Äje

I Zliha bügın köŋılsız. Köŋılsız bolǧanda jaişylyqtaǧydai emes, bügın özgeşe öŋı qaşyp, jaq jünı ürpiıp berekesı ketıp otyr. Ne ısteitının, ne ıstep otyrǧanyn ezı de bılmeitın sekıldı. Qol sandyqty aldyna alyp aşqanyna edäuır uaqyt boldy. Sandyǧynda köpten jinalyp qoqyrsyǧan matanyŋ qiqymyn, suyrtpaǧyn, şiratqan jıbın äldeneşe pet aqtardy. Osylardy o basta nege arnap jinaǧandary esıne tüstı. Myna bır qiyqşa sisany, osyndaidan qūrastyryp bır jasar balasy Baqytqa köilek tıgıp bergelı jür edı. Myna bıreu aq jıptıŋ qaldyǧyn qyzy Ūlpaǧa köilek tıkkendei bolsa, etegın qaiuǧa kerek bolar dep saqtap jür edı. Qoqyrsyǧan qūraqtyŋ ärqaisysynyŋ ezıne orny bar, būlar sary maidai saqtap jiyp jürgen mülkı. Endı osynyŋ bärı tekke qalatyn sekıldenıp körınedı. Nege olai, sebebı ne? Qoqyrsyǧan qūraqty jiystyryp Baqytqa köilek tıgıp berem dese, qarsy kelıp otyrǧan bıreu bar ma? Kelınşek bolyp tüskenıne biyl toǧyzynşy jyl eken. Sodan berı tört qūrsaq köterdı. Ekeuı öldı, tırı qalǧany Ūlpa men Baqyt. Bır jasqa jaŋa toldy. Osy ekı bala qalai tärbieleimın dese de, Zlihanyŋ erkınde emes pe? Älde baiy Sarymsaq kese tüse me eken? Bıraq olai deuge jönı kelmeidı. Sarymsaqtai momyn joq. Sarymsaq ötken ömırınde Zlihaǧa mynauyŋ terıs dep körgen adam emes. Zliha kelınşek bolyp tüskennen özın erıktı sanaǧan. Ony jūrt ekı türlı joruşy edı; Zlihanyŋ üiı orta däulettı üi; Sarymsaqtyŋ üiın basta teŋ körıp qyz berse de, artynan būl kedeilenıp qalǧan; Zliha Sarymsaqtyŋ kedei künınde kelıp tüstı. Ekınşı sebep — jūrttyŋ joruynşa būl zıldıregı — Zliha jasynda ajarly edı. Ajarly äieldı bozbalalar jaǧalap «täuır äiel eken» degen atty taǧatyn ädetı ǧoi. Zliha mūny jas künınde sezbegen sekıldense de, kelınşek bolyp tüskende oilana bastady. Täken auylynyŋ täuır degen jıgıtterı kezdesken saiyn ılıp qaşyp Zlihany eleŋdete tüsuşı edı. Basqa äielderge qaraǧanda Zliha erkın östı. Zlihanyŋ jaidarylylyǧyna, erkındıgıne qarap syrt ony «bozbalaşylyqtan sau emes» dep joruşy edı. Bıraq Zliha namysyna kır keltırmedı, kım körıngenge qoljaulyq bolady dep, Sarymsaq oilap körgen emes. Endeşe Zlihany köŋılsızdıkke saluşy kım? Kımnıŋ tılı tidı? Kımnen jäbır kördı? Bül sūraularǧa Zlihanyŋ özı de jauap bere almaidy, jauap ızdegen de joq, osy sūraulardy şeşıp aludyŋ kerektıgın oilaǧan da joq. Sopaqtau kelgen jer üidıŋ ortasyn bölu üşın salǧan ūzynşa peş bar. Sol peştıŋ janynda jūlmalanǧan qūrym kiızdıŋ tesıgınen şöptı suyryp, Baqyt oinap otyr. Kışkene qoly tyrbiyp, uysyna syiǧan bır-ekı şöptı syrǧauyldy syndyrǧandai qylyp syndyrady. Terezenıŋ közınen tüsken kün säulesı Baqyttyŋ betınen süiıp, erkeletkendei, oinatqandai bolady. Şaşy jalbyrap Ūlpa quyrşaq ıstep otyr edı. Şöppen oinap otyrǧan Baqyt Ūlpanyŋ qolyndaǧy quyrşaqty körıp qyzyqty, «mäm, mäm!» dep qolyn sozyp sūrap edı, Ūlpa oǧan bere qoimady. Baqyt yzalanyp jylap jıberdı. — Äje, äje, — dedı Ūlpa. Tereŋ oiǧa şomyp otyrǧan Zliha, ūiqydan oianǧan kısıdei basyn köterıp aldy. Baibalam salyp, erkelep, jylap