵy sarpylys sizdi dúnıeniń basqa qyrynan syrttaı baqylaýǵa ıtermeleıdi. Búgingi fánı tirshiliktiń mánin syrt kózben tamashalap syrttaı baǵa berip otyrǵandaı bolasyz.
Ajaldaryn maqtan etken el jaılaǵan jazyqta,
Jel jylaıdy kún saıyn.
Murjasy zor moladan úrpek basty
úreıim qarap otyr dalaǵa,
Dúnıe oǵan terezege syıyp tur.
Tórtburyshty. («Alqońyr dúnıe» 95-b).
Bul rýhanı əlemdegi arpalystyń barlyǵyn tylsym kúshterden izdeıtin pendege kez kelgen nərseni, tabıǵattyń tylsym kúshterine de, zattar men qubylystarǵa da rýh túrinde qaraǵan mıfologııalyq oılaýdyń nətıjesi bolar, bəlkim. Adamzat bastaýyndaǵy qubylystar men tylsym dúnıelerdiń mənine qaıta barý, mənisin baǵamdaý basymdyraq sııaqty.
«Kóp otyrdym qalshyldap,
Kóp otyrdym qalshyldap ǵasyrlardyń ótinde».
Óziniń jarq etip shyǵar ýaqytyn jasqana kútkendeı, aqyn jany da dəýirler, kezeńder toǵysyndaǵy jaǵdaılarǵa úreılene kóz tastaı kútedi.
«Mylqaý Tarıh topyraǵyna myń aýnap… alǵash ret kúldim solaı, azý tisterimdi ulytyp». Mıftik sananyń alǵashqy dəýirinde adam men janýarlardyń arasynda shek qoıylmaǵan. Kóne dəýirdegi adamdar ózderin buǵydan, bóriden, kıtten taradyq dep túsingen. Túrki taıpalaryndaǵy totemdik sana: ol — bóri. Aqyn yzasynan qaınaǵan oıy ishte janyp, syrtqa óleń bolyp, bórideı ulyǵan avtometaforalyq beınege aýysady.
«Ý—ý-ýý!… Jasyl túkti kómeı edim qyp-qyzyl… Qara topyraq qara tənime aınaldy! Qara tənim – qara tajal!… Meniń asqaq dushpanym!»
Kishkene ǵana kómeıden endi təni jaraldy. Alaıda ol tən — aqynnyń ózine jaý. Óıtkeni aınaladaǵy bar jaǵymsyz jaǵdaılarǵa tótep berýshi de, keı-keıde jaman is-əreketterdi jasaýǵa ıtermeleýshi de sol syrtqy tən bolsa, aqynnyń taza, pək jany odan nege jırenbesin?
«…Kúnshyǵystyń shyryn búrikken Ormanyn,
Kúnbatystyń jumsaq qońyr taýlaryn,
Teristik pen tústiktiń
shuǵylaly teńizderi men aspanyn
baýyryna tartyp alyp ash qaryn…»
Əlemdegi qaramaqaıshylyqtar kúndelikti ómirdegi qaıshylyqtardan bastalady. Halyqtyń rýhanı əlemin tanytatyn, jalpy adamzattyń dúnıetanymynyń keń sheńberindegi keńistiktiń turaqty tetikteri retinde alynyp otyrǵan əlem jumbaǵy kosmogonııalyq oılaýǵa ıtermeleıdi. Muny haostyń kosmostyq keńistikten jerge óleń bolyp taralýy dep túsinsek bolady. Aqynnyń kosmogonııalyq oılaýynyń negizinde zoomorftyq, antromorftyq modeldegi beınelerge berýi, jer men aspan, ómir men ólimniń tylsymyn ashýǵa mən beredi.
«Qalaı bolar, məńgiliktiń tynyshtyǵyn buzǵandyq?
Aı súıretken əbúıirimnen sansyz jylym iz qaldy…» Al tynyshtyqty buzyp, jaryqqa shyqsa she? Onda aqyn tanymynda ol məńgilik tynyshtyqty buzǵanmen teń.
«Ərbir izde — qyzyl shoq pen muz qaldy!
Men ózimdi óz-ózimnen qyzǵandym,
Qumar bolyp sulýlyqtyń tənine…»
Quranı Kərimde «Tın» súresiniń 4-aıatynda bylaı delinedi: «aqıqatynda, adamzatty kórkem beınede jarattyq. Adamzattyń beınesi men túr-sıpatyn eń kórkem jaratylys ettik». Aqyn óziniń ómirlik əleminen ózindik mıfologııasyn týdyra alǵan. «Məńgilik mıfti» jasaýshy əlem klassıkteri sııaqty Tynyshtyqbek aqynnyń poezııasyndaǵy dəstúrli nanym-senimderdiń ǵalamdyq sıpatqa aınalyp otyratyny da sondyqtan. Tən men jannyń bastaýyn izdeý adamzat balasyna tən izdenisterdiń biregeıi. Rýh, eles pen adamdar əleminiń qarym-qatynasy aqyndy bir oıdan ekinshi oıǵa jetelep otyrady.
