Abaidy tanu, onyŋ mūrasyn zertteudıŋ jaŋa talaptary men jaŋa formalary, formattary qandai boluy mümkın? Sūhbatta mäselenı jaŋa qyrynan qarastyratyn ūsynystar aitylady.
Abai mūrasyn zertteuşı, jazuşy,
Abaidyŋ "Jidebai-Börılı" memlekettık muzei-qoryǧynyŋ bölım meŋgeruşısı Quat Qiyqbaimen sūhbattasyp, häkımnıŋ qazırgı qoǧamdaǧy rölı, jastar tärbiesındegı maŋyzyn jaŋadan qarastyru jaiynda äŋgımelestık.
- Abaidyŋ mūrasyn halyqqa tanystyruda belsendı qyzmet etıp kele jatqan muzei mamanysyz. Sız üşın Abai kım?
– Bügınde Abai turaly aitqanda, ony danyşpan, aqyl-oidyŋ iesı, oişyl, ūly tūlǧa dep sipattau ädetke ainalǧan. Būl sözderdıŋ barlyǧy ras bolǧanymen, köp jaǧdaida bız osy anyqtamalarmen ǧana şektelıp, Abaidy jattandy sözder arqyly ǧana sipattap jürmız. Tıptı keide sol özımız aityp otyrǧan aiauly sözge kereǧar ıs qylyp jürgenımızdı körgende ekı ūdai küide bolamyz. Qaida barsaq ta, konferensiia bolsyn, därıs bolsyn, Abai turaly baiandama jasaǧanda bır ǧana qalypqa tüsıp alyp, baiaǧy sarynǧa salynyp, qūlaq etımızdı jegen sözderdı qaitalap otyramyz.
Al şyn mänınde, Abai – qazaqtyŋ jany, qazaqtyŋ naq özı. Nege būlai deimız? Abai – ūltty ūiystyratyn, bar bolmys-bıtımızdı aiǧaqtaidy. Ökınışke qarai, qazırgı taŋda «Abaidy oqu kerek», «Abaidy tanu kerek», «Abaidy tüsınu kerek» degen sözderdıŋ özı ūranǧa ainalyp ketkenı sondai, şyn mänıne, tereŋ maǧynasyna üŋıle almaimyz.
Abaidy tüsınu üşın aldymen onyŋ ömır sürgen däuırın tüsınuımız qajet. Nege Abai osynyŋ bärın aşynyp aityp otyr? Sebebı, Abaidyŋ zamany – XIX ǧasyr, ol kezde qazaq halqy özınıŋ bolmysynan, ūlttyq qūndylyqtarynan ajyrai bastaǧan kez edı. Osy jaǧdai Abaidyŋ jüregıne auyr tidı. Abaidyŋ şyǧarmalaryn oqu arqyly bız tek jaqsy adam boludy ǧana emes, bükıl ūltty saqtap qaluǧa baǧyttalǧan tereŋ tanymdy köremız.
Mysaly, Abai nege «Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym» dep küiınedı? Mūnyŋ astarynda ülken syr bar. Abai – aǧa sūltan Qūnanbaidyŋ balasy. Özı de tört märte bolys, ekı märte bi bolǧan adam. Qarapaiym bai emes, tört qūbylasy teŋ jan. Bıraq sonda da ol halqynyŋ qamyn jegen.
Nelıkten? Sebebı Abai Resei patşalyq ükımetınıŋ otarlau saiasatynyŋ, ūlttyq ezgınıŋ, ūltty joiuǧa baǧyttalǧan zūlym jüienıŋ bet-perdesın kördı, tüsındı. Abaida aqyl-oi bolmaǧan bolsa, mūny tani almas edı. Ol zamana şyndyǧyn tereŋ sezındı, ärı soǧan qarsy ruhani jolmen kürestı.
Abai – tek qazaq ädebietımen ǧana şektelmei, şyǧys ädebietınen, batys Europa klassikterınen de susyndaǧan. Ol öz zamanynyŋ biıgıne köterılıp, ūrpaǧyna tereŋ oi qaldyrǧan.
Sondyqtan, Abai kım desek, ol – qazaqtyŋ naq özı. Bügıngı täuelsız elmız dep jürgen bız üşın Abai – qazaqty qazaq etıp saqtap qalatyn, azattyqtyŋ ruhyn oiatatyn, täuelsızdıktıŋ tıregı bolatyn tūrlauly tūlǧa. Abaidyŋ sözı – qazaqty saqtap qalatyn kılt. Onyŋ mūrasy – Alaştyŋ amanaty.
