Mädeniet – ūlttyŋ ainasy, ǧasyrlar boiy üzılmei kele jatqan halyqtyŋ ruhani kelbetı, meiırımı men parasat-paiymy. «Öner – ūlttyŋ jany» degen söz beker aitylmasa kerek-tı. Osy oraida mädeni saladaǧy özgerıster men jetıstıkter jaily Mädeniet jäne aqparat ministrı Aida Balaevamen Aikyn basylymy sūhbattasty.
– Qūrmettı Aida Ǧalymqyzy, eŋ aldymen sūhbatqa kelıskenıŋız üşın alǧysymyzdy bıldıremız. Bızde sızge qoiar saualdar az emes. Aldymen kino salasyna, onyŋ ışınde aty aŋyzǧa ainalǧan «Qazaqfilmnıŋ» qazırgı jai-küiıne toqtalsaq. «Qazaqfilm dauy» qaşanǧa deiın jalǧaspaq?
– Rasynda, jasyratyny joq, qoǧamda daŋqty «Qazaqfilmge» qatysty türlı qaueset pen syni pıkır jiı aitylyp jür. Qoǧamnyŋ alaŋdauşylyǧyn da, janaşyr köŋılın de jaqsy tüsınemız. Öitkenı «Qazaqfilm» – jai ǧana kinostudiia emes, ol – qazaq kinosynyŋ altyn besıgı, ūlt ruhaniiatynyŋ şejıresı. Degenmen negızsız aiyp taǧyp, mäselenı san-saqqa jügırtudıŋ qajetı joq dep oilaimyn. Sondyqtan būl mäselege nükte qoiylatyn kez keldı.
Bırınşıden, taǧy da qaitalap aitaiyn, bız «Qazaqfilmnıŋ» būrynǧy daŋqyn qaita qalpyna keltırıp qana qoimai, onyŋ jaŋaşa damuyna, tūraqty örkendeuıne tıkelei müddelımız. Būl – jai uäde emes, naqty qadamdarmen jüzege asyp jatqan ūzaqmerzımdı strategiialyq jūmys. Osy jolda bar küş-jıgerımızdı salyp, eşteŋeden taiynbai, aianbai eŋbek ete beremız.
Sondyqtan naqty qadamdar jasalyp jatyr. Mäselen, bız zaŋǧa özgerıs engızdık. Zaŋnamalyq deŋgeide memlekettık kinoqarjylandyrudyŋ jalpy kölemınıŋ kemınde 30%-y jyl saiyn «Qazaqfilmge» baǧyttalatyn tetık engızıldı. Būl kinostudiianyŋ jūmysyn tūraqty ärı qarjylyq tūrǧydan ornyqty etuge mümkındık beredı.
Atalǧan normany ıske asyru maqsatynda biyl «Qazaqfilmge» üş kommersiialyq kino jobany tüsıruge 336 million teŋge kölemınde qarajat bölınude. Qazır kinostudiia kelıssözder jürgıze bastady.
Būl jerde eskerer dünie, memleketten bölınetın är tiynnyŋ esebı, sūrauy bar. Sondyqtan būl qarajat saraptaudan ötken, laiyqty dep tanylǧan tuyndylarǧa ǧana bölınedı. Sondai-aq kino tüsıruge niettı azamattar öz jobasy men qarjysynyŋ belgılı bır paiyzyn, mysaly, 50 paiyzyn alyp kelse, «Qazaqfilm» qalǧan qarajatty bölıp, bırlesıp jūmys ısteidı. Būl rette memleket qarjysynyŋ qaitarymy boluy üşın prokattaǧy tabysqa ekı tarap ta müddelı bolady.
Sonymen qatar byltyrdan bastap kinostudiia ūlttyq filmderdı şetelde nasihattau, kino künderın ötkızu, «Euraziia» halyqaralyq kinofestivalın ūiymdastyru baǧytynda belsendı jūmys ıstei bastady. Būl – ūlttyq kinonyŋ halyqaralyq keŋıstıkke şyǧuy üşın jasalyp jatqan maŋyzdy qadamdar.
Taǧy bır aita keter jait, 2024 jyly «Qazaqfilm» soŋǧy jetı jylda alǧaş ret özın-özı aqtaityn deŋgeige jettı. Būl – qarjylyq tärtıptıŋ ornaǧanyn, basqaru sapasynyŋ jaqsarǧanyn, iaǧni şyǧarmaşylyq pen menedjment arasyndaǧy tepe-teŋdık ornyǧa bastaǧanyn bıldıredı.
– Bıraq basşylyqqa qatysty da türlı pıkır aitylyp jür ǧoi...
– Menedjment mäselesıne az-kem toqtalyp öteiın. Būǧan deiın kino salasynyŋ mamandarymen, sondai-aq Asanälı Äşımov aǧamen būl mäselenı keŋırek talqyladyq. Sol kezde bız «Qazaqfilmdı» akter de, rejisser de emes, käsıbi menedjer basqaruy kerek degen ortaq oiǧa keldık. Rasynda, bızge naqty nätije qajet.
Sondyqtan qazırgı basşyny qazaq tılın jetık bılmeidı dep kınälap, atqarylyp jatqan jūmystardy joqqa şyǧaru – orynsyz dep sanaimyn.
«Qazaqfilm» kinostudiiasynyŋ basym baǧyttarynyŋ bırı – kinostudiiany damytuǧa jeke investisiia tartu. Soŋǧy 15 jylda alǧaş ret demeuşılerdıŋ qoldauymen ışınara jöndeu jūmystary bastaldy. Sonymen qatar Kinopark & Kinoplexx kinoteatrlar jelısınıŋ qarjysy esebınen «Qazaqfilm» aumaǧynda jazǧy kinoteatr salu jäne ǧimarattyŋ 1000 şarşy metrın jöndeu josparlanyp otyr.
Bız är azamattyŋ pıkırın qūrmetteimız. Bıraq bızdıŋ ūstanymymyz – «syn şyn bolsyn, şyn syn bolsyn». Keibır azamattar aityp jürgendei, eşkım «Qazaqfilmnıŋ» jerın satyp jıbermek emes. Bız otandyq filmderdıŋ är jetıstıgıne şyn quanyp, ony būqaralyq aqparat qūraldarynda tūraqty türde nasihattap kelemız.
Jalǧan jala, orynsyz baibalam men negızsız aiyptaular bızdı ūşpaqqa şyǧarmaidy. Kerısınşe, kino salasynyŋ örkendeuın oilasaq, bırlese jūmys ısteuımız qajet. Kino – ūlttyq kodtyŋ körkem beinesı. Ony damytu – tek memlekettıŋ emes, bükıl şyǧarmaşylyq qauymdastyqtyŋ ortaq jauapkerşılıgı. Eger bız ūlttyq kinony qoldaimyz desek, onyŋ artynda tūrǧan ideia men missiiany da bırge köteruge tiıspız.
Bız alǧaş taldau jürgızgen kezde kinogerlerdıŋ basym bölıgı sapaly önım şyǧaruǧa jäne ony nasihattauǧa müddelı emes ekenın aitqanymyzda bıraz adam renjıdı. Kei rejisserler tıptı aşyq qarsylyq tanytty.
Bızde qyzyq bır ürdıs bar. Jyl saiyn ūlttyq kinony qoldauǧa arnalǧan pitchingke qatysuşylar sany öte köp. Būl – bır jaǧynan jaqsy. Demek, elımızde kino tüsıruge niettı jastar, şyǧarmaşylyq ideiasy bar azamattar köbeiıp keledı. Būl – ümıt pen senımnıŋ belgısı.
Alaida baiqaudan ötpegen jaǧdaida narazylyq tanytyp, ırıkteu üderısınıŋ ädıldıgıne kümän keltıretınder de bar. Tıptı, keibıreuler «mitingke şyǧamyz» degenge deiın barady. Būl – ökınıştı jaǧdai. Öitkenı mädeniet dau-damaidyŋ emes, tyŋ ideia men auyzbırlıktıŋ alaŋy boluy kerek.
Bız mädeni bäsekelestıktı saiasi alaŋǧa ainaldyrmauymyz kerek. Şyǧarmaşylyq – senım men jauapkerşılıkke negızdeluı kerek.
Sonymen qatar aita ketetın jait – pitching jüiesı qazır būrynǧydai emes. Onyŋ aşyqtyǧy men ädıldıgın arttyru maqsatynda bırqatar jaŋaşyl qadam jasalyp jatyr. Mäselen, sarapşylar qūramy jaŋartylyp, ırıkteu kriteriilerı naqtylandy. Būl – jüienıŋ jetılu jolyndaǧy maŋyzdy özgerısterdıŋ bırı.
Bügınde otandyq kinematografiia damu kezeŋın bastan ötkerıp otyr. Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy boiynşa 2030 jylǧa qarai kinoprokattaǧy ūlttyq filmderdıŋ ülesın 35%-ǧa deiın jetkızu közdelgen.
2024 jyly memlekettık qarjylandyru aiasynda 16 ūlttyq film prokatqa şyqty, al biyl 6 film jaryqqa şyqsa, jyldyŋ soŋyna deiın taǧy 10-ǧa juyq kartina körermenge jol tartpaq.
Sonymen bırge elımızde prokatqa şyǧatyn otandyq jäne şeteldık filmderge prokattau kuälıgın beru boiynşa qoldanystaǧy zaŋnamany küşeitu jūmystary jürgızılude.
Jalpy alǧanda, bızge käsıbi mädeniet jetıspeidı. Syn da, pıkır de, ūsynys ta käsıbi deŋgeide aityluǧa tiıs. Eger bız halyqaralyq deŋgeide moiyndalatyn kino jasaǧymyz kelse, eŋ aldymen, öz ışımızde ädılettılıkke, tärtıpke jäne ortaq jauapkerşılıkke üirenuımız kerek. Jeŋılıstı de, jeŋıstı de mädenietpen qabyldau – şyǧarmaşylyq adamǧa tän qasiet.
Bızge jaŋa tolqyn, jaŋa mazmūn qajet. Ol üşın şynaiy talantty jastarǧa jol aşu – bızdıŋ mındetımız. Aǧa buyn renjımesın, bıraq bügıngı jastar az qarajatpen ülken taqyryptardy igerıp, jaŋa özgerısterge jol aşyp keledı. Būl – ūlttyŋ jaŋa körkemdık ainasy.
Olardyŋ eŋbegı bedeldı halyqaralyq kinofestivalderde joǧary baǧalanyp jür. Demek, bızde äleuet bar. Endıgı maqsat – osy äleuettı jüielı türde qoldap, oǧan jol aşu.
Öner ordasy – şyǧarmaşylyqty tu etetın kielı meken
– «Qazaqfilmdı» jaŋartu jūmystary turaly aityp qaldyŋyz. Qazır M.Äuezov atyndaǧy Qazaq ūlttyq drama teatrynda jäne N.Sas atyndaǧy Memlekettık akademiialyq orys balalar men jasöspırımder teatrynda jöndeu jūmystary jürıp jatyr. Qūrylys barysynda būl teatrlardyŋ tarihi kelbetıne ziian tiıp ketpei me?
– Ärine, bız tarihi ǧimarattarǧa jasalatyn jöndeu jäne qalpyna keltıru jūmystaryna asa mūqiiat qaraimyz. Sebebı būl – jai ǧana nysandar emes, halqymyzdyŋ ruhani tarihynyŋ bır bölşegı.
M.Äuezov teatry 2026 jyly 100 jyldyq mereitoiyn atap ötpek. Osy aituly data qarsaŋynda 1981 jyldan berı paidalanylyp kele jatqan teatr ǧimaratynda rekonstruksiia jūmystary jürgızılıp jatyr. Jöndeu barysynda tarihi kelbettı saqtau – bızdıŋ basty talabymyz. Būl baǧytta arnaiy mamandarmen, restavratorlarmen, säuletşılermen bırlese jūmys atqaryp kelemız. Tek syrtqy beinesı emes, ışkı ruhy men atmosferasy da saqtaluǧa tiıs dep esepteimız.
Sonymen qatar eskı ärı tozyǧy jetken sahnalyq jabdyqtar jaŋartylyp, zamanaui jaryq jäne dybys jüielerı ornatylyp jatyr.
Teatr taqyryby qozǧalǧan soŋ bır maŋyzdy mäselege toqtala ketkım keledı. Soŋǧy jyldary elımızdegı mädeniet oşaqtary, onyŋ ışınde teatrlar ömırden ötken tūlǧalardy şyǧaryp salatyn orynǧa ainalyp bara jatqandai äser qaldyrady. Būl – oilanatyn mäsele. Būl pıkırımdı tarihy tereŋ Jazuşylar odaǧy da eskeredı dep senemın.
Būryn Almaty qalasy äkımdıgınde qyzmet etıp jürgen kezımde on künnıŋ ışınde bırneşe tanymal tūlǧa ömırden öttı. Sol kezde teatr jetekşısı Talǧat Temenov qoŋyrau şalyp, akterler kündız – qoştasu räsımınde, keşke – spektaklde jüretının, bärınıŋ köŋıl küiı, eŋsesı tüsıp ketkenın aitty. «Qasterlı orda jerleu biurosyna ainalyp ketken joq pa?» degen qynjylysyn bıldırdı. Būl äŋgıme älı künge deiın esımde.
Şynynda da, bız şyǧarmaşylyq adamdardyŋ moraldyq-psihologiialyq jaǧdaiyn eskermeitın sekıldımız. Ekınşıden, keŋestık kezeŋnen qalǧan dästürlerdı sol qalpynda bügınge deiın jalǧastyra beru qanşalyqty dūrys?!
Ärine, öner men ädebietke eŋbegı sıŋgen jandardyŋ esımı ūmyt qalmauy kerek. Bıraq olardyŋ ruhyn ūlyqtau men qoştasu räsımderınıŋ formaty men ötetın orny – qoǧam men mädeniet üşın qaita qaralatyn kezeŋge jetkendei.
Öner ordasy – ruhani biıktık pen şyǧarmaşylyqty tu etetın kielı meken. Alaida eger onyŋ sahnasy jiı qaraly jiyndar ötetın orynǧa ainalsa, būl – alaŋdatarlyq jaǧdai. Mūndai ürdıs bır jaǧynan körermen men akter, sahna men sana arasyndaǧy bailanysty älsıretedı.
Būl pıkırge keibır ziialy qauym ökılderı renış bıldıruı mümkın. Alaida mäselenı emosiiamen emes, parasatpen qabyldaityn uaqyt keldı.
Sūraǧyŋyzǧa qaita oralsaq, bügınde elımızdegı mädeniet nysandarynyŋ basym bölıgı kürdelı jöndeudı qajet etedı. Būl – jyldar boiy qordalanǧan mäsele. Bız būl mındettı tek biudjet esebınen emes, demeuşıler men mesenattardy tarta otyryp, mädeniettı jaŋǧyrtudy bükıl qoǧamnyŋ ortaq ısıne ainaldyruǧa tyrysyp kelemız.
Al N.Sas atyndaǧy Memlekettık akademiialyq orys balalar men jasöspırımder teatry ǧimaratynyŋ rekonstruksiiasy Almaty qalasy äkımdıgınıŋ qoldauymen 2025 jyldyŋ nauryz aiynan bastap jürgızılude. Joba qūrylys-montajdau jūmystaryn, materialdyq-tehnikalyq bazany tolyq jaŋartudy jäne jalpy audany 10 560 şarşy metr bolatyn jaŋa keŋeitılgen ǧimaratty qamtidy. Onda 200 oryndyq kameralyq sahna, öndırıstık sehtar, äkımşılık jäne qoima üi-jailary ornalasatyn bolady.
Sondai-aq rekonstruksiia barysynda teatr jabdyqtarynyŋ 100%-y jaŋartylmaq. Atap aitqanda, sahna mehanikasy, akustika, dybys, jaryq, beine jüielerı tügel jaŋartylady.
Joba aiasynda teatrdyŋ tarihyna arnalǧan muzei ekspozisiiasy aşylady. Būl – tarihi sabaqtastyqty saqtau men jaŋǧyrtudyŋ jarqyn ülgısı.
