Bügıngı taŋda zaŋnan habary joq qoǧam – öz qūqyǧyn qorǧai almaityn, ädıletsızdıkpen kürese almaityn älsız qoǧam. Qazaqstandaǧy qūqyqtyq sauattylyq mäselesı azamattyq belsendılıkpen, qūqyqtyq mädenietpen, tıptı eldegı qoǧamdyq tūraqtylyqpen tıkelei bailanysty. Osy taqyryp töŋıregınde "Adyrna" tılşısı zaŋger Quat Auǧanbekpen pıkırlesken edı.
Qoǧamdyq tūraqtylyq pen qūqyqtyq sauat arasyndaǧy bailanys
– Quat myrza, qūqyqtyq sauatsyzdyq qoǧamdyq tūraqtylyqqa qalai äser etedı dep oilaisyz?
– Qoǧamdyq tūraqtylyq degenımız – el ışındegı tärtıp, ädılettılık, azamattardyŋ qūqyqtarynyŋ qorǧaluy. Al eger azamattar öz qūqyqtaryn bılmese, zaŋdy talap etpese, ol elde ädıletsızdık beleŋ alady. Mūndai ortada jemqorlyq, zaŋsyz şeşımder, şeneunıkterdıŋ jauapsyzdyǧy oryn alady. Zaŋnan beihabar halyq – özıne qarsy zaŋ būzylǧanda ünsız qalatyn, al zaŋǧa baǧynuǧa kelgende kümänmen qaraityn orta. Mūndai jaǧdailar äleumettık şielenısterge, narazylyqtarǧa sebep boluy mümkın. Sondyqtan qūqyqtyq sauat – qoǧamnyŋ immunitetı dep aituǧa bolady.
"Zaŋnan qoryqpa, zaŋdy bıl" degen ūstanym kerek"
Quat Auǧanbektıŋ aituynşa, Qazaqstanda zaŋ şyǧaru qarqyny joǧary bolǧanymen, onyŋ tüsındırıluı men praktikalyq qoldanyluy älı de älsız.
"Bızdıŋ elde jyl saiyn ondaǧan zaŋ qabyldanady. Bıraq qarapaiym adam sol zaŋdy qalai qoldanaryn, öz qūqyǧyn qai jerde qorǧai alatynyn bıle bermeidı. Jaŋa zaŋdar BAQ-ta qysqa ǧana jariialanyp, tüsındırmesız ötedı. Būl – ülken problema. Äsırese auyldyq jerlerde qūqyqtyq mädeniet tömen. Qarapaiym mysal – eŋbek şartysyz jūmys ısteitınder, zaŋsyz aiyppūldarǧa ünsız könetınder, tūrǧyn üi nemese mūragerlık ısterınde öz qūqyǧynan aiyrylatyndar. Barlyǧy – sauattyŋ tömendıgınen. Sondyqtan “zaŋnan qoryqpa, zaŋdy bıl” degen ūstanymdy jastardyŋ boiyna sıŋıru kerek", – deidı zaŋger.
Mektep pen JOO-daǧy qūqyqtyq bılım jetkılıktı me?
Quat Auǧanbektıŋ aituynşa, qūqyqtyq sauattylyqty qalyptastyru – tek zaŋgerlerdıŋ nemese memlekettık organdardyŋ jūmysy emes. Būl – bılım beru jüiesınıŋ, otbasynyŋ, BAQ pen äleumettık jelınıŋ ortaq mındetı.
"Qūqyq negızderı pänı mektepterde bar. Bıraq ol köbınese formaldy türde ötedı. Praktikalyq ömırmen bailanys az. “Qūqyqty bılu” degenımız – Konstitusiiadaǧy baptardy jattau emes, ömırde kezıkken zaŋdy jaǧdailardy dūrys baǧamdai alu, qajettı organǧa jügınu jolyn bılu, qūjattardy räsımdeudı tüsınu. Universitetterde de būl mädeniettıŋ özı älı tolyq jolǧa qoiylmaǧan. Bızge zaŋdy tanu daǧdysyn erte bastan üiretetın jaŋa format kerek: mock court (jasandy sot otyrystary), qūqyqtyq teatrlar, “Aşyq sot” künderı, TikTok/Instagram-arqyly tüsındıruler. Qazırgı buyn – vizualdy buyn. Zaŋdy ūǧynyqty, qyzyqty türde tüsındıru arqyly ǧana olardy üiretuge bolady", – deidı ol.
Qūqyǧyŋ būzylsa, qaida jügınesıŋ?
Bügınde azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudyŋ türlı tetıkterı bar:
-
Advokattarǧa jügınu
-
"Qamqor" mobildı qosymşasy
-
Elektrondy ükımet portaly
-
Ombudsmen instituty
-
Memleket kepıldık bergen zaŋ kömegı (MKZK)
"Bıraq halyq būl tetıkterdıŋ bar ekenın bılmeidı nemese senbeidı. Mysaly, sotqa şaǧymdanu degendı – ūzaq prosess, aqşa talap etetın jüie dep köredı. Şyn mänınde, eger zaŋdy türde dälelderıŋız bolsa, azamattyq ıster boiynşa ädıletke qol jetkızuge tolyq mümkındık bar. Ol üşın eŋ aldymen zaŋdy üirenu, bılmeseŋ – sūrau kerek. Halyqtyŋ qūqyqtyq sanasy öskende ǧana şeneunıkter men memlekettık organdar jauapkerşılıkpen jūmys ısteidı", – deidı Quat Auǧanbek.
Zaŋdy bılu – azamattyq mädeniettıŋ körsetkışı
Qūqyqtyq sauattylyq – azamattyŋ qorǧany, qoǧamnyŋ tıregı. Bügıngı taŋda zaŋnan qaşatyn emes, zaŋmen ömır süretın azamattar kerek. Quat Auǧanbektıŋ sözımen aitqanda:
"Qoǧam zaŋmen ömır sürgende ǧana ädılet ornaidy. Är adamnyŋ mındetı – öz qūqyǧyn bılıp, özgenıŋ qūqyǧyn būzbau. Qūqyqty qūrmetteitın el – tūraqty, senımdı el. Bız sondai boluymyz kerek" dedı zaŋger.