otyrǧan Baqytty kördı. Ekı betı tompiyp, közınen bolar-bolmas jas şyǧyp, Zlihaǧa qarai eŋbektep kele jatyr edı. Ūlpa erkelei qarap: — Äje, quyrşaǧyma köilek ıstep bereiın, ana bır sisaŋdy beresıŋ be? — dedı. Erkelep külıp otyrǧan Ūlpany körgen soŋ, ötırık baibalam salyp, äjesıne naz qylǧaly, jylap kele jatqan Baqytty körgen soŋ, Zlihanyŋ jüregı eljıreiın dedı bılem, öz-özınen yzalanyp jylap jıberdı. — Qūdai-au, osy pälege menı salǧaly jürgen kım? Men neden azdym? Maǧan ne körındı? Baqytjandy qaitem? Ūlpany qaitem?!. Eŋbektep kelgen Baqyt mamalap bauyryna kırdı. Ūlpa quyrşaǧyn tastai berıp, äjesınıŋ jylaǧanynan qoryqqandai sostiyŋqyrap tūrdy da, iyǧynan asyla otyrdy. — Äje, qarnym aşty! — dedı. II Sary, Kärıbai, Jalmaq üşeuı, Sarynyŋ şomynyŋ yq jaǧyndaǧy kürtık qarǧa otyryp, keŋeske kırdı. Äsırese Jalmaq küpısınıŋ jaǧasyn joǧary taman kötere tüsıp, maqal-taqpaǧyn aralastyra, sözdı jeldırtıp soǧyp otyr. Kärıbai köp ündemeidı. Jalmaqtyŋ sözıne yrzalyq bıldırgendei, oqta-sanda basyn izei tüsıp, külımsırep qana qoiady. Sary qatty qardy taiaǧymen türtkılei otyryp, bırdeme aityp külımsırep edı, Jalmaq ılıp ala jöneldı. — Sary, senıŋ sözıŋ ekıūşty bolyp otyr. Kärıbaida bır eldıŋ adamy, sen de osy eldıŋ jıgıt aǧasysyŋ. Senı basyp ketetın, senıŋ sözıŋnen şyǧatyn Qarynbaidan kım bar? Basqa sözıŋdı qoiyp, «jesırıme qimam qylyp otyr» deseŋ bız sözdı äldeqaşan doǧaramyz ǧoi. — Jesırımdı bermeimın desem, menıŋ aituǧa da qaqym bar. Qarynbai tūqymynyŋ namysyn men ızdemegende, kım ızdeidı. Bıraq, menı qamai bergenşe, özderıŋdı de qolǧa alularyn kerek edı, dep, Sary külımsıredı. — Öi, qūryp qal, qūlqynyŋdy alǧa sala söileitın ädetıŋ-au. — Men Kärıbaidan üirengem. Biylǧy, Ūltaraqtyŋ kelının ala barǧandaǧyny men ūmytam ba ekem? Kärıbai qa-qa-qa-lap küldı. Jalmaq Beisenbaidyŋ bolys kezındegı sekırtpe külkısıne saldy. — Al endı senıŋ degenıŋ-aq bolsyn, aşyp aitşy! — Men nesın aitaiyn. Öz basym eş närse dämetpei-aq qoiaiyn. Araǧa jüretın jıgıtterımız bar, äkımderımız bar, olardyŋ sybaǧasyn tolyqtyrmai bolmaidy ǧoi. Osy küngı zamannyŋ türın özderıŋ bılesıŋder, bıreudı bıreu aŋdyp, atqa mıngen jıgıttıŋ aiaǧynan şalyp qūlatqanşa asyq. Solai bolǧan soŋ olardyŋ eŋbegın baǧalamai bolmaidy ǧoi... — Äkım dep senen olja däme qylatyn būl elde äkım bar ma? Jantaidyŋ balasyn öz qolyŋnan auylnai qoiyp otyrsyŋ, közdı bır alartqanda jym bolatyndaryŋdy alǧa äkelıp tartpai-aq qoişy!.. Jalmaqtyŋ tūqyrta söilegenın Sary ūnatpady. Bıreudıŋ baqytyn, däuletın menşıktene söilegen adamnan jek kergenım joq dep, Sary özınşe pälsapa soǧatyn. Atqa mınu, elge bas bolu Sarynyŋ oiynşa oŋai jūmys emes. Eldıŋ igı jaqsylary el aralai şyqsa, «adam bolǧan jıgıt edı» dep osynyŋ üiıne kelıp tüsedı. Azǧana maldy satyp, soia berse, erteŋgı künı kedeilenıp qapsa, Sarynyŋ sözın kım tyŋdamaqşy? Tabysynyŋ da senı kemıp jür. 1921—22 jyldardaǧydai bilık aityp olja tüsıretın, ūrlyqtyŋ örbıgen zamany emes. Elde dau şamaly, bıren-saran bolǧandary, Sarynyŋ aldyna kelmei, sotqa tura tartatyn bolyp jür. Bıren-saran erjetken äiel balalar qūtty jerıne äldeqaşan qondyrylǧan. Jas äielderdıŋ de osy qalai degenı audarystyrylyp, «müşelı şapandy» Saryǧa kigızgen. Sarynyŋ aqty qazyqtarynyŋ bırı osy bolyp otyr. Sondyqtan būdan ūǧylmau jaǧyna Sary aianbai küş saldy. Jalmaq ärı-berı arbasyp bäseŋsıgen soŋ, tülkı tymaǧynyŋ qūlaǧyn kötere tüsıp, sūlu mūrtty bırer sipap alyp, Kärıbai söiledı. Kärıbai Saryǧa jai aituǧa kırıstı. — Senen jasyratyn syr joq, men osy qatyndy alǧanda basqa zar bolǧannan alǧaly otyrǧan joqpyn. «Eregısken jerde ölıp qalu kerek», dep özıŋ aitpaqşy, bır eregıspen bolyp otyrǧan ıs qoi. Bır ıske bel bailaǧan soŋ şyǧynnan qaşuǧa bolama? Azdy-köptı malym bar, men qolyndy qaqpaiyn, mynau mynaǧan kerek dep jūmsa da, jūmysty bıtırıp ber. Sary ajarlanyp sala berdı. Jymyŋdap Jalmaqqa qarady. — Äi, Jalmaq-ai, abyroi ala almai-aq öldıŋ-au! Osy sözdı manadan berı sen aitsaŋ ǧoi, abyroiyn alasyŋ da ketesıŋ. Jalmaq ötırık külgen bolyp şaqşaǧa jarmasty. Sary albaryndaǧy malaiyn jūmsap Qorjyntaidy şaqyrtyp aldy. Törtbaq kelgen tolyqtau qara jıgıt, belbeudı kökıregıne taman buynyp, adamsyp kelıp otyrdy. Sary oǧan üstemdık közben qarap būiryq esebınde söz aitty: — Myna kısılerdıŋ jūmysyn bıtır! — Bıtırgende qalai bolar eken, özınıŋ ainuy da köp... — Ainyǧanda ne deidı? — Ne desın, äieldıŋ sözı belgılı emes pe, körmegen, bılmegen adamǧa ne dep baramyn, eŋ arǧysy jüzın de körgenım joq! — deidı. — Oi, täiırı, sol ainyǧan boluşy ma edı? Jüzın barǧan soŋ köre jatar, bügınnen qaldyrmai jūmysyn bıtır! — Qaidam! Kärıekeŋnıŋ ebı bıledı, — dep Qorjyntai küldı. Berı de jymyŋdasty. — Barǧan soŋ bäibışe bolasyŋ, ülde men büldege oranasyŋ dep soǧa berseişı, azbaityn äiel boluşy ma edı, täiırı?! — dep Jalmaq pysyqtap qoiǧan boldy... III ... Sarymsaq pen Zliha ekeuı üidıŋ qasyndaǧy şyŋnyŋ, basynda tūr eken. Sarymsaqtyŋ oiyna baiaǧy jıgıt künı, jıgıt kezındegı Zlihaǧa ūryn barǧany tüstı... Qatyndar Zlihany alyp kelgen eken, yntyq bolyp jürgen Sarymsaq, bökebaiyn aşyp, Zlihanyŋ qyzyl şyraily jüzın, möldıregen qara közın bırınşı ret sol jerde körıp edı... Köptıŋ közınşe aşylyp söilese almaǧan soŋ, Zlihanyŋ ymdauymen tysqa şyǧyp, Qaiboldyŋ üiınıŋ tūsyndaǧy tereŋ jardyŋ basyna baryp tūrǧan... Jazǧytūrǧy maujyraǧan tün; jaŋadan tasyp, qarqyny basylyp jetpegen özen saryndap, kürıldep tynyq tünde özınşe terbetıp tūrǧan siiaqty... Ai jarqyrap būlttan şyǧyp jaryq säulesın Zlihanyŋ betıne sepkende Sarymsaq Zlihany aidan da sūlu eken dep oilady... Zliha būralyp Sarymsaqqa jaqyndai tüsıp ystyq lebımen boiyn erıtıp, ünsız ǧana tūrady... Sol künder esıne tüskendei bolady... Eske tüsedı de, erkın alyp bilep, Sarymsaq Zlihaǧa būrylǧan sekıldenedı... Zlihany özıne qarai tarta berem degende, äldekım arjaǧynan kep, iterıp jıbergendei boldy. Sarymsaq jardan omaqata qūlap, basyn köterıp alsa, irelendegen bıreu Zlihany qolynan dedektetıp äketıp barady! Äldeqaidan Ūlpanyŋ «äjelegen» oibaiy, Baqyttyŋ «mamalaǧan» jylauy estılgendei boldy... Sarymsaq küiıp ketıp oibaidy saldy: — Zliha! Zliha! Öz dauysynan özı şoşyp oiandy. Būl tüsı eken. Üidıŋ ışı tastai qaraŋǧy. Besıktegı Baqyt şyryldap jylap jatyr... Besıkke taiau jatqan Ūlpa äjelep yŋyrsyp jatyr. Şoşyp oianǧan küiı, tūla boiy qaltyrap, ne ekenın bılmei, Sarymsaq az-kem otyrdy. Bır kezde esın jinaǧandai bolyp, Zlihany oiatuǧa kırıstı. — Äi, qatyn, tūr deimın! İyǧynan qozǧap oiataiyn degende, sozǧan qoly jastyqqa tidı. Boiy äldenege mūzdap sala berdı. Ūiqyly közımen qaita sipalaǧanda, qaltyraǧan qoly jylaǧan Baqyttyŋ betıne tidı. Besıktıŋ bet japqyşy aşyq, jaŋa ǧana emızgen sekıldı. — Öi, Zliha deimın, qaidasyŋ? Yŋyrsyp jatqan Ūlpa ürpiıp basyn köterdı. Besıgınıŋ bas jaǧynan jorǧalap kep, äkesınıŋ qoinyna kırdı. — Qaraǧym, äjeŋ qaida?! — Äjem, äjem, — dep Ūlpa jan-jaǧyna qarandy. — Zliha, Zliha! dep Sarymsaq aiqai saldy. «Äjelep», «mamalap» Baqyt şyŋǧyrdy. Üşeuı qosylyp üidı basyna köterdı. Dalaǧa şyǧyp kettı me eken dep Sarymsaq basta dämelengen sekıldense de, ūzap ketken soŋ qauıp üdei bastady. Apyrym-au, qaida ketpek, aşu-arazy bolǧan emes. Aşulanbaq tügıl, bügıngı tün Zlihanyŋ ömırınde jaidary bolǧan tünınıŋ bırı: ıŋırden otyryp Ūlpanyŋ köilegın jamady, Baqytqa qūrastyryp köilek tıktı, Sarymsaqtyŋ eskı tonyn bürgıştep, kiiuge jaraityn etıp berdı... Jatatyn kez bolǧan kezde Baqytty şomyldyryp babyna keltırıp bölep, qaita-qaita süidı. Ūlpany tösegıne jatqyzyp, ony da maŋdaiynan iıskedı. Tösekke jatqan soŋ, Zlihanyŋ jaidarylyǧynan dämelenıp, Sarymsaq jaqynyraq jatyp edı, «ärı, oibai, şarşap jatyrmyn» dep jiyrylmai, qaita özı de jaqyndai tüsıp, qūşaqqa qūşaq aiqasyp jatty. Osyny ıstegen Zlihada jaman oi bar dep kım oilar? Endeşe, Zliha qaida? Qanşa oilansa da, būl jūmbaqty şeşe alatyn emes. Dalaǧa şyǧyp ızdeiın dese «äkelep» jabysyp, Ūlpa jylap jıbermeidı. Şam jaqty, üi jaryq bolǧan soŋ, sezık mülde ūlǧaidy. Zlihanyŋ küpısı, bökebaiy joq, jalma-jan jastyqtyŋ astyn qarap edı, kiıp jürgen şapany da joq!.. Bır sūmdyqtyŋ bolǧanyn jürek sezdı. Bıraq qandai ekenın aiyryp bılerlık şama joq. Şyryldap jylap jatqan Baqytty besıkten şeşıp alyp, bauyryna basty. Şaşy ürpiıp üreiı ūşyp Ūlpa äkesınıŋ tızesıne jabysty. Şamǧa tönıp otyrǧan küiı, saqalyna suy sorǧalap Sarymsaq jylady, üşeuı de ä degenşe kärıptık küige tüstı de qaldy. Tal atyp, üige säule kıre bastady. Baqytty Ūlpaǧa berıp, äjeŋdı şaqyryp keleiın dep, Sarymsaq ızdeuge şyqpaqşy boldy. Äjesın şaqyryp kelem degenge Ūlpa quanyp, Baqytty oinatuǧa kırıstı. Sarymsaq şyqqan küiı ınısınıŋ üiıne jügırdı. Kelını taŋnan tūryp peşınıŋ morjasyn aşyp jür eken. Tymyrsyq aiazdy qystyŋ taly jyly üiden şyqqan adamnyŋ betın jalap, qarytyp barady. — Kelın şyraǧym, bızdıŋ qatyndy kördıŋ be? — Joq, oibai! — Endeşe, qatyn joq!.. Kelını şoqaŋ etıp selem etıp bolyp, auzyn sylp etkızdı: — Bätır-ai, sūmdyq bolmasa igı edı, keşe keşke Tasbaqamen auzy jabysyp söilesuı jaman edı! — dedı. Sarymsaq