QR memlekettık syilyǧyna ūsynylǧan şyǧarma
Qazaq poeziiasyna özıne tän baiau ünımen, yrǧaǧymen, biiazy qalpymen kelıp qosylǧan Tynyştyqbek Äbdıkäkımov şyǧarmaşylyǧy täuelsızdık kezeŋınde erekşe qarqyn aldy. Sodan berı zertteuşıler nazarynan tys qalǧan emes. Osy uaqytqa deiın qara men qyzyldyŋ, aq pen sarynyŋ sarqynşaǧyna ainalǧan öleŋge halyqtyŋ tırşılık keŋıstıgınen taǧy bır äuen, taǧy bır tyŋ yrǧaq, tylsym dünie qosyldy. Söitsek, ol aqynnyŋ özı alyp kelgen energetikalyq örısı — özın qorşaǧan älemı, soǧan laiyqty ıs-äreketı, oilauy, sezınuı, qabyldauy, qoŋyrjai qalypty ömırı, bır sözben aitqanda, «Alqoŋyr düniesı» eken. Alty bölımnen qūralǧan öleŋder men balladalar, tolǧaulardan tūratyn tuyndyny oqyǧan saiyn sanaly tıldıŋ saualdaryna, oilaudyŋ aiǧaq körınısıne köz jıbergendei bolasyz. «Alqoŋyr» düniedegı ärbır ūǧym belgılı bır därejede körkemdık ärı tanymdyq qyzmet atqaryp otyrady. Aqyn tanymyndaǧy kez kelgen körkemdık-estetikalyq ūǧymdar: ol, tıptı, mifologiialyq oilau bolsyn bärıbır oqyǧan adam sanasynda säulelenıp, tereŋ oiǧa jetelerı sözsız. Tynyştyqbektıŋ qoŋyr ünı — bırqalypty jailap jetkızetın jaily ün, qarapaiym tırşılık syqyldy körınuı mümkın. Bıraq aqyn sanasyndaǧy sarpylys sızdı dünienıŋ basqa qyrynan syrttai baqylauǧa itermeleidı. Bügıngı fäni tırşılıktıŋ mänın syrt közben tamaşalap syrttai baǧa berıp otyrǧandai bolasyz.
Ajaldaryn maqtan etken el jailaǧan jazyqta,
Jel jylaidy kün saiyn.
Mūrjasy zor moladan ürpek basty
üreiım qarap otyr dalaǧa,
Dünie oǧan terezege syiyp tūr.
Törtbūryşty. («Alqoŋyr dünie» 95-b).
Būl ruhani əlemdegı arpalystyŋ barlyǧyn tylsym küşterden ızdeitın pendege kez kelgen nərsenı, tabiǧattyŋ tylsym küşterıne de, zattar men qūbylystarǧa da ruh türınde qaraǧan mifologiialyq oilaudyŋ nətijesı bolar, bəlkım. Adamzat bastauyndaǧy qūbylystar men tylsym dünielerdıŋ mənıne qaita baru, mənısın baǧamdau basymdyraq siiaqty.
«Köp otyrdym qalşyldap,
Köp otyrdym qalşyldap ǧasyrlardyŋ ötınde».
Özınıŋ jarq etıp şyǧar uaqytyn jasqana kütkendei, aqyn jany da dəuırler, kezeŋder toǧysyndaǧy jaǧdailarǧa üreilene köz tastai kütedı.
«Mylqau Tarih topyraǧyna myŋ aunap… alǧaş ret küldım solai, azu tısterımdı ūlytyp». Miftık sananyŋ alǧaşqy dəuırınde adam men januarlardyŋ arasynda şek qoiylmaǧan. Köne dəuırdegı adamdar özderın būǧydan, börıden, kitten taradyq dep tüsıngen. Türkı taipalaryndaǧy totemdık sana: ol — börı. Aqyn yzasynan qainaǧan oiy ışte janyp, syrtqa öleŋ bolyp, börıdei ūlyǧan avtometaforalyq beinege auysady.
«U—u-uu!… Jasyl tüktı kömei edım qyp-qyzyl… Qara topyraq qara tənıme ainaldy! Qara tənım – qara tajal!… Menıŋ asqaq dūşpanym!»
Kışkene ǧana kömeiden endı tənı jaraldy. Alaida ol tən — aqynnyŋ özıne jau. Öitkenı ainaladaǧy bar jaǧymsyz jaǧdailarǧa tötep beruşı de, kei-keide jaman ıs-əreketterdı jasauǧa itermeleuşı de sol syrtqy tən bolsa, aqynnyŋ taza, pək jany odan nege jirenbesın?