«ABAIDYŊ MEREITOIY KEZINDE “ABAITANUŞY” KÖBEIEDI»
– Bır sūhbatyŋyzda Abaidy tek mereitoilar qarsaŋynda ǧana eske almai, ony kündelıktı ömırde de tanu qajettıgın atap ötken edıŋız. Al ol üşın ne ısteu kerek? — İä, būl mäselede şyndyqqa tura qaraǧan dūrys. Abaidy oqu degen bar, al Abaidy tüsınıp oqu jäne ony ömırde kädege jaratu, tırşılıgıŋnıŋ tynysyna ainaldyu — mülde basqa närse. Muzei qyzmetkerı retınde nemese "abaitanuşymyn" dep Abaidy künde aityp jürumen ǧana abaitanu ǧylymyn damytu mümkın emes. Abaidy oqu degenımız — ony kündelıktı ömırımızdıŋ bır bölıgıne ainaldyru, Abaidyŋ oilaryn ıs jüzınde qoldanu. Bız, mysaly, Abaidyŋ 170, 175, 180 jyldyq mereitoilarynda nauqanşyldyqqa basymdyq berıp kelemız. "Abaidy oqyp jatyrmyz" deimız, bıraq şyn mänınde bız köbıne Abaidyŋ "öleŋın oqyp jatqandai" keiıp tanytamyz. Keide sahnaǧa şyǧyp, suflerden qarap tūryp, Abaidyŋ sözın jattap alyp oqimyz da, sony nasihattadyq dep oilaimyz. Būl — öz-özımızdı aldau. Şyn mänınde bız Abaidy tanyp jatqan joqpyz. Abaidy tanu degen — kündelıktı ömırde ädıl bolu, eŋbekqor bolu, adam boluǧa ūmtylu. Mysaly, memlekettık qyzmetker Abaişa ömır süru üşın ädıl boluy kerek, adal eŋbek etuı tiıs. Bız, kerısınşe, Abaidyŋ mereitoiy kelgen saiyn oǧan arnalǧan şaralar ūiymdastyryp, jurnaldar men gazetterge maqala jariialap qoisaq, mındetımız oryndaldy dep oilaimyz. Al şyn mänınde būl – Abaidy saudaǧa salu. Keide tıptı sauda dükenderınde de, jarnamalarda da Abaidyŋ esımın paidalanyp jürmız. Būl — bızdıŋ sanasyzdyǧymyzdyŋ körınısı. Abai degen — ūly esım. Bız ony tym jeŋıl qoldanyp, abyroiyn tüsırıp jatyrmyz. Jarnamada, önımnıŋ syrtynda Abaidyŋ bır sözın keltırsek, ötımdı bolatyndai köremız. Būl — dūrys emes. Abaidy tanytu maqsat emes, özımızdı tanytu maqsaty bırınşı orynǧa şyǧyp ketken. Abaidyŋ mereitoilary kezınde "abaitanuşy" degenderdıŋ sany kürt köbeiedı. Nege? Sebebı, būl kezde Abai jaily bır-ekı söz aityp, sitata keltırseŋ boldy — sen "abaitanuşy" bolyp şyǧa kelesıŋ. Bıraq abaitanuşy kım özı? Naǧyz abaitanuşylar — Alaş ardaqtylary, Mūhtar men Qaiym syndy ǧalymdar. Soŋǧy demı üzılgenşe Abai üşın küresıp adaldyǧyn da, adamdyǧyn da tanytty. Bır ǧana Qaiymnyŋ özı Abai üşın temır torǧa da tüstı. Onyŋ «Abaidyŋ ädebi mektebı» taqyrybynda qorǧaǧan dissertasiiasy — ǧylymi negızdegı naqty eŋbek. Qazır Abai turaly pännen sabaq beretın mūǧalımdı de "abaitanuşy" dei salamyz. Bıraq ol kısınıŋ Abai jaily ǧylymi-zertteu eŋbegı bolmasa, bız ony qalai abaitanuşy deimız? Abaitanuşy degen — Abaiǧa qatysty naqty dissertasiialyq jūmys jazǧan, zertteu jürgızgen adam. Būl — ǧylymi ataqqa ie boludy talap etetın märtebe. Däl qazırgı künı abaitanudyŋ asqan bılgırı – Tūrsyn Jūrtbai dep bılemın. Abaidyŋ qyryq öleŋın jatqa bılu — būl bır deŋgei. Al Abaidyŋ oiy men ideialaryn bügıngı künmen bailanystyryp jetkızu — mülde basqa deŋgei. Būl – ülken ǧylymi ärı ruhani eŋbek. Sol sebeptı abaitanuşy dep kım körıngendı atau — ülken qatelık. Osy ūǧymdy rettemeiınşe, bız Abaidy şyn mänınde tani almaimyz.ÄKE ABAI QANDAI?