odan jaman üreilenıp, aiaǧy-aiaǧyna jūqpai bükıl auyldy kezıp şyqty. Körgen, bılgen jan bolmady, äbden talǧan soŋ at arqasyna mıngen jıgıt edı, bır habaryn osy tappas pa eken degendei jügırıp Sarynyŋ üiıne bardy. Sary tösegınde jatyr eken, basyn kötermei, jatqan küiı yŋyrsyp, keiıdı. — Maǧan ne qyl deisıŋ, men senderdıŋ qatyndaryŋa baqtaşy bolam ba?!. Jelıkken äiel tūruşy ma edı, qazır «slabodanyŋ» zamany, öz qatynym ketem dese de ūstap tūrar jaiym joq, — dedı. Talyp barǧan Sarymsaqqa Sarynyŋ sözı öŋmenınen atyp jıbergendei boldy. Saqalyna jabysqan közdıŋ jasy sauys bolyp qatyp, ılgerı basqan aiaǧy keiın ketıp, salbyrap üiıne keldı. Kışkene küpısın kiıp, jarbiyp lapastyŋ aldynda Ūlpa äkesın kütıp tūr edı, äkesıne jautaŋdap qarady: — Äke, äjem kele me? Sarymsaqtyŋ közınen bürşıktengen jas yrşyp şyǧyp, betın juyp jüre berdı. Qatyn-qalaştar jinalyp qalǧan eken, esıkten kırıp barǧan jaǧdaida, «mamalap» jylap qolǧa tūrmai bezek qaqqan Baqytty kördı Kärıp bolǧan balalardy kempırler müsırkep: — Müsäpırler-ai, qaitsın! Äjenıŋ joly basqa ǧoi! — dep olar da közderıne jas aldy. IV Qysqa tony qaudyrap, suyqqa toŋyp jaurap, jaq jünı ürpiıp, aşaŋ jüzdı kelgen äiel siyrdyŋ qorasyn tazalap jür. Jūmysqa moiyndamaǧandyǧy, jūmysty köŋıldenıp? ıstemegendıgı ısınen de körınıp tūr. Bırden bıtırıp tastaityn, jūmysty kün ozdyraiyn degen kısıdei, ünemdep ıstep jür. Kışkene jürgennen keiın küregıne süienıp demın alady.! Äldenelerdı esıne tüsıredı. Ötkendegı men qazırgı kündı salystyra bastasa, özınen-özı müjılıp, ystyq jas közden timei-timei ketedı. Būl Zliha edı, Sarymsaqtyŋ Zlihasy! Sarymsaq sasyp, Ūlpa men Baqyt jylap üidı basyna kötergen tünı, Zliha Sarymsaqtyŋ jyly qoinynan şyǧyp, körmegen, bılmegen bıreudıŋ soŋynan ergen. Nege erdı, ne mūŋy bar, jylatyp tastap ketkendei Sarymsaqtyŋ ne jazyǧy bar? Būl Zlihanyŋ älı küngı şeşpegen jūmbaǧy. Bastap, «altyn bosaǧasyn» attap şyqqan tünı de, būl jūmbaq şeşılmegen edı. Su tübıne ketıp bara ma, älde adam körmegen bır baqytqa kezdese me, būl — Zlihaǧa qaraŋǧy edı... Endeşe, üiın, baiyn, ışınen şyqqan balasyn tastap, eleske erıp nesı bar edı?.. Kürekke taianyp tūrdy degenşe Zlihany ainaldyratyn osy; oilar. Būl oidy Zliha täuıp üiınen şyqqan tünı-aq oilaǧan. Sūmdyqtyŋ basy Qorjyntaidan ǧoi. Qorjyntai Zlihaǧa böle eseptı jıgıt. Basqadan görı, Qorjyntai Zlihany jaqyn tartyp jürgen soŋ, kez kelgende aşyq şyraimen äzıldesıp, Zliha da ony alys kere qoimaityn edı. Zliha kelınşek bolyp tüskelı Qorjyntai nelerdı aitpady. Sarymsaqty jamandap, Zlihanyŋ köŋılın sodan suytuǧa jan saldy. Eldegı bozbalalardy, bozbalalardyŋ ışındegı Äbdınıŋ balasy sekıldı myrzalardy maqtap, araǧa jeŋge bolǧysy da keldı. «Jas künde bozbalaşylyq ısteuden köŋıldı närse joq», — dep qyzyqtyryp ta kördı. Bıraq. Zliha onyŋ bırıne de elıkken emes. Qorjyntai keide aşulanyp, jūrttyŋ qatyndarynyŋ bärınıŋ de tamyry bar, osy saǧan bıtken qai äureşılık degende, bır kündıkke qyzyǧa almaimyn dep Zliha qysqa ǧana jauap