«…Künşyǧystyŋ şyryn bürıkken Ormanyn,
Künbatystyŋ jūmsaq qoŋyr taularyn,
Terıstık pen tüstıktıŋ
şūǧylaly teŋızderı men aspanyn
bauyryna tartyp alyp aş qaryn…»
Əlemdegı qaramaqaişylyqtar kündelıktı ömırdegı qaişylyqtardan bastalady. Halyqtyŋ ruhani əlemın tanytatyn, jalpy adamzattyŋ dünietanymynyŋ keŋ şeŋberındegı keŋıstıktıŋ tūraqty tetıkterı retınde alynyp otyrǧan əlem jūmbaǧy kosmogoniialyq oilauǧa itermeleidı. Mūny haostyŋ kosmostyq keŋıstıkten jerge öleŋ bolyp taraluy dep tüsınsek bolady. Aqynnyŋ kosmogoniialyq oilauynyŋ negızınde zoomorftyq, antromorftyq modeldegı beinelerge beruı, jer men aspan, ömır men ölımnıŋ tylsymyn aşuǧa mən beredı.
«Qalai bolar, məŋgılıktıŋ tynyştyǧyn būzǧandyq?
Ai süiretken əbüiırımnen sansyz jylym ız qaldy…» Al tynyştyqty būzyp, jaryqqa şyqsa şe? Onda aqyn tanymynda ol məŋgılık tynyştyqty būzǧanmen teŋ.
«Ərbır ızde — qyzyl şoq pen mūz qaldy!
Men özımdı öz-özımnen qyzǧandym,
Qūmar bolyp sūlulyqtyŋ tənıne…»
Qūrani Kərımde «Tin» süresınıŋ 4-aiatynda bylai delınedı: «aqiqatynda, adamzatty körkem beinede jarattyq. Adamzattyŋ beinesı men tür-sipatyn eŋ körkem jaratylys ettık». Aqyn özınıŋ ömırlık əlemınen özındık mifologiiasyn tudyra alǧan. «Məŋgılık miftı» jasauşy əlem klassikterı siiaqty Tynyştyqbek aqynnyŋ poeziiasyndaǧy dəstürlı nanym-senımderdıŋ ǧalamdyq sipatqa ainalyp otyratyny da sondyqtan. Tən men jannyŋ bastauyn ızdeu adamzat balasyna tən ızdenısterdıŋ bıregeiı. Ruh, eles pen adamdar əlemınıŋ qarym-qatynasy aqyndy bır oidan ekınşı oiǧa jetelep otyrady.
«Töbesınde jap-jasyl jaryq baryn aŋdaǧan
jalmauyzdardyŋ bırı ekenmın,
jasyl tüktı jūldyzqūrty — jūlynynyŋ ışınde!».
Taǧy da tüster psihologiiasyn erkın qoldanu, tüster gammasyn oinatu kezdesedı būl joldarda. Būl jolǧy tüs — jasyl. Psihologiiasyna köz jügırter bolsaq, jasyl tüs erkındıkke ūmtylu jıgerın, tabandylyqty, maqsatkerlıktı, özımşıldıktı, «men» degen özıne joǧary baǧa beruşılıktı bıldıredı. Sondai-aq būl tüs təkapparlyqtyŋ nyşany. Demek, aqynnyŋ jasyl jaryqty ızdeuı erkındıkke ūmtyluy, iaǧni, Təŋırdıŋ qūzyrynan şyǧyp, özınıŋ neden jaratylǧanyn ūmytyp, özı əlemde bilık qūruǧa talpynuy. Būl da adami bolmys. Al jasyl tüktı jūldyzqūrt — kışkene ǧana dernəsıldei bola tūra təkapparlanyp, haq joldan adasudy bıldırse kerek.
«Ne kerek?…
Mendık kömei, mendık köz — menıŋ ozbyr dūşpanym,
Qara tənım — taqsyrym.». Zaman aǧymy ma, əlde ejelden solai qalyptasty ma, əiteuır, pende pendeşılıgın ejelden-aq jasap keledı. Qazırgı zamanda ol tıpten beleŋ alyp barady. Sonyŋ ışınde kökırekpen sezıp, közben körgennen görı syrtqy qalypty aldyŋǧy şepke qoiyp, eş sezımsız, tüisıksız bar nərsenı tereŋdetpei, mənıne üŋılmei qabyldau — adamdardyŋ bügıngı sipaty. Būl da, ərine, ökınıştı bolsa da, şyndyq…
«Künnıŋ közın qarnym jauyp ketkende,
Analardyŋ kökke sauǧan aq Sütı aq tünderdı ırıtıp!..