Mūndai jöndeu jūmystary Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq opera jäne balet teatrynda da jürgızılude. Atap aitsaq, teatrdyŋ kıreberısı rekonstruksiialanyp, künqaǧarlar, jylu perdelerı, sändık liustralar ornatyldy. Bırınşı qabattyŋ foiesınde märmär eden qalpyna keltırıldı.
Sonymen qatar hor jäne orkestr zaldary, grimdeu bölmelerı men bufet aimaǧy da jaŋartylyp, zamanaui jabdyqtarmen qamtamasyz etıldı.
– Sözıŋızdı böleiın. Sız atap ötken Qazaq ūlttyq opera jäne balet teatryn bügınde Ainūr Köpbasarova basqaryp otyr. Onyŋ qyzmetıne qatysty da aryz-şaǧymdar az emes.
– Sūraǧyŋyzdyŋ astaryn tüsındım. Äleumettık jelılerde aitylyp jürgen «Köpbasarova menıŋ qūrbym, teatrdy qūrdymǧa ketırıp jatyr» degen syndar – negızsız. Būl jerde basty mäsele – käsıbilık pen nätije.
İä, Ainūr Köpbasarovaǧa qatysty şaǧymdar tüskenı ras. Saralap qarasaq, bızge tüsken 14 şaǧymnyŋ 8-ı onyŋ qyzmetıne tıkelei qatysty. Alaida olar negızınen teatrdyŋ ştattyq bilet tekseruşılerınen kelıp tüsken. Būl qyzmetkerler tek ıs-şaralar kezınde jūmys ıstegen. Basqa teatrlarda mūndai mamandar mausymdyq nemese kelısımşart negızınde ǧana qyzmet atqarady. Teatr mausymy aiaqtalǧan soŋ būl ştat qajet bolmai qalady. Sondyqtan atalǧan özgerıster teatr qūrylymynyŋ qaita jasaqtaluyna bailanysty qoldanystaǧy zaŋnamaǧa säikes jürgızıldı.
Byltyrǧy aqpan aiynda qyzmetke taǧaiyndalǧan sätten bastap ol şyǧarmaşylyq jaŋarudy, halyqaralyq yntymaqtastyqty jäne materialdyq-tehnikalyq bazany jaŋǧyrtudy üilestıretın teatrdy damytudyŋ jaŋa baǧytyn alǧa qoiǧanyn eskeru qajet.
Basşy retınde jöndeu-qalpyna keltıru jūmystaryna demeuşı tauyp, teatrdyŋ jaǧdaiy üşın jan sala jūmys ıstep jürgenın körıp otyrmyz. Ony jaŋa aittym. Būdan basqa, şyǧarmaşylyq ızdenıster, jaŋa premeralar, şeberlık sabaqtary jemıstı ūiymdastyryluda.
– Jalpy, būdan bölek mädeniet salasyndaǧy kadr saiasatyna syn aituşylar köp. Būǧan ne deisız?
– Qai mekemege kım taǧaiyndalsa da, eŋ aldymen ol käsıbi jaǧynan tolyqqandy daiyn, basqaruşylyq qabıletı joǧary, salaǧa jany aşityn tūlǧa boluy kerek. Öitkenı bırınşı basşy – jai ǧana ıs-şara ūiymdastyryp, esep berıp otyratyn adam emes. Ol – sol ūiymnyŋ baǧytyn aiqyndaityn, damu strategiiasyn jasap, sony jüzege asyratyn negızgı jauapty tūlǧa.
Basşynyŋ funksiiasy tek mädeni jobalarmen şektelmeidı. Ol mekemenıŋ jalpy tynys-tırşılıgıne, şyǧarmaşylyq ūjymnyŋ jaǧdaiyna, tıptı ǧimarattyŋ tehnikalyq jaǧdaiyna deiın tolyq jauap beredı. Kadr saiasaty, biudjet pen josparlau, jöndeu jūmystary, materialdyq-tehnikalyq baza – mūnyŋ bärı sol basşynyŋ kündelıktı nazarynda boluy kerek.
Tek bırrettık merekelık ıs-şaralar emes, mazmūndy ärı tūraqty jobalarmen jūmys ısteitın uaqyt keldı.
Juyrda ministrlıkke qarasty 71 vedomstvolyq ūiymnyŋ qyzmetkerlerın «Bıryŋǧai kadrlyq aqparattyq jüiege» qosu barysynda salamyzdaǧy myŋ jarymǧa juyq qyzmetkerdıŋ qatarynan bırneşe mekemede jūmys ıstep, tıptı bes ailyq mölşerde aqy alatyny belgılı boldy. Sonymen bırge ūiymdarda 1 200-ge juyq 90 jasqa deiıngı zeinetkerdıŋ türlı lauazymdardy atqaryp jürgenı anyqtaldy.
Būdan basqa, özge qalada nemese şetelde negızgı jūmysta ıstep, bızdıŋ mekemelerge jūmysqa kelmese de, syrttai ailyq alyp otyrǧan qyzmetkerler de bar bolyp şyqty. Bız mūny retteimız.
Bız byltyrdan berı är mekeme aldyna naqty KPI-lar qoiyp, sonymen mekeme qyzmetın baǧalaudy jüzege asyryp jatyrmyz.
Ärine, bız zeinet jasyndaǧy mädeniet qairatkerlerınıŋ eŋbegıne qūrmetpen qaraimyz. Bıraq zaŋ men tärtıp bärıne ortaq. Erteŋ maǧan kei azamattar renjuı mümkın. Degenmen ülken özgerısterdıŋ joly qaşanda auyr. Bız salanyŋ damuy üşın ülken qadamdarǧa, keide qūrbandyqqa baruǧa mäjbürmız. Olai jasamasaq, bır belesten ekınşı beleske qalai ötemız? Qarapaiym ǧana jūmys tappai jürgen jastarǧa qaşan jol aşamyz?