beruşı edı. Bozbalaşylyqqa köndıre almaǧan soŋ, Qorjyntai soŋǧy bır-ekı jyldan berı, ömırlık joldas bolatyndardy aityp ainaldyra bastaǧan. Sonyŋ ışındegı Zlihaǧa köp aitqany Kärıbai. Kärıbaidy jūrt aǧasy, asqan bai, qatyny ölgen boidaq dep surettegen. «Saǧan syrtyŋnan ǧaşyq bolyp jür» degen sözderge şeiın aitqan. Bır künı Sarymsaq üide joqta Qorjyntai tünde kelıp oiatyp, Kärıbai tysta kütıp tūr dep aitqan bolatyn. «Men eşkımge qoljaulyq bola almaimyn», — dep Zliha üiınen quyp şyǧyp edı. Kärıbaidyŋ daŋqyna da, bailyǧyna da qyzyqqandyq pışın Zlihada bolǧan emes. Äitse de nege ekenın ezı de bılmeidı, soŋǧy kezde bır belgısız küş itermelep osyǧan kön degen siiaqty boldy. Qaşanda bolsa, Sarymsaqtan airylyp, böten bıreuge qatyn bolyp tiiu mındet sekıldendı. Zliha bır tabanǧa şeiın bolady, bolmaidy dep uäde bermesten kelse de, naq qaşatyn künı keşke Qorjyntai kelıp, ölerdegı sözın aityp, uädesın sūraǧan, naq sol jerde neǧyp jeŋılgenın ezı de bılmeidı. «Jaraidy!» degen söz Zlihanyŋ auzynan erıksız şyǧyp ketken. «Auyzdan şyqqan tükırık, qaityp jūtsaŋ mäkürık» dep kempırler künde şariǧat soǧady. Aitaryn aityp qoiǧan, būrysyn-terısın teksermesten, Zliha qaşudyŋ jabdyǧyna kırısıp edı. Alǧaşqy kezde balalary aianyş körındı. Balalaryn qiyp tastap ketu mümkın emes sekıldendı. Būrynǧyǧa qaraǧanda analyq mahabbaty jüz ese ösıp, ekı balasynyŋ tılegı üşın janyn qiyp bererlık küige jettı. Balany oilaǧanda közınen monşaqtaǧan jaspen bırge jüregınen qara qan saulap aǧyp, ışın eljıretıp ketkendei boldy. Baiy Sarymsaq eldegı momyn ekeu bolsa bırı, bıreu bolsa tap özı. Jastan qosylǧaly aralarynda köŋıl qalarlyq renış bolǧan emes. Zliha ne aitsa, Sarymsaq soǧan qūl. Söitken Sarymsaqtyŋ jazyǧy ne? Mıne, osynyŋ bärı taitalasyp, qaraŋǧy tünde Zlihanyŋ basyn qatyryp jatqanda, esık aldynda tyqyr bılıngendei bolady. Aqyryn esık aşylyp, äldekım sipalap, jerdegı şöptı sybdyrlatyp, janyna kelıp tönedı. Būl Qorjyntai, aqyryn sybyrlap qana: — Qane, jür, — deidı.. Zliha onda Sarymsaqtyŋ jyly qūşaǧynda jatqan. Jastan qosylǧan erı, naq sol minutta adamnyŋ syrttany, eşkım qiyp ketpestık sekıldı edı. Zlihanyŋ qiyp ketpegısı de keldı. Bır kezde besıkte pysyldap ūiyqtap jatqan Baqytyn köredı. Jalma-jan basyn köterıp alyp, betın aşyp edı, şyrt ūiqyda jatqan näreste, äjesınıŋ mamasy betıne tigen soŋ, ūiqysyn būzyp oianyp, besıkte taŋuly jatqan küiı kerılıp esınedı. Mamasynan bırer sordy da, qaitadan ūiyqtap kettı. «Qane, jür» dep Qorjyntai qysyp barady. Qorjyntaidyŋ sybyryn esıtken saiyn Zlihanyŋ denesı tıtırkenıp sala beredı «Mende neŋ bar, men baiymdy, balalarymdy tastap äzäzıldıŋ jolyna tüse almaimyn!» dep, üiınen quyp şyqqysy da keledı. Bıraq, basty tūmandaǧan qara küş erıktı bilep, yryq bermeidı, süiretılıp ornynan tūryp, ne qylarǧa bılmei daǧdarǧanda, Qorjyntaidyŋ būryn bır aitqany esıne tüsedı, «balalardy bırden ala ketuge bolmaidy, sotqa aryz bergın, alady da beredı. Kärıbaidyŋ balasy joq, senıŋ balalaryŋnyŋ oǧan jattyǧy