قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلعان شىعارما
قازاق پوەزياسىنا وزىنە ءتان باياۋ ۇنىمەن، ىرعاعىمەن، بيازى قالپىمەن كەلىپ قوسىلعان تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ شىعارماشىلىعى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ەرەكشە قارقىن الدى. سودان بەرى زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىس قالعان ەمەس. وسى ۋاقىتقا دەيىن قارا مەن قىزىلدىڭ، اق پەن سارىنىڭ سارقىنشاعىنا اينالعان ولەڭگە حالىقتىڭ تىرشىلىك كەڭىستىگىنەن تاعى ءبىر اۋەن، تاعى ءبىر تىڭ ىرعاق، تىلسىم دۇنيە قوسىلدى. سويتسەك، ول اقىننىڭ ءوزى الىپ كەلگەن ەنەرگەتيكالىق ءورىسى — ءوزىن قورشاعان الەمى، سوعان لايىقتى ءىس-ارەكەتى، ويلاۋى، سەزىنۋى، قابىلداۋى، قوڭىرجاي قالىپتى ءومىرى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «القوڭىر دۇنيەسى» ەكەن. التى بولىمنەن قۇرالعان ولەڭدەر مەن باللادالار، تولعاۋلاردان تۇراتىن تۋىندىنى وقىعان سايىن سانالى ءتىلدىڭ ساۋالدارىنا، ويلاۋدىڭ ايعاق كورىنىسىنە كوز جىبەرگەندەي بولاسىز. «القوڭىر» دۇنيەدەگى ءاربىر ۇعىم بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كوركەمدىك ءارى تانىمدىق قىزمەت اتقارىپ وتىرادى. اقىن تانىمىنداعى كەز كەلگەن كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ۇعىمدار: ول، ءتىپتى، ميفولوگيالىق ويلاۋ بولسىن ءبارىبىر وقىعان ادام ساناسىندا ساۋلەلەنىپ، تەرەڭ ويعا جەتەلەرى ءسوزسىز. تىنىشتىقبەكتىڭ قوڭىر ءۇنى — بىرقالىپتى جايلاپ جەتكىزەتىن جايلى ءۇن، قاراپايىم تىرشىلىك سىقىلدى كورىنۋى مۇمكىن. بىراق اقىن ساناسىنداعى سارپىلىس ءسىزدى دۇنيەنىڭ باسقا قىرىنان سىرتتاي باقىلاۋعا يتەرمەلەيدى. بۇگىنگى ءفاني تىرشىلىكتىڭ ءمانىن سىرت كوزبەن تاماشالاپ سىرتتاي باعا بەرىپ وتىرعانداي بولاسىز.
اجالدارىن ماقتان ەتكەن ەل جايلاعان جازىقتا،
جەل جىلايدى كۇن سايىن.
مۇرجاسى زور مولادان ۇرپەك باستى
ۇرەيىم قاراپ وتىر دالاعا،
دۇنيە وعان تەرەزەگە سىيىپ تۇر.
ءتورتبۇرىشتى. («القوڭىر دۇنيە» 95-ب).
بۇل رۋحاني əلەمدەگى ارپالىستىڭ بارلىعىن تىلسىم كۇشتەردەن ىزدەيتىن پەندەگە كەز كەلگەن نəرسەنى، تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشتەرىنە دە، زاتتار مەن قۇبىلىستارعا دا رۋح تۇرىندە قاراعان ميفولوگيالىق ويلاۋدىڭ نəتيجەسى بولار، بəلكىم. ادامزات باستاۋىنداعى قۇبىلىستار مەن تىلسىم دۇنيەلەردىڭ مəنىنە قايتا بارۋ، ءمəنىسىن باعامداۋ باسىمدىراق سياقتى.
«كوپ وتىردىم قالشىلداپ،
كوپ وتىردىم قالشىلداپ عاسىرلاردىڭ وتىندە».