Kadrlyq rotasiia mäselesı öte maŋyzdy, öitkenı kez kelgen mekemenıŋ damuyna tyŋ közqaras pen basşylyq tarapynan ūdaiy qoldau qajet. Alaida būl – jalǧyz şeşuşı faktor emes. Bız mädeni mekemelerdı 30-40 jyl basqaryp, uaqyt talabyna sai damytyp otyrǧan talai tūlǧany bılemız. Mäselen, Aiman Qojabekqyzy Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ qalyptasuy men damuyna ülken üles qosty. Bıraq soŋǧy jyldary universitet jūmysy tūralap, qūldyrai tüskenın kördık.
Aiman Qojabekqyzy ökpelemesın, bıraq osy jyldar ışınde oqu ornynyŋ şatyrynan su aǧyp, ǧimaratynyŋ toz-tozy şyqqan. Memleket basşysynyŋ tıkelei qoldauymen ǧimarat jaŋaryp, jaŋa oqu jylyn jaŋa orynda bastaǧaly otyrmyz.
Universitetke qarasty basqa da ǧimarattardyŋ jaǧdaiy öte kürdelı. Prezident tapsyrmasymen endı bız kolledjdı de jaŋartu maqsat etıp otyrmyz.
Sondai-aq Küläş Baiseiıtova atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetıne tiesılı öner lagerı 2011 jyldan berı jūmys ıstemei kelgen. Ony qaita jandandyru qajet.
Al daryndy balalardyŋ sapaly bılım aluy jäne jan-jaqty damuy üşın qolaily jaǧdai jasau maqsatynda universitet janyndaǧy mamandandyrylǧan mektep-internattyŋ jaŋa ǧimaratyn salu jobasy äzırlenude.
Joba memlekettık-jekeşelık ärıptestık tetıgı arqyly ıske aspaq. Qazır jeke investormen yntymaqtastyq turaly memorandum jobasy pysyqtaluda.
Jeke investor jobalyq-smetalyq qūjattamany äzırleudı jäne onyŋ şyǧyndaryn öz qarajaty esebınen qarjylandyruǧa daiyn ekenın bıldırdı.
Būl – bolaşaq önerpazdarǧa jasalyp jatqan investisiia ǧana emes, talanttardy tärbieleudıŋ ırgetasy. Bız daryndy balalar üşın sapaly bılım men ömırge beiım orta jasauymyz kerek. Öitkenı ūlttyq öner özınen-özı tumaidy, ol tärbie men jüielı qoldaudyŋ nätijesınde ǧana qalyptasady.
Taǧy da aita keterlıgı, bas qalanyŋ qaq ortasynda ornalasqan Ūlttyq akademiialyq kıtaphana būǧan deiın ortalyq qalalyq jylu jüiesıne qosylmaǧan eken. Biyl qalalyq äkımdıktıŋ qoldauymen syrtqy jylu jelılerın salu jäne qazandyqty qaita qūru jūmystary aiaqtaldy. Qazır kıtaphana ǧimaraty qalalyq qūbyrǧa qosyldy.
Balalarǧa kıtapty qyzyqtyra otyryp üiretu qajet
– Al muzeilerımızdıŋ jai-küiı qalai?
– Jalpy, mädeni nysandardy jaŋartu, qalpyna keltıru, zamanǧa sai qaita beiımdeu jūmystary Memleket basşysynyŋ tıkelei tapsyrmasymen jüzege asyp jatyr. Prezidenttıŋ öner salasyn qoldauǧa qatysty ündeuıne käsıpkerler, demuşıler qoldau bıldırıp, atsalysuda. Onyŋ ışınde muzeilerımızdıŋ de orny erekşe.
Mäselen, Ortalyq memlekettık muzeidıŋ jeldetu jüiesın jöndeu maqsatynda «Bolat Ötemūratov» qorymen kelıssözder jürgızılıp jatyr. Osy oraida mädeniet ūiymdarynyŋ jūmysyna demeuşılık körsetıp jürgen Samruk-Kazyna Trust korporativtık qoryna, Senim Qogamy qoryna jäne basqa da otandyq käsıpkerlerge alǧysymdy bıldıremın.
Al Ä.Qasteev atyndaǧy Memlekettık öner muzeiınıŋ şatyry jaŋartylyp, ekspozisiialyq zaldary jöndelıp jatyr. Sonymen qatar muzeidıŋ salqyndatqyş jüiesı – «chiller» tolyqtai auystyrylady. Būl jūmystar respublikalyq biudjetten tys, demeuşılık qarajat esebınen atqaryluda.
Qasteev muzeiı turaly söz qozǧaǧan soŋ jaqynda bolǧan jaǧdaiǧa da qysqaşa tüsınıkteme bere keteiın. Şılde aiynda muzei EfesArt Space jobasymen bırlesıp, bırneşe maŋyzdy körme ūiymdastyrdy. Būl serıktestık zamanaui öner men äleumettık maŋyzdy taqyryptardy qoldauǧa baǧyttalǧan.