bolmaidy», — dep edı Qorjyntai. Zliha talǧan köŋılge osyny sep qylǧandai, osyny oilap özın-özı ainaldyrǧandai bolyp aqtyq ret balalaryn süiıp, «altyn bosaǧasyn» attap, jeŋ tartyp edı... Mıne, söitken Zliha, endı Kärıbaidyŋ toqaly bolyp, Ajar bäibışege kül atanyp, malaidyŋ jūmysyn ıstep jür. Kelgenıne törtınşı ai, sodan berı bır jyly sez estıgen emes. Bäibışenıŋ söguı, bäibışenıŋ bergen azary azdai-aq ekı künnıŋ bırınde Kärıbai da ūratyndy şyǧardy. Ömırınde estımegen sözın estıgende sai-süiegı bosap, ışı örtenıp küiıp kete jazdaidy. Ötken kün közden bır-bır ūşyp, kürsıngende jüregı qaq airylǧandai bolady... — Äje-ai! — dep, Zliha auyr kürsınıp, yŋyranady. Ajary sūrǧylttanyp, jaq süiegı soraiyp şyǧyp, közı alaryp ketken. Ekı iınınen demın alyp otyra almaidy. Älsın-älsın jötelıp, mazasy ketıp otyr. — Äje-ai, keler me eken? — deidı. — Qaidan bıleiın, şyraǧym, pätı juas adam edı, senıŋ bır qataŋdy keşem dese keler, kelsın dep qaita-qaita tapsyrdyq qoi, — dep kärı kempır Zlihanyŋ körpesın qymtap japty. — Ūlpa şe, Baqyt şe? Olardy da äkele me eken? — Balalaryn qaidan äkelsın, kün älı suyq qoi, jas balalardy alyp jüru oŋai ma? — Qalqam Ūlpa, qūlynym Baqyt, — dep qamyqqandai boldy. Qamyqty, bıraq közınen jas şyqpady, jüregı eljırep, ışın örtep kettı. — Qaraǧym Ūlpa, qaraşyǧym Baqyt, ne küide ekensıŋder? Azǧyn jolǧa tüsken, äzäzıldıŋ tılıne ergen äjelerıŋe laǧnat oqyp otyrsyŋdar ma?! Kütesıŋder ǧoi... Kütseŋder de, bır jaǧynan renjıp laǧnat ta oqityn şyǧarsyŋdar. Laǧnat oqityn jönderıŋ bar, men aiypty! Senderge qaraityn, senderdı aldyma alyp, erkeletıp süietın mende bet joq. Men senderdı eskermedım, senderdı jylatyp tastap, özıme baqyt ızdemekşı boldym. Sarymsaqtyŋ jaman üiınen, jetpeitın kemtar düniesınen attap ötıp, ūjmaqtyŋ esıgın aşpaqşy boldym. «Pälen jerden pälenşenıŋ qatyny qaşty» degendı estıgende, menıŋ oiymşa, solar adam kermegen bır qyzyqty tūrmysqa kırıp jatqan sekıldı boluşy edı, aqyrynda sol yntyqty körıp, köŋıldı bastym... Men, senderdıŋ būrynǧy jairaŋdap jüretın äjelerıŋ emespın, jüregı jaraly, betı qaraly, qaiǧy būltyn üstıne töndırgen sorly bolǧan janmyn... Kärıbaidyŋ üiınen qaşyp şyqqan künı, şananyŋ üstınde kele jatyp tüs kördım... Appaq kiım kiıp özennen üige qarai kele jatyr ekem, menıŋ qaram körınısımen-aq, Baqytty jetelep Ūlpa aldymnan qarsy jügırdı. «Äjelep» aiqaidy salǧanda jüregım eljırep qoia berdı... Ūlpany maŋdaiynan süiıp, Baqytjandy aldyma alyp, endı emıze berem degende, eŋgezerdei bır qara kısı art jaǧymnan kelıp jelkeme tüiıp kelıp jıberdı, «laǧnat, aram qolyŋmen jas närestenı, künäsız perıştenı ne betıŋmen ūstap otyrsyŋ!» — dedı... Aldym tereŋ jar eken deimın, omaqata qūladym. Äldeqaidan Baqyt pen Ūlpanyŋ «äjelep» jylaǧan dausy şyŋyldap qūlaǧymdy jaryp barady. Jardan zymyrap bara jatqanda, tūla boiym türşıgıp şoşyp oianyp kettım. Kün yzǧyryq edı. Jūqa kiımnen suyq ötıp, denem sıresıp qalǧan eken. Sol jerde-aq osy aurudyŋ jabysqanyn sezdım. Basynan keşken oqiǧalardy