Jetım qalǧan jas səbi teptı menı maŋdaidan!» Əbden toiynyp, ömırlık qūndylyqtardy esten şyǧarǧan kezde, tek asqazan men qarynnyŋ müddesın ǧana oilaityn adamǧa ainalǧan kezde «balam adam bolsyn» dep bar qiyndyǧyn köterıp, 9 ai köterıp, tolǧatyp ömırge əkelgen ana balaǧa qarǧysyn aitpaq. Solaişa beikünə səbi kezı eresek aqynnan, iaǧni, özınen məŋgılıkke bezbek.
«Şyryldaǧan ünınen ajalymnan aiyqtym…
Masqara!
Qara tənım — menıŋ tırı tabytym! …sūm soǧystyŋ sorǧalaǧan sılekeiınen zariadty ölıp körgen —
oqymysty qalalarym bar bezbüirek,
Masairaǧan pendelerı gulegen qorǧandardyŋ üstınde jürmın qazır, kebın orap basyma…»
Būryn soŋdy ömır men ölım körınısın dəl būlaişa surettegen qazaq aqyndaryn oqyp pa edıŋız? Oi tūtastyǧyn būzbai ıştei yrǧaq pen qoŋyr əuendı bırdei ūstaǧan tūmsa oidyŋ keremettıgı sonşalyqty elıtedı. Būl dünienıŋ üstınen adam nanǧysyz tylsym küşpen ruh keipınde baǧam beru, oi aitu jəne dəl ömırdegıdei aldyŋyzǧa jaiyp salu….
«Azǧyrmaŋdar,
Azǧyrmaŋdar menı endı!
Jas səbidıŋ bal iısı aŋqyǧan tamşy jasyn qūşaqtap,
Men tənımdı tastap şyǧam dırdektep!..»
Jannyŋ məŋgılıgı jönındegı tüsınık baǧzy zamannan berı bar. Təndı tastap basqa jan iesıne ainalu qūbyluşylyǧy, miftık sana boiynşa, aqynnyŋ tənın tastap, jas səbige ainaluy, iaǧni bır türden ekınşı türge enuı arqyly ədılettılıktı ornatqysy keletını baiqalady.
Jalpy, T.Əbdıkəkımovtyŋ «Alqoŋyr dünie» atty 2014 jyly Astana qalasy «Foliant» baspasynan jaryq körgen şyǧarmasy qazırgı qazaq poeziiasynyŋ köş basynda tūrǧan şoqtyǧy biık dünie. Tuyndynyŋ ərbır bölımı adamzattyq məselelerdı keŋınen tolǧap, oi salatyn mazmūnymen erekşelenedı. Eŋbek — taqyryptyq, formalyq jaŋaşyldyǧymen tanylatyn, estetikalyq körkemdıgı joǧary dünie retınde baǧalanady. Tynyştyqbek Əbdıkəkımovtyŋ «Alqoŋyr dünie» atty kıtaby QR Memlekettık syilyǧyna ūsynuǧa laiyqty bırden-bır şyǧarma. Men ony qazırgı qazaq öleŋtanuynyŋ damu ürdısıne jaŋaşyldyǧymen qosylǧan şyǧarma retınde tanimyn.
Būl ruhani əlemdegı arpalystyŋ barlyǧyn tylsym küşterden ızdeitın pendege kez kelgen nərsenı, tabiǧattyŋ tylsym küşterıne de, zattar men qūbylystarǧa da ruh türınde qaraǧan mifologiialyq oilaudyŋ nətijesı bolar, bəlkım. Adamzat bastauyndaǧy qūbylystar men tylsym dünielerdıŋ mənıne qaita baru, mənısın baǧamdau basymdyraq siiaqty.
«Köp otyrdym qalşyldap,
Köp otyrdym qalşyldap ǧasyrlardyŋ ötınde».
Özınıŋ jarq etıp şyǧar uaqytyn jasqana kütkendei, aqyn jany da dəuırler, kezeŋder toǧysyndaǧy jaǧdailarǧa üreilene köz tastai kütedı.