– Abai - dana, dara, aqyn, filosof, aita berseŋ köp. Al äke Abai qandai boldy? – Şyny kerek, Abai — san qyrly tūlǧa. Ony bır ǧana qyrymen sipattau qiyn. Bıraq äke retındegı Abai turaly aitqanda, bız onyŋ alǧaşqy qara sözınen-aq ülken oi tüiuımızge bolady. Ol qara sözınıŋ özınde bes negızgı taqyrypty köteredı: mal baǧu, dın baǧu (sopylyq qylyp dın ūstanu), ǧylym ızdeu, el baǧu jäne bala baǧu. Osy taqyryptardyŋ ışınde "bala baǧu" mäselesıne toqtalǧan Abai: "Kım būl?" dep oilanyp, qapalanady. Būl — tereŋ oi. Öitkenı, şyn mänınde, äke bolu — jai ǧana özıŋ süigen adamnan bala süiıp, ūrpaq jalǧastyru emes. Äke bolu — ülken jauapkerşılık, tereŋ mänı bar dünie. Abai osyny jan-jüregımen tüsıngen. Ol eldı tärbieleuden būryn, köpke aqyl aitudan būryn, eŋ aldymen — öz balalaryn dūrys jolǧa saluǧa tyrysty. Qazaq ädebiettanu ǧylymynda ülken bır arna — Abaidyŋ aqyndyq mektebı desek, sol mekteptıŋ bastauynda eŋ aldymen Abaidyŋ öz balalary tūrǧan. Abai äke retınde balalaryna baǧyt körsetıp, tärbie berdı. Mysaly, Qūnanbaidyŋ myrzasy bolyp ösken, Abaidyŋ alǧaşqy perzentı — Aqylbai. Aqylbai bastapqyda «tentekteu» bolǧanymen, keiınnen aqylǧa kelıp, şyǧarmaşylyq den qoidy. Al Maǧauiia — Abaidyŋ erekşe ümıt artqan, maqtan tūtqan balasy. "Aldymdy kısıden bosatqan qaraǧym" dep Abaidyŋ özı Maǧauiiany öte joǧary baǧalaǧan. Söitıp, Abaidyŋ äke retındegı tūlǧasy — tereŋ, dana, jauapkerşılıktı sezınetın, tärbieleuşı tūlǧa bolyp şyǧady. Ol tek otbasyn emes, ūrpaǧyn, sol arqyly elın de tärbielep otyr emes pe?! Abai özınıŋ ūly Äbış jaily «Jaŋa jyldyŋ basşysy – ol, Men eskınıŋ arty edım», - dep aqtarylyp, şyn köŋılınen söz qozǧaidy. Būl sözdıŋ astarynda ülken maǧyna jatyr. Iаǧni, äke retınde Abai balasynyŋ jetıstıgıne quanyp, soǧan meiırlenıp otyrǧanyn köremız. Balanyŋ jetken biıgıne äkenıŋ quana bıluı — ülken danalyqtyŋ belgısı. Jalpy, adam balasy — äke-şeşeden jaqsy da, jaman da bolyp tuady. Bıraq bärımızdıŋ kökseitınımız — jaqsy ūrpaq tärbieleu. Būl jolda bızge kım ülgı bola alady? Ärine, taǧy da Abai. Abai — tek aqyn, oişyl emes, naǧyz äke, naǧyz tälımger. «Büitpeŋder, söitpeŋder» dep aqyl aitumen şektelmei, Abai öz ömırınde de pendeşılıkten, oisyzdyqtan aryluǧa tyrysqan. Öz boiyn tärbielegen adam ǧana özgenı, sonyŋ ışınde perzentın tärbielei alady. Abaidyŋ äke retındegı ūlylyǧy da osynda. Abaidyŋ kındıgınen on bala taraǧan desek, olardyŋ ışınde jas kezınde şetınep ketken Äkımbaidy esepke almaimyz. Qalǧandary: Aqylbai, Äbış, Maǧauiia, Tūraǧūl, Mekaiyl, Izkäiıl jäne üş qyzy — Külbadan, Raihan, Kenje. Būl balalardyŋ barlyǧy äke Abaidyŋ meiırımı men tärbiesın, jan jyluyn jürekterımen sezındı. Abai tek ūldaryn ǧana emes, qyzdaryn da oqytqan. Olarǧa eskışe de, jaŋaşa da bılım aluyna