«Äiel eŋbegı» atty qaiyrymdylyq körmesınıŋ aşyluy muzei jūmysynan keiın aldyn ala şaqyrylǧan, jasy 21-den asqan qonaqtardyŋ qatysuymen öttı. Kelısım boiynşa muzeide alkogolsız susyndar ūsynylatyn furşet ötkızuge rūqsat berılgen. Alaida keitering qyzmetın körsetken kompaniia būl talapty būzyp, qūramynda alkogol bar susyndardy da ūsynǧan. Osy oqiǧa boiynşa jauapty tūlǧalar anyqtalyp, «Efes Qazaqstan» kompaniiasyna äkımşılık hattama toltyrylyp, aiyppūl salyndy. Muzei basşylyǧyna da resmi eskertu berıldı. Aldaǧy uaqytta mūndai jaǧdailardyŋ aldyn alu üşın baqylau küşeitıledı.
Kez kelgen örkeniettı eldıŋ ruhani beinesı – onyŋ mädeni mekemelerınıŋ jaǧdaiynan körınedı. Eger bız öz tarihymyzdy qūrmettesek, önerge degen qūrmetımızdı naqty ıspen körsetuımız kerek.
– Osy jerde taǧy bır sūraq tuyndaidy. Mädeni nysandardy jöndep jatyrmyz ǧoi, al onyŋ ışkı mazmūny qalai bolady? Mysaly, kıtaphanaǧa keletın oqyrmandarǧa kıtaptar qanşalyqty qoljetımdı? Bız qazırgı oqyrman sūranysyn qanaǧattandyra alyp otyrmyz ba?
– Öte oryndy sūraq. Şyn mänınde, mädeni infraqūrylymdy jaŋǧyrtu – tek qabyrǧany jöndeu emes, eŋ aldymen onyŋ ışkı mazmūnyn jaŋartu. Qazırgı zamannyŋ oqyrmany, körermenı, tyŋdarmany mülde basqa. Olar jyldam aqparat alady, sifrlyq keŋıstıkte ömır süredı. Sondyqtan bız mädeni mekemelerdıŋ mazmūnyn da sol üderısterge sai beiımdeuımız kerek.
Kıtaphanalarǧa kelsek, soŋǧy jyldary būl salada bırqatar özgerıs jüzege asyrylyp jatyr. Jai ǧana kıtap saqtau orny emes, intellektualdy ortalyqqa ainalu jolynda naqty qadamdar jasaluda. Äsırese, Ūlttyq akademiialyq kıtaphana, Ūlttyq kıtaphana jäne öŋırlık kıtaphanalar sifrlyq transformasiia üderısın bastap kettı. Elektrondy katalogtar, onlain qyzmetter, sifrlyq platformalar – bügınde kıtaphanalar qyzmetınıŋ ajyramas bölıgıne ainaldy.
Degenmen sız aityp ötken oqyrman sūranysyn qanaǧattandyru – aldaǧy basym baǧyttarymyzdyŋ bırı. Qazır, ökınışke qarai, oqyrman ızdegen jaŋa tuyndylar, zamanaui janrlar, balama ädebietter kıtap sörelerınen tabyla bermeidı. Būl – qordy jaŋartu, jüielı saraptau, naryqtaǧy ädebi ürdısterdı baqylau qajet degen söz.
Bız däl osy baǧytta jūmystar jürgızıp jatyrmyz. Eŋ aldymen, kıtap qoryn zamanaui ädebietpen jaŋartu qolǧa alynuda. Būl tek körkem ädebietke emes, ǧylymi-köpşılık, käsıptık, motivasiialyq, balalar men jasöspırımderge arnalǧan kontentke de qatysty.
Osy oraida, elımızde jeke baspalar belsendı damyp kele jatqanyn atap ötken jön. Būl – oŋ ürdıs. Baspalar arasyndaǧy bäseke otandyq avtorlardyŋ şyǧarmaşylyǧyn jaŋa deŋgeige şyǧarady.
Qazırgı kezde jaryq körıp jatqan salmaqty tuyndylardyŋ basym bölıgı halqymyzdyŋ ötken tarihyna, tarihi tūlǧalar men oqiǧalarǧa arnalyp keledı. Mūny täuelsızdık alǧan ūlttyŋ ötkenın tügendeuı dep tüsınuge bolady. Būl mındettı aǧa buyn jazuşylar abyroimen atqaryp şyqty.
Alaida qazırgı ädebiette qazırgı zaman adamynyŋ körkem beinesı, Qazaqstannyŋ jaŋa myŋjyldyqtaǧy kelbetı, jahandanu kezeŋındegı ūlttyq bolmys, ǧylym men tehnologiia taqyryptary älı de jetkılıktı qamtylmai otyr.
Bügınde jaŋa janrlardy damytu asa maŋyzdy. Qazırgı balalar men jasöspırımder komiks, fentezi, detektiv, fantastika janrlaryna qyzyǧuşylyq tanytady. Būl – olardyŋ ädebietke bastar alǧaşqy joly. Sondyqtan osy baǧyttaǧy kıtaptardy köbırek şyǧaryp, qorlardy jaŋartu, zamanaui avtorlardy qoldau – kün tärtıbındegı maŋyzdy mındet.
El Prezidentı «kıtap oqityn ūlt» bastamasyn köterıp, qoǧamda kıtap oqu mädenietın qalyptastyruǧa şaqyrdy.
Al endı kıtaphanalarǧa barsaŋyz, zaman kelbetın, däuır şyndyǧyn aşatyn dünie taba almaisyz. Būl, ärine, zamanaui ädebiettıŋ, şyǧarmaşylyqtyŋ mäselesı dep jyly jaba saluǧa bolady. Bıraq mäsele tek onda emes. Bızde oqyrmannyŋ laiyqty baǧasyn kütıp tūrǧan tuyndylar barşylyq. Oǧan jylda Prezident qoldauymen ötkızıp jürgen ädebi baiqaular kuä. Qazır bızde osy baǧytqa eŋ köp nazar audarylyp keledı. Än-küi, körkem-suret nemese basqa emes, ädebiet salasyndaǧy baiqaular köp. Būl nenı bıldıredı? Älbette, memlekettıŋ müddelıgın. Al būl müdde qaidan şyqty?