«Mylqau Tarih topyraǧyna myŋ aunap… alǧaş ret küldım solai, azu tısterımdı ūlytyp». Miftık sananyŋ alǧaşqy dəuırınde adam men januarlardyŋ arasynda şek qoiylmaǧan. Köne dəuırdegı adamdar özderın būǧydan, börıden, kitten taradyq dep tüsıngen. Türkı taipalaryndaǧy totemdık sana: ol — börı. Aqyn yzasynan qainaǧan oiy ışte janyp, syrtqa öleŋ bolyp, börıdei ūlyǧan avtometaforalyq beinege auysady.
«U—u-uu!… Jasyl tüktı kömei edım qyp-qyzyl… Qara topyraq qara tənıme ainaldy! Qara tənım – qara tajal!… Menıŋ asqaq dūşpanym!»
Kışkene ǧana kömeiden endı tənı jaraldy. Alaida ol tən — aqynnyŋ özıne jau. Öitkenı ainaladaǧy bar jaǧymsyz jaǧdailarǧa tötep beruşı de, kei-keide jaman ıs-əreketterdı jasauǧa itermeleuşı de sol syrtqy tən bolsa, aqynnyŋ taza, pək jany odan nege jirenbesın?
«…Künşyǧystyŋ şyryn bürıkken Ormanyn,
Künbatystyŋ jūmsaq qoŋyr taularyn,
Terıstık pen tüstıktıŋ
şūǧylaly teŋızderı men aspanyn
bauyryna tartyp alyp aş qaryn…»
Əlemdegı qaramaqaişylyqtar kündelıktı ömırdegı qaişylyqtardan bastalady. Halyqtyŋ ruhani əlemın tanytatyn, jalpy adamzattyŋ dünietanymynyŋ keŋ şeŋberındegı keŋıstıktıŋ tūraqty tetıkterı retınde alynyp otyrǧan əlem jūmbaǧy kosmogoniialyq oilauǧa itermeleidı. Mūny haostyŋ kosmostyq keŋıstıkten jerge öleŋ bolyp taraluy dep tüsınsek bolady. Aqynnyŋ kosmogoniialyq oilauynyŋ negızınde zoomorftyq, antromorftyq modeldegı beinelerge beruı, jer men aspan, ömır men ölımnıŋ tylsymyn aşuǧa mən beredı.
«Qalai bolar, məŋgılıktıŋ tynyştyǧyn būzǧandyq?
Ai süiretken əbüiırımnen sansyz jylym ız qaldy…» Al tynyştyqty būzyp, jaryqqa şyqsa şe? Onda aqyn tanymynda ol məŋgılık tynyştyqty būzǧanmen teŋ.
«Ərbır ızde — qyzyl şoq pen mūz qaldy!
Men özımdı öz-özımnen qyzǧandym,
Qūmar bolyp sūlulyqtyŋ tənıne…»
Qūrani Kərımde «Tin» süresınıŋ 4-aiatynda bylai delınedı: «aqiqatynda, adamzatty körkem beinede jarattyq. Adamzattyŋ beinesı men tür-sipatyn eŋ körkem jaratylys ettık». Aqyn özınıŋ ömırlık əlemınen özındık mifologiiasyn tudyra alǧan. «Məŋgılık miftı» jasauşy əlem klassikterı siiaqty Tynyştyqbek aqynnyŋ poeziiasyndaǧy dəstürlı nanym-senımderdıŋ ǧalamdyq sipatqa ainalyp otyratyny da sondyqtan. Tən men jannyŋ bastauyn ızdeu adamzat balasyna tən ızdenısterdıŋ bıregeiı. Ruh, eles pen adamdar əlemınıŋ qarym-qatynasy aqyndy bır oidan ekınşı oiǧa jetelep otyrady.
«Töbesınde jap-jasyl jaryq baryn aŋdaǧan
jalmauyzdardyŋ bırı ekenmın,
jasyl tüktı jūldyzqūrty — jūlynynyŋ ışınde!».
Taǧy da tüster psihologiiasyn erkın qoldanu, tüster gammasyn oinatu kezdesedı būl joldarda. Būl jolǧy tüs — jasyl. Psihologiiasyna köz jügırter bolsaq, jasyl tüs erkındıkke ūmtylu jıgerın, tabandylyqty, maqsatkerlıktı, özımşıldıktı, «men» degen özıne joǧary baǧa beruşılıktı bıldıredı. Sondai-aq būl tüs təkapparlyqtyŋ nyşany. Demek, aqynnyŋ jasyl jaryqty ızdeuı erkındıkke ūmtyluy, iaǧni, Təŋırdıŋ qūzyrynan şyǧyp, özınıŋ neden jaratylǧanyn ūmytyp, özı əlemde bilık qūruǧa talpynuy. Būl da adami bolmys. Al jasyl tüktı jūldyzqūrt — kışkene ǧana dernəsıldei bola tūra təkapparlanyp, haq joldan adasudy bıldırse kerek.