mümkındık jasady. Är balasynyŋ boiynan ızgılık pen bılımge degen ūmtylysty köruge tyrysty. Eŋ aldymen, Abai balalarynyŋ barlyǧyna bılım berudı basty mındetı sanady. Toǧyz perzentınıŋ qai-qaisysy da eskışe sauatty bolǧan. Bız keide «eskışe sauat» degen ūǧymdy dūrys tüsınbei jatamyz. Būl — sol kezeŋnıŋ medrese-meşıtterınde bılım alyp, arab grafikasynda jaza alatyn, dıni, mädeni sauaty bar adam degen söz. Däl sol oqu oryndarynyŋ qabyrǧasynda bılım alǧan şäkırtter sol kezdıŋ özınde san salaly ǧylymdy meŋgerıp şyqqan. Abai tek ūldaryn ǧana emes, qyzdaryn da sauatty etuge küş saldy. Qūnanbai negızın qalaǧan «Eskı tam» eldı mekenındegı medresede Abai äkesınıŋ jolyn jalǧastyryp, ūldaryn ǧana emes qyzdaryn da oqytqan. Ol zamanda būl oqu oryndary qazırgı mekteptıŋ qyzmetın atqaratyn. Mysaly, Külbadan keiınırek Semeidegı bes klastyq uchilişede bılım aldy. Ol oqu ornyna baruyna Abaidyŋ özı sebepker boldy. Maǧauiiamen bırge qalaǧa baryp, sonda bılım alǧan. Būl — Abaidyŋ tek "menıŋ balam köp oqysa eken" degen nietı emes, "qyz bala da bılımdı boluy kerek" degen jaŋa közqarastyŋ bastauy edı. Abai özı orysşa tereŋ oqymaǧanymen, balalaryna orys tılın üirenuge barlyq jaǧdai jasady. Būǧan mysal — onyŋ ūly Äbış. Äbış nemıs tılınde sauatty oqyp, jaza bılgen. Abaidyŋ özı oqi almaǧan tılderde balalarynyŋ erkın söilep, bılım alǧanyn qalauy — onyŋ bolaşaqty tereŋ oilaǧanyn körsetedı. Eger bügıngı «Bolaşaq» baǧdarlamasy arqyly şetelde oqityn jastarymyzdy maqtanyşpen aitsaq, HIH ǧasyrdyŋ özınde sol deŋgeide bılım alǧan üş tūlǧany erekşe atauǧa bolady: Şoqan Uälihanov, Qūnanbaidyŋ Aiǧyzdan tuǧan balasy – Haliolla, Abaidyŋ öz balasy — Äbış. Būl üş azamat ta orysşa joǧary deŋgeide bılım alǧan. Abai — jaqsy äke bolu üşın eŋ aldymen özıŋdı tärbieleu keregın tereŋ ūqqan adam. Ol «Balam ädıl bolsa eken, eŋbekqor, aqiqat süigış bolsa eken», - dep armandaǧan. Bıraq sol armandy jai sözben emes, ıspen däleldedı. Balalaryna bılım berıp, tärbie körsetıp, özı ülgı bola bıldı. Sondyqtan bügıngı taŋda otbasy qūryp jatqan er-azamat üşın, bolaşaq äke üşın Abaidyŋ önegesı taptyrmas ülgı. Er adam — otbasynyŋ iesı, basşysy, al Abai sol jauapkerşılıktı tereŋ sezıngen tūlǧa. Ol ädıldık pen eŋbekqorlyqty, parasat pen şynşyldyqty ūrpaǧyna ösiet ettı.«ÜLKEN AǦA BUYNNYŊ ÖZI ABAIDY TOLYQ TÜSINIP OTYRǦAN JOQ»
– Bügıngı jastar Abaidy qanşalyqty dūrys tüsınedı dep oilaisyz? Tüsınuge ne kedergı? – Sözdıŋ aşyǧyn aitu kerek, bügıngı jastardyŋ basym bölıgı Abaidy tolyq tüsınıp jür dep aita almaimyn. Nege deseŋız, būl jerde ülken bır mäsele jatyr. Qazırgı jastar äleumettık jelıde künı boiy otyryp, türlı mazmūndaǧy jeŋıl, keide ziiandy kontentterdı körıp üirengen. Sol sebeptı, Abaidyŋ kıtabyn alyp oquǧa niet te, ynta da