ءوزىنىڭ جارق ەتىپ شىعار ۋاقىتىن جاسقانا كۇتكەندەي، اقىن جانى دا دəۋىرلەر، كەزەڭدەر توعىسىنداعى جاعدايلارعا ۇرەيلەنە كوز تاستاي كۇتەدى.
«مىلقاۋ تاريح توپىراعىنا مىڭ اۋناپ… العاش رەت كۇلدىم سولاي، ازۋ تىستەرىمدى ۇلىتىپ». ميفتىك سانانىڭ العاشقى دəۋىرىندە ادام مەن جانۋارلاردىڭ اراسىندا شەك قويىلماعان. كونە دəۋىردەگى ادامدار وزدەرىن بۇعىدان، بورىدەن، كيتتەن تارادىق دەپ تۇسىنگەن. تۇركى تايپالارىنداعى توتەمدىك سانا: ول — ءبورى. اقىن ىزاسىنان قايناعان ويى ىشتە جانىپ، سىرتقا ولەڭ بولىپ، بورىدەي ۇلىعان اۆتومەتافورالىق بەينەگە اۋىسادى.
«ۋ—ۋ-ۋ!… جاسىل تۇكتى كومەي ەدىم قىپ-قىزىل… قارا توپىراق قارا تəنىمە اينالدى! قارا ءتəنىم – قارا تاجال!… مەنىڭ اسقاق دۇشپانىم!»
كىشكەنە عانا كومەيدەن ەندى ءتəنى جارالدى. الايدا ول تəن — اقىننىڭ وزىنە جاۋ. ويتكەنى اينالاداعى بار جاعىمسىز جاعدايلارعا توتەپ بەرۋشى دە، كەي-كەيدە جامان ءىس-əرەكەتتەردى جاساۋعا يتەرمەلەۋشى دە سول سىرتقى تəن بولسا، اقىننىڭ تازا، پəك جانى ودان نەگە جيرەنبەسىن؟
«…كۇنشىعىستىڭ شىرىن بۇرىككەن ورمانىن،
كۇنباتىستىڭ جۇمساق قوڭىر تاۋلارىن،
تەرىستىك پەن تۇستىكتىڭ
شۇعىلالى تەڭىزدەرى مەن اسپانىن
باۋىرىنا تارتىپ الىپ اش قارىن…»
Əلەمدەگى قاراماقايشىلىقتار كۇندەلىكتى ومىردەگى قايشىلىقتاردان باستالادى. حالىقتىڭ رۋحاني əلەمىن تانىتاتىن، جالپى ادامزاتتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭ شەڭبەرىندەگى كەڭىستىكتىڭ تۇراقتى تەتىكتەرى رەتىندە الىنىپ وتىرعان əلەم جۇمباعى كوسموگونيالىق ويلاۋعا يتەرمەلەيدى. مۇنى حاوستىڭ كوسموستىق كەڭىستىكتەن جەرگە ولەڭ بولىپ تارالۋى دەپ تۇسىنسەك بولادى. اقىننىڭ كوسموگونيالىق ويلاۋىنىڭ نەگىزىندە زوومورفتىق، انترومورفتىق مودەلدەگى بەينەلەرگە بەرۋى، جەر مەن اسپان، ءومىر مەن ءولىمنىڭ تىلسىمىن اشۋعا مəن بەرەدى.
«قالاي بولار، مəڭگىلىكتىڭ تىنىشتىعىن بۇزعاندىق؟
اي سۇيرەتكەن əبۇيىرىمنەن سانسىز جىلىم ءىز قالدى…» ال تىنىشتىقتى بۇزىپ، جارىققا شىقسا شە؟ وندا اقىن تانىمىندا ول مəڭگىلىك تىنىشتىقتى بۇزعانمەن تەڭ.
«ءƏربىر ىزدە — قىزىل شوق پەن مۇز قالدى!