būlbūldai sairap Zliha aityp otyr. Kempır şeşesı egılıp jylap otyr. Zliha taǧy da körgen-bılgenın aityp tügendemekşı edı, bolmady — jötel kilıgıp mazasyn aldy. Jötele-jötele älsırep jastyqqa qisaiyp basyn saldy. Öŋı kögıldırlenıp, közı būldyrap, üi ışı ainalyp bara jatqan sekıldendı. Baqyt pa, Ūlpama, älde Sarymsaq pa, bolmasa kün-tünı ūiqy körmegen, baǧyp otyrǧan özınıŋ äjesı me — äiteuır bıreudıŋ «qalqam!» dep jylaǧan dausyn estıgendei boldy. Talyqsyp kettı. Äldene uaqytta: —Zlihajan, basyndy köteresıŋ be, keldı ǧoi, — degen dauys qūlaǧyna tidı. Būl äjesınıŋ dausy edı. Közın aşyp alsa, betıne betın tigızıp, bıreu jylap otyr. Apyr-au, būl kım? Abailap qarasa Sarymsaq! Zliha ne bolǧanyn bılmedı. — Qalqam, keldıŋ be? — dedı. — Keldım, keldım! — dedı Sarymsaq. — Menı keşesıŋ be? Menı būrynǧy Zliham dep tanisyŋ ba? — Keştım, qalqam, keştım! — Endeşe atyŋdy jek, maǧan Ūlpany, Baqytty körset! Olar da keşsın! «Äjelep» bauyryma kırıp, Baqytjan mamasyn sorsyn. Aqtyq pet, janymnyŋ şyǧarynda Baqytjan mamamdy emse, Ūlpa bauyryma jatsa, künämdı keşıp sen betıme betıŋdı tigızseŋ, odan artyq menıŋ tılegım joq, endıgı bar armanym osy ǧana! — dedı... VI Ekındı äletınde, sary belden tömen qūlap, bır şanaly keledı. Marttyŋ ışı. Dalanyŋ qary erıp, qyraŋ jerler alamyştanyp, köz oinaq qara jerge ainalǧan. Yldi jaq qalyŋ auyl. Auyl üstı qara şoǧyrlanyp körınedı. Keşkı tütınderı mūnartyp būlttai köşıp aspanǧa sozylyp jatyr. — Jettıŋ be? — dedı Zliha. Dausy estıler-estılmes bolyp şyqty. Sarymsaq atyn aidai tüsıp: — Qazır jetemız, auyldyŋ töbesı körındı, — dedı. — Körıne me? — Äne, körınıp tūr. — Endeşe, toqtaşy! — Nege? — Auyldy köreiın. Saǧyndym!.. Auyldyŋ aŋǧaryn, auyldyŋ ūşqan tütının saǧyndym! Jetkenşe dätım şydar emes... Şydai almai baram... Sarymsaq atyn toqtatyp, qymtauyn aşyp, zorǧa degende Zlihanyŋ basyn köterdı. Zliha auylyn kördı... Jüregı eljırep kettı. Közıne äldeneler elestedı. Baqytty arqalap, Ūlpa jügırıp kele jatqan siiaqty boldy. — Qalqam Ūlpa, qūlynym Baqyt! — dedı. — Kördım, köŋılım tyndy. Endı tez jetkız. Äne, kördıŋ be, Ūlpa men Baqyt menı kütıp tūr... Kütıp tūrǧan joq, qarsy jügırıp kele jatyr... äne, äne...qalqam! Juasiyn degen soŋ, şarşap kettı me dep, Sarymsaq ornyna jatqyzdy. Qaitadan qymtap jauyp, atyn aidai bastady. Zlihadan beter üiıne jetuge özı asyqty. Tört aidan berı künı-tünı jylaumen kele jatqan jetımderdı quantqanşa, Sarymsaqtyŋ jany sabyr tappai keledı. *** Auyldyŋ qotanyna kıre bergende-aq, Baqytty arqasyna jarbityp, ekı közı jol boiynda telmırıp tūrǧan Ūlpany kördı. Sarymsaq atyn üstı-üstıne aidap, albarǧa taiana bergende Ūlpaǧa közı tüstı. — Qalqam Ūlpa, äjeŋdı äkeldım. «Äjelep» Ūlpa jügırdı. Tırıdei jetım bolǧan baiǧūstar äjesınıŋ jyly qūşaǧyna kırıp, mamasyn iıskemekşı edı, «qalqam» degen jyly sözın esıtpekşı edı!.. Bıraq, bolmady, yntyǧyp kütken balalaryn Zliha bauyryna qysa almady... Şanadaǧy Zlihanyŋ qūr denesı ǧana edı, jany üzılıp ketıp edı...

Beiımbet Mailin