bola bermeidı. Abaidy tüsınu üşın eŋ aldymen qazaq tılın taza, sauatty meŋgeru qajet. Qazaqy tanym men tüisıktı boiǧa sıŋırmei, Abaidy tüsınu mümkın emes. Bız Abaidan alystap kettık. Tek jastar ǧana emes, orta buyn, tıptı ülken aǧa buynnyŋ özı Abaidy tolyq tüsınıp otyrǧan joq. Būl — bızdıŋ tılımızdıŋ, sözdık qorymyzdyŋ jūtap, qazaqylyqtan alystauymyzdyŋ saldary. Abai şyǧarmalarynda bız kündelıktı ömırde kezdestırmeitın, ūmytyla bastaǧan baiyrǧy sözder öte köp. Bır sözge tüsınbei qalsaq, bükıl oi üzıledı. Mysaly, «basalqa» degen söz şyqsa, onyŋ maǧynasyn tüsınbei, ärı qarai jylji almai qalamyz. Nemese kei sözder bızge "syrttan engen", "köne", "tüsınıksız" bolyp körınedı. Mūndai sätte adamda Abaiǧa degen tosqauyl, jatsynu sezımı paida bolady. Al Abaidy tereŋ tüsınu üşın eŋ aldymen dılımızdı — iaǧni ışkı düniemızdı — qazaqy tanymǧa jaqyndatuymyz kerek. Qazaqy tüsınıkten ajyraǧan saiyn, Abaidy ūǧu da qiyndai beredı. Bız tek syrtqy salt-dästürmen şektelıp qalmauymyz kerek, eŋ bastysy — ışkı jan düniemızde qazaqylyqty qaita tırıltuımız qajet. Bızde taǧy bır ülken kedergı bar: Abai turaly aitatyn, özın "abaitanuşy" dep jürgen keibır mamandar Abaidy tym alystatyp jıberdı. Olar Abaidy "danyşpan", "filosof", "ūly oişyl" dep sipattap, ony kündelıktı adam qol jetkıze almaityn biık tūlǧa etıp körsetıp qoidy. Sonyŋ saldarynan qarapaiym adam Abaidy özıne jat sanap, oquǧa, ūǧynuǧa niettenbei qoiady. Abaidy biıkke kötergen saiyn, qarapaiym adam özıne «Men aqymaqpyn, men tük tüsınbeimın, Abai maǧan arnalmaǧan» degen oi tüiedı. Bıraq Abai — bızden biık, alystaǧy müsın emes. Abai — bızben qatar ömır süretın, bız sekıldı jaqsyny da, jamandy da sezıngen, bız sekıldı ızdengen, qazaqtyŋ öz ortasynan şyqqan tūlǧa. Abaidy ūǧynu üşın eŋ aldymen özımızdı aqyldy adam boluǧa laiyqpyn dep moiyndauymyz kerek. Äitpese, bız "Abai aqyldy, bız aqymaqpyz" degen ūstanymmen eşqaşan alǧa jylji almaimyz. Aqyldy adam ǧana aqyl iesın tyŋdaidy. Bügıngı taŋda, mysaly, orysşa söilep jürgen, qazaqşaǧa şorqaq, ruhani dünieden alystap qalǧan adam Abaidyŋ şyǧarmalaryn nemese «Abai joly» romanyn qolyna alsa, ärine, eşteŋe tüsınbei, tez jalyǧady. Sebebı ol adam qazaqtyŋ bolmysynan alystaǧan. Mūndai adamnyŋ Abai şyǧarmasynan läzzat aluy qiyn. Abai – qalalyq pragmatikalyq tüsınıkten äldeqaida keŋ, dala filosofiiasymen astasyp jatqan tūlǧa. Qorytyndylai aitqanda, Abaidy tüsınu üşın:- Qazaq tılın jaqsy meŋgeru kerek.
- Qazaqy tanymǧa tereŋ boilau qajet.
- Äleumettık jelıdegı jeŋıl dünielerden arylyp, tereŋ mazmūndy ızdeuge ūmtylu kerek.
- Abaidy tym alystatyp körsetpei, ony ömırımızben bailanystyryp, qarapaiym tılmen tüsındıru qajet.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna»
Ūqsas jaŋalyqtar