مەن ءوزىمدى ءوز-وزىمنەن قىزعاندىم،
قۇمار بولىپ سۇلۋلىقتىڭ تəنىنە…»
قۇراني كəرىمدە «تين» سۇرەسىنىڭ 4-اياتىندا بىلاي دەلىنەدى: «اقيقاتىندا، ادامزاتتى كوركەم بەينەدە جاراتتىق. ادامزاتتىڭ بەينەسى مەن ءتۇر-سيپاتىن ەڭ كوركەم جاراتىلىس ەتتىك». اقىن ءوزىنىڭ ومىرلىك əلەمىنەن وزىندىك ميفولوگياسىن تۋدىرا العان. «مəڭگىلىك ءميفتى» جاساۋشى əلەم كلاسسيكتەرى سياقتى تىنىشتىقبەك اقىننىڭ پوەزياسىنداعى ءدəستۇرلى نانىم-سەنىمدەردىڭ عالامدىق سيپاتقا اينالىپ وتىراتىنى دا سوندىقتان. تəن مەن جاننىڭ باستاۋىن ىزدەۋ ادامزات بالاسىنا تəن ىزدەنىستەردىڭ بىرەگەيى. رۋح، ەلەس پەن ادامدار əلەمىنىڭ قارىم-قاتىناسى اقىندى ءبىر ويدان ەكىنشى ويعا جەتەلەپ وتىرادى.
«توبەسىندە جاپ-جاسىل جارىق بارىن اڭداعان
جالماۋىزداردىڭ ءبىرى ەكەنمىن،
جاسىل تۇكتى جۇلدىزقۇرتى — جۇلىنىنىڭ ىشىندە!».
تاعى دا تۇستەر پسيحولوگياسىن ەركىن قولدانۋ، تۇستەر گامماسىن ويناتۋ كەزدەسەدى بۇل جولداردا. بۇل جولعى ءتۇس — جاسىل. پسيحولوگياسىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، جاسىل ءتۇس ەركىندىككە ۇمتىلۋ جىگەرىن، تاباندىلىقتى، ماقساتكەرلىكتى، وزىمشىلدىكتى، «مەن» دەگەن وزىنە جوعارى باعا بەرۋشىلىكتى بىلدىرەدى. سونداي-اق بۇل ءتۇس تəكاپپارلىقتىڭ نىشانى. دەمەك، اقىننىڭ جاسىل جارىقتى ىزدەۋى ەركىندىككە ۇمتىلۋى، ياعني، ءتəڭىردىڭ قۇزىرىنان شىعىپ، ءوزىنىڭ نەدەن جاراتىلعانىن ۇمىتىپ، ءوزى əلەمدە بيلىك قۇرۋعا تالپىنۋى. بۇل دا ادامي بولمىس. ال جاسىل تۇكتى جۇلدىزقۇرت — كىشكەنە عانا دەرنəسىلدەي بولا تۇرا تəكاپپارلانىپ، حاق جولدان اداسۋدى بىلدىرسە كەرەك.
«نە كەرەك؟…
مەندىك كومەي، مەندىك كوز — مەنىڭ وزبىر دۇشپانىم،
قارا ءتəنىم — تاقسىرىم.». زامان اعىمى ما، əلدە ەجەلدەن سولاي قالىپتاستى ما، əيتەۋىر، پەندە پەندەشىلىگىن ەجەلدەن-اق جاساپ كەلەدى. قازىرگى زاماندا ول تىپتەن بەلەڭ الىپ بارادى. سونىڭ ىشىندە كوكىرەكپەن سەزىپ، كوزبەن كورگەننەن گورى سىرتقى قالىپتى الدىڭعى شەپكە قويىپ، ەش سەزىمسىز، تۇيسىكسىز بار نəرسەنى تەرەڭدەتپەي، مəنىنە ۇڭىلمەي قابىلداۋ — ادامداردىڭ بۇگىنگى سيپاتى. بۇل دا، əرينە، وكىنىشتى بولسا دا، شىندىق…
«كۇننىڭ كوزىن قارنىم جاۋىپ كەتكەندە،
انالاردىڭ كوككە ساۋعان اق ءسۇتى اق تۇندەردى ءىرىتىپ!..