Bız ötken jyldary egemen tarihymyzda alǧaş ret respublikamyzdaǧy bükıl kıtaphana qoryna tiianaqty taldau jürgızdık. Nätijesınde, tüigen tüiınımız – elde bar kıtaptyŋ sany köp, bıraq salasy jūtaŋ. Ainaldyrǧan tört-bes avtordyŋ bır taqyryptaǧy kıtaptary bırneşe märte özgertılıp qaita-qaita basyla bergen. Mysaly, kıtaphana qorlarynda kıtap atalymy tūrǧysynan belgılı klassik jazuşymyzdyŋ 1 174 kıtaby 26 804 danada bolsa, kıtap tirajy tūrǧysynda ortaŋqol bır avtordyŋ 1 012 kıtaby 34 746 danasymen köş bastap tūr.
– Atyn atap, tüsın tüstegıŋız kelmei me?
– Joq. Öitkenı avtorǧa da, onyŋ tuyndysyna da sūraq joq. Mäsele basqada. Menıŋ aitpaǧym – būl jekelegen bırrettık fakt emes, jüielı, strategiialyq tūrǧyda şeşetın mäsele. Memlekettıŋ kıtap basuǧa jūmsalatyn qarajatyn tiımdı paidalanu. Taqyryp jaŋǧyrtu. Jazuşylardy qoldau. Ärine, būl aituǧa oŋai siiaqty. Bıraq bız būl jūmysty qalai ūiymdastyru keregın bılemız. Qazırdıŋ özınde Prezident Äkımşılıgınıŋ tapsyrmasyna säikes, 2025 jyly basylyp şyǧatyn ädebietter qataryndaǧy zamanaui körkem, publisistikalyq (non-fiction) jäne ǧylymi-köpşılık, sondai-aq ministrlık bastamasymen audarma men balalar jäne jasöspırımderge arnalǧan ädebietter ülesın 80%-ǧa köterdık.
Sondyqtan da osy baǧyttaǧy jūmystardy ädebi orta tereŋ tüsınıp, oǧan belsene aralassa eken degen tılegımız bar. Memlekettık qoldaudy qanşa ardaqty-syily bolsa da tek jeke-dara aǧalarymyz emes, tūtas ūlttyq ädebietımız körse eken degen niet.
Balalarǧa kıtapty küştep oqytu emes, qyzyqtyra otyryp üiretu qajet. Olar ädebietke jaŋa formalar arqyly ǧaşyq boluy mümkın. Demek, bız ädebiet pen mädeniette mūrany saqtai otyryp, bolaşaqty qalyptastyru missiiasyn qatar alyp jüruımız kerek.
Aita keteiık, täuelsızdık jyldarynan berı memleket tapsyrysy boiynşa jyl saiyn qalamgerlerdıŋ kıtaptary basylyp, elımızdıŋ barlyq öŋırındegı kıtaphanalarǧa jetkızılıp keledı. Mäselen, 2017–2024 jyldar aralyǧynda memlekettık tapsyryspen 1 487 kıtap, jalpy taralymy 4 mln 911 myŋ dana basylyp şyqty. Sonymen qatar avtorlarǧa qalamaqy töleu jüiesı de jolǧa qoiylǧan.
Mereitoi ielerınıŋ eŋbekterın Ükımet qaulysyna säikes basyp şyǧarudy qūptaimyz. Aldaǧy jyldary ideologiialyq maŋyzy zor köptomdyqtar, ǧylymi, tanymdyq, salalyq ädebietterge basymdyq berıledı dep esepteimız.
Qoǧamdyq kölıkte, kıtaphanada, äleumettık jelıde kıtap oqyp otyrǧan jastardy jiı köremız Demek, oqu mädenietın damytu, avtorlardy qoldau – basty mındetterdıŋ bırı boluy tiıs.
Būl baǧytta Ūlttyq kıtap künı merekesın atap ötu, «Abai» atyndaǧy ädebiet pen öner salasyndaǧy Memlekettık syilyq, «Aiboz» ūlttyq ädebi baiqauy, Prezidenttık arnauly ädebi syilyq, «Daryn» jastar syilyǧy, «Ädebiet pen jurnalistika salasyndaǧy üzdık jūmystar üşın» marapattary, üzdık baspa men kıtaptardy qoldau jobalary jüzege asyryluda.
Osynyŋ bärı – sapaly kontent qalyptastyruǧa baǧyttalǧan naqty qadamdar. Sondyqtan da kıtaphanalarymyz bızdıŋ ideologiialyq jäne intellektualdyq ūstanymymyzdyŋ ainasy boluǧa tiıs.
Sifrlyq infraqūrylym – ūlttyq mädeni qauıpsızdıktıŋ de kepılı
– Sifrlandyru mäselesı mädeniet salasynda qalai jürıp jatyr? Älem jaŋa tehnologiialarǧa negızdelgen mädeni önımder jasap, virtualdy muzeiler men jasandy intellekt kömegımen mūraǧattardy jandandyrsa, bız älı künge deiın qaǧaz qūjat pen qolmen esepke aluǧa täueldımız. Nege mädeniet salasynyŋ sifrlyq infraqūrylymy älı de älsız? Jahandyq sifrlyq bäsekege tötep bere alamyz ba?