«Tóbesinde jap-jasyl jaryq baryn ańdaǵan
jalmaýyzdardyń biri ekenmin,
jasyl túkti juldyzqurty — julynynyń ishinde!».
Taǵy da túster psıhologııasyn erkin qoldaný, túster gammasyn oınatý kezdesedi bul joldarda. Bul jolǵy tús — jasyl. Psıhologııasyna kóz júgirter bolsaq, jasyl tús erkindikke umtylý jigerin, tabandylyqty, maqsatkerlikti, ózimshildikti, «men» degen ózine joǵary baǵa berýshilikti bildiredi. Sondaı-aq bul tús təkapparlyqtyń nyshany. Demek, aqynnyń jasyl jaryqty izdeýi erkindikke umtylýy, ıaǵnı, Təńirdiń quzyrynan shyǵyp, óziniń neden jaratylǵanyn umytyp, ózi əlemde bılik qurýǵa talpynýy. Bul da adamı bolmys. Al jasyl túkti juldyzqurt — kishkene ǵana dernəsildeı bola tura təkapparlanyp, haq joldan adasýdy bildirse kerek.
«Ne kerek?…
Mendik kómeı, mendik kóz — meniń ozbyr dushpanym,
Qara tənim — taqsyrym.». Zaman aǵymy ma, əlde ejelden solaı qalyptasty ma, əıteýir, pende pendeshiligin ejelden-aq jasap keledi. Qazirgi zamanda ol tipten beleń alyp barady. Sonyń ishinde kókirekpen sezip, kózben kórgennen góri syrtqy qalypty aldyńǵy shepke qoıyp, esh sezimsiz, túısiksiz bar nərseni tereńdetpeı, mənine úńilmeı qabyldaý — adamdardyń búgingi sıpaty. Bul da, ərıne, ókinishti bolsa da, shyndyq…
«Kúnniń kózin qarnym jaýyp ketkende,
Analardyń kókke saýǵan aq Súti aq túnderdi iritip!..
Jetim qalǵan jas səbı tepti meni mańdaıdan!» Əbden toıynyp, ómirlik qundylyqtardy esten shyǵarǵan kezde, tek asqazan men qarynnyń múddesin ǵana oılaıtyn adamǵa aınalǵan kezde «balam adam bolsyn» dep bar qıyndyǵyn kóterip, 9 aı kóterip, tolǵatyp ómirge əkelgen ana balaǵa qarǵysyn aıtpaq. Solaısha beıkúnə səbı kezi eresek aqynnan, ıaǵnı, ózinen məńgilikke bezbek.
«Shyryldaǵan úninen ajalymnan aıyqtym…
Masqara!
Qara tənim — meniń tiri tabytym! …sum soǵystyń sorǵalaǵan silekeıinen zarıadty ólip kórgen —
oqymysty qalalarym bar bezbúırek,
Masaıraǵan pendeleri gýlegen qorǵandardyń ústinde júrmin qazir, kebin orap basyma…»
Buryn sońdy ómir men ólim kórinisin dəl bulaısha sýrettegen qazaq aqyndaryn oqyp pa edińiz? Oı tutastyǵyn buzbaı ishteı yrǵaq pen qońyr əýendi birdeı ustaǵan tumsa oıdyń keremettigi sonshalyqty elitedi. Bul dúnıeniń ústinen adam nanǵysyz tylsym kúshpen rýh keıpinde baǵam berý, oı aıtý jəne dəl ómirdegideı aldyńyzǵa jaıyp salý….
«Azǵyrmańdar,
Azǵyrmańdar meni endi!
Jas səbıdiń bal ıisi ańqyǵan tamshy jasyn qushaqtap,
Men tənimdi tastap shyǵam dirdektep!..»
Jannyń məńgiligi jónindegi túsinik baǵzy zamannan beri bar. Təndi tastap basqa jan ıesine aınalý qubylýshylyǵy, mıftik sana boıynsha, aqynnyń tənin tastap, jas səbıge aınalýy, ıaǵnı bir túrden ekinshi túrge enýi arqyly ədilettilikti ornatqysy keletini baıqalady.
Jalpy, T.Əbdikəkimovtyń «Alqońyr dúnıe» atty 2014 jyly Astana qalasy «Folıant» baspasynan jaryq kórgen shyǵarmasy qazirgi qazaq poezııasynyń kósh basynda turǵan shoqtyǵy bıik dúnıe. Týyndynyń ərbir bólimi adamzattyq məselelerdi keńinen tolǵap, oı salatyn mazmunymen erekshelenedi. Eńbek — taqyryptyq, formalyq jańashyldyǵymen tanylatyn, estetıkalyq kórkemdigi joǵary dúnıe retinde baǵalanady. Tynyshtyqbek Əbdikəkimovtyń «Alqońyr dúnıe» atty kitaby QR Memlekettik syılyǵyna usynýǵa laıyqty birden-bir shyǵarma. Men ony qazirgi qazaq óleńtanýynyń damý úrdisine jańashyldyǵymen qosylǵan shyǵarma retinde tanımyn.
Səýle Erjanova,
Qazaq Memlekettik Qyzdar Pedagokıkalyq ýnıversıtetiniń professory,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory,
"Qazaqstan-Zaman".