جەتىم قالعان جاس سəبي تەپتى مەنى ماڭدايدان!» Əبدەن تويىنىپ، ومىرلىك قۇندىلىقتاردى ەستەن شىعارعان كەزدە، تەك اسقازان مەن قارىننىڭ مۇددەسىن عانا ويلايتىن ادامعا اينالعان كەزدە «بالام ادام بولسىن» دەپ بار قيىندىعىن كوتەرىپ، 9 اي كوتەرىپ، تولعاتىپ ومىرگە əكەلگەن انا بالاعا قارعىسىن ايتپاق. سولايشا بەيكۇنə سəبي كەزى ەرەسەك اقىننان، ياعني، وزىنەن مəڭگىلىككە بەزبەك.
«شىرىلداعان ۇنىنەن اجالىمنان ايىقتىم…
ماسقارا!
قارا ءتəنىم — مەنىڭ ءتىرى تابىتىم! …سۇم سوعىستىڭ سورعالاعان سىلەكەيىنەن زاريادتى ءولىپ كورگەن —
وقىمىستى قالالارىم بار بەزبۇيرەك،
ماسايراعان پەندەلەرى گۋلەگەن قورعانداردىڭ ۇستىندە ءجۇرمىن قازىر، كەبىن وراپ باسىما…»
بۇرىن سوڭدى ءومىر مەن ءولىم كورىنىسىن دəل بۇلايشا سۋرەتتەگەن قازاق اقىندارىن وقىپ پا ەدىڭىز؟ وي تۇتاستىعىن بۇزباي ىشتەي ىرعاق پەن قوڭىر əۋەندى بىردەي ۇستاعان تۇمسا ويدىڭ كەرەمەتتىگى سونشالىقتى ەلىتەدى. بۇل دۇنيەنىڭ ۇستىنەن ادام نانعىسىز تىلسىم كۇشپەن رۋح كەيپىندە باعام بەرۋ، وي ايتۋ جəنە دəل ومىردەگىدەي الدىڭىزعا جايىپ سالۋ….
«ازعىرماڭدار،
ازعىرماڭدار مەنى ەندى!
جاس ءسəبيدىڭ بال ءيىسى اڭقىعان تامشى جاسىن قۇشاقتاپ،
مەن ءتəنىمدى تاستاپ شىعام دىردەكتەپ!..»
جاننىڭ مəڭگىلىگى جونىندەگى تۇسىنىك باعزى زاماننان بەرى بار. ءتəندى تاستاپ باسقا جان يەسىنە اينالۋ قۇبىلۋشىلىعى، ميفتىك سانا بويىنشا، اقىننىڭ ءتəنىن تاستاپ، جاس سəبيگە اينالۋى، ياعني ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە ەنۋى ارقىلى əدىلەتتىلىكتى ورناتقىسى كەلەتىنى بايقالادى.
جالپى، ت.Əبدىكəكىموۆتىڭ «القوڭىر دۇنيە» اتتى 2014 جىلى استانا قالاسى «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كورگەن شىعارماسى قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان شوقتىعى بيىك دۇنيە. تۋىندىنىڭ ءəربىر ءبولىمى ادامزاتتىق مəسەلەلەردى كەڭىنەن تولعاپ، وي سالاتىن مازمۇنىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەڭبەك — تاقىرىپتىق، فورمالىق جاڭاشىلدىعىمەن تانىلاتىن، ەستەتيكالىق كوركەمدىگى جوعارى دۇنيە رەتىندە باعالانادى. تىنىشتىقبەك Əبدىكəكىموۆتىڭ «القوڭىر دۇنيە» اتتى كىتابى قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنۋعا لايىقتى بىردەن-ءبىر شىعارما. مەن ونى قازىرگى قازاق ولەڭتانۋىنىڭ دامۋ ۇردىسىنە جاڭاشىلدىعىمەن قوسىلعان شىعارما رەتىندە تانيمىن.
سəۋلە ەرجانوۆا،
قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوكيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
"قازاقستان-زامان".