– Moiyndau kerek, mädeni saladaǧy sifrlandyru ısı älı de jetıldırudı qajet etedı. Sifrlandyru – mädeniet salasynyŋ bolaşaǧyn aiqyndaityn basty baǧyttardyŋ bırı. Būl tek esep jüiesın jaŋartu emes, būl – ūlttyq mūrany saqtap, ony älemdık ainalymǧa şyǧarudyŋ, keler ūrpaqqa jetkızudıŋ zamanaui joly.
Qazır älem elderı virtualdy şyndyq, jasandy intellekt, big data, 3D skanerleu, sifrlyq arhivter, NFT önerı siiaqty tehnologiialardy mädeniet salasyna keŋınen engızıp otyr. Mysaly, Google Arts & Culture jobasy aiasynda älemnıŋ jetekşı muzeilerı onlain platformaǧa jüktelıp, 4K sapada ūsynylyp otyr. Būl – öner men mädenietke şekarasyz qoljetımdılık degen söz.
Al bızde būl üderıs endı-endı jüielene bastady. Biyl Qazaqstan muzeilerınıŋ bıryŋǧai virtualdy alaŋy – E-museum veb-portaly ıske qosylmaq. Būl platforma arqyly älemnıŋ kez kelgen nüktesındegı qoldanuşylar elımızdıŋ mädeni mūrasyn 3D ülgıler men interaktivtı formatta köruge mümkındık alady. Joba aiasynda körnekı sifrlyq tehnologiialar qoldanylyp, elımızdegı memlekettık muzei qoryn elektrondy formatta üzdıksız jürgızuge jaǧdai jasalady.
Soŋǧy jyldary mädeniet obektılerın sifrlyq formatqa köşıru, avtomattandyrylǧan jüielerdı engızu baǧytynda naqty qadamdar jasalyp jatyr.
Qazır «Ejelgı Taraz eskertkışterı» tarihi-mädeni muzei-qoryǧynyŋ qorǧauyndaǧy «Aişa bibı kesenesı» eskertkışınde elektrondyq bilet jüiesın engızu jūmystary qolǧa alyndy. Jüie beinekameramen, turniketpen jabdyqtalyp, obektke kıru face id nemese IDcard arqyly jürgızıletın bolady.
Mysalǧa aitatyn bolsaq, «Ejelgı Taraz eskertkışterı» tarihi-mädeni muzei-qoryǧynyŋ kommersiialyq tabysy 2025 jylǧy qaŋtar-aqpan ailaryndaǧy tabysy aiyna 1 mln teŋgenı qūrasa, osy jyldyŋ mamyr-mausymdaǧy tabysy aiyna 4,3 mln teŋgege jettı. Būl jerden tabystyŋ ösu dinamikasyn eskerıp, qazırgı kezeŋde «Äzıret Sūltan» muzei-qoryǧynyŋ obektılerıne, «Otyrar» muzei-qoryǧynyŋ «Otyrar qalaşyǧy», «Arystan baba kesenesı» obektılerıne, «Ejelgı Taraz eskertkışterı» tarihi-mädeni muzei-qoryǧynyŋ «Qarahan kesenesı» obektısıne joǧaryda atalǧan avtomattandyrylǧan jüienı engızu boiynşa tiıstı jūmystar jürgızılude.
Osy oraida būl üderıstı kezegımen barlyq tarihi-mädeni mūra obektılerınde engızu qolǧa alynbaq.
Bır qaraǧanda qarapaiym dünie sekıldı körıngenmen, būǧan deiın būl üderısterdıŋ eşbırı keşendı türde jüielenbegenın eskergen jön. Bız endı-endı mädeniet salasyn sifrlandyrudyŋ institusionaldyq negızın qalyptastyryp jatyrmyz.
Mädeniet sifrlanbasa – ol tūiyqtalady. Qazırgı ūrpaq aqparatty vizualdy, interaktivtı türde qabyldaidy. Demek, eger bız jastardy ūlttyq mädenietke tartqymyz kelse, ony solardyŋ tılımen, sifrlyq ortada söiletuımız kerek. Būǧan qosa, sifrlandyru – mūrany saqtau kepılı. Qaǧaz qūjat pen qoljazba tozady, bıraq sifrlyq nūsqa mäŋgı saqtalady ärı älemnıŋ kez kelgen jerınen qoljetımdı bolady.
Sondyqtan bızdıŋ basty mındet – mädeniettı sifrlandyrudy jekelegen jobalarmen emes, ūlttyq deŋgeidegı baǧdarlama retınde qarastyru. Būl – mūraǧat, muzei, kıtaphana, teatr, kino, muzyka, qolöner, gastroldık jüie, avtorlyq qūqyq syndy baǧyttardyŋ bärın qamtityn bırtūtas platforma boluy tiıs. Tek sonda ǧana bız jahandyq sifrlyq bäsekede öz ornymyzdy saqtai alamyz.
Jalpy, sifrlandyru – mädeniettıŋ jai-küiın tek ışkı emes, halyqaralyq integrasiiaǧa da beiımdeu degen söz. Bız jahandyq mädeni prosesterge sifrlyq formatta aralaspasaq, şetelder bızdıŋ mūramyzben jaqyn tanysa almaidy. Sol üşın sifrlyq infraqūrylym – ūlttyq mädeni qauıpsızdıktıŋ de kepılı.
– Äŋgımeŋızge köp raqmet!
Sūhbattasqan
Amangeldı QŪRMET