«Ne kerek?…
Mendık kömei, mendık köz — menıŋ ozbyr dūşpanym,
Qara tənım — taqsyrym.». Zaman aǧymy ma, əlde ejelden solai qalyptasty ma, əiteuır, pende pendeşılıgın ejelden-aq jasap keledı. Qazırgı zamanda ol tıpten beleŋ alyp barady. Sonyŋ ışınde kökırekpen sezıp, közben körgennen görı syrtqy qalypty aldyŋǧy şepke qoiyp, eş sezımsız, tüisıksız bar nərsenı tereŋdetpei, mənıne üŋılmei qabyldau — adamdardyŋ bügıngı sipaty. Būl da, ərine, ökınıştı bolsa da, şyndyq…
«Künnıŋ közın qarnym jauyp ketkende,
Analardyŋ kökke sauǧan aq Sütı aq tünderdı ırıtıp!..
Jetım qalǧan jas səbi teptı menı maŋdaidan!» Əbden toiynyp, ömırlık qūndylyqtardy esten şyǧarǧan kezde, tek asqazan men qarynnyŋ müddesın ǧana oilaityn adamǧa ainalǧan kezde «balam adam bolsyn» dep bar qiyndyǧyn köterıp, 9 ai köterıp, tolǧatyp ömırge əkelgen ana balaǧa qarǧysyn aitpaq. Solaişa beikünə səbi kezı eresek aqynnan, iaǧni, özınen məŋgılıkke bezbek.
«Şyryldaǧan ünınen ajalymnan aiyqtym…
Masqara!
Qara tənım — menıŋ tırı tabytym! …sūm soǧystyŋ sorǧalaǧan sılekeiınen zariadty ölıp körgen —
oqymysty qalalarym bar bezbüirek,
Masairaǧan pendelerı gulegen qorǧandardyŋ üstınde jürmın qazır, kebın orap basyma…»
Būryn soŋdy ömır men ölım körınısın dəl būlaişa surettegen qazaq aqyndaryn oqyp pa edıŋız? Oi tūtastyǧyn būzbai ıştei yrǧaq pen qoŋyr əuendı bırdei ūstaǧan tūmsa oidyŋ keremettıgı sonşalyqty elıtedı. Būl dünienıŋ üstınen adam nanǧysyz tylsym küşpen ruh keipınde baǧam beru, oi aitu jəne dəl ömırdegıdei aldyŋyzǧa jaiyp salu….
«Azǧyrmaŋdar,
Azǧyrmaŋdar menı endı!
Jas səbidıŋ bal iısı aŋqyǧan tamşy jasyn qūşaqtap,
Men tənımdı tastap şyǧam dırdektep!..»
Jannyŋ məŋgılıgı jönındegı tüsınık baǧzy zamannan berı bar. Təndı tastap basqa jan iesıne ainalu qūbyluşylyǧy, miftık sana boiynşa, aqynnyŋ tənın tastap, jas səbige ainaluy, iaǧni bır türden ekınşı türge enuı arqyly ədılettılıktı ornatqysy keletını baiqalady.
Jalpy, T.Əbdıkəkımovtyŋ «Alqoŋyr dünie» atty 2014 jyly Astana qalasy «Foliant» baspasynan jaryq körgen şyǧarmasy qazırgı qazaq poeziiasynyŋ köş basynda tūrǧan şoqtyǧy biık dünie. Tuyndynyŋ ərbır bölımı adamzattyq məselelerdı keŋınen tolǧap, oi salatyn mazmūnymen erekşelenedı. Eŋbek — taqyryptyq, formalyq jaŋaşyldyǧymen tanylatyn, estetikalyq körkemdıgı joǧary dünie retınde baǧalanady. Tynyştyqbek Əbdıkəkımovtyŋ «Alqoŋyr dünie» atty kıtaby QR Memlekettık syilyǧyna ūsynuǧa laiyqty bırden-bır şyǧarma. Men ony qazırgı qazaq öleŋtanuynyŋ damu ürdısıne jaŋaşyldyǧymen qosylǧan şyǧarma retınde tanimyn.
Səule Erjanova,
Qazaq Memlekettık Qyzdar Pedagokikalyq universitetınıŋ professory,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory,
"Qazaqstan-Zaman".
