Şyn türkolog: kım türkolog?

"Adyrna" ūlttyq portaly türkolog ǧalym Napil Bazylhanmen sūhbattasty. Napil Bazylhan myrza äŋgımesınde qazırgı türkologiia ǧylymynyŋ är qilylyǧy men jastardyŋ qyzyǧuşylyǧy jaily, sonymen qatar, tarihta jariialanusyz qalǧan tyŋ derekter jäne taǧy basqa mäseleler turaly aşyp aitty. - Jahandanuǧa bailanysty qazırgı zamanda  älemde qūndylyqtar, mädenietaralyq bailanystar toǧysy baiqalady. Būl üderıs türkologiiaǧa qandai äserın tigızıp otyr. Osy salada qandai betbūrys bar dep oilaisyz? - Türkologiia eŋ äuelı Türık älemın keşendı zertteitın ırgelı ǧylymi sala. Onyŋ qalyptasqanyna  200-dei jyl boldy. Eger Mahmūd Qaşǧaridıŋ  1072 jylǧy «Türık tılderınıŋ  ensiklopediialyq sözdıgın» eskersek, 1000 jyldai boldy degen söz. Türık örkenietınıŋ qūndylyqtarynda älemge ülgı bolatyndai taŋǧajaiyp qazynalar bar, airyqşa qūndylyqtar bar. Jahandanu, ǧalamdanu ürdısınde osy qazynalarymyzdy, qūndylyqtarymyzdy Türık älemınde jappai nasihattau,  jaŋǧyrtu, bırtūtastandyru qajet.  Qazır alys bolsa da, jaqyndastyra alatyn internet bailanystary erekşe qyzmet atqaryp keledı. Aqparattyq keŋıstıgı men aqparat almasu mümkındıgı keŋeidı.  Qazırgı  älemdegı türık halyqtarynyŋ özara bailanystaryn da nyǧaituǧa mol mümkındık tudy. Al, türkologiia ǧylymy klassikalyq baǧyttarda da,  jaŋa pänaralyq baǧyttarda da örıs alyp, örken jaiyp keledı. Äsırese, ǧylymi aqparattar almasuy joldary oŋtaily boldy, aluan türlı türkologiialyq sait-portaldar  ǧylymi zertteulerge mol mümkındık berıp otyr. Tıptı, düniejüzı türkologiiasynyŋ  ǧylymi aqparattyq potesialy molaidy degımız keledı. Jaŋa baǧyttardyŋ bırı,  äigılı ärı ataqty türkologtarmen tıkelei qatynasa alatyn onlain konferesiia, onlain leksiia, onlain seminar, onlain sabaqtar sekıldı ıster ūiymdastyrylyp keledı. Olardyŋ bererı mol, türkologiiadaǧy jaŋa betbūrystar dep aituǧa äbden bolady. Sonymen qatar, düniejüzı memleketterındegı ǧylymi mekemelerdıŋ, atap aitqanda, sirek qorlaryna,  memlekettık arhivterıne, muzei qorlaryna jol aşyldy, mol mümkındıkter paida boldy, türkologiiaǧa qatysty bırsypyra tarihi derekter, materialdar jinaqtaldy, būl maŋyzdy ıster odan ary da jalǧasa bermek. Būl asa maŋyzdy zertteulerdı belgılı ǧalymdar, atap aitqanda, Seiıt Qasqabasov, Myrzatai Joldasbekov, Bolat Kömekov, Meruert Äbuseiıtova, Äşırbek Muminov, Aiman Dosymbaeva, Aleksandr Garkaves, Seisenbai Qūdasov, Jūldyz Tulibaeva, Nūrsan Älımbai, Aleksandr Rogojinskii, Galiia Qambarbekova, Aibolat Kuşkumbaev, Aitjan Nūrmanova, Iýlai Şamiloglu, Kadyrali Konkobaev, Ahmet Taşagyl, Gaibulla Babaiarov, Jengiz Aliylmaz, Nurdin Useev syndy türkologtar, şyǧystanuşylar,  arheologtar, tarihşylar  tabysty da sättı jüzege asyryp keledı, bırqatar ırgelı  ǧylymi  basylymdardy da jariialady. - Sız türkologiia salasynyŋ jetekşı mamandarynyŋ bırısız. Türkolog bolu üşın  jastar qanşa tıl meŋgergenı jön? Özıŋız qanşa tıl,  neşe köne jazudy bılesız? - Türkologiia, Türık älemı Evraziialyq keŋıstıgın tolyq  qamtidy. Onyŋ sonau ejelgı däuırlerden, odan berı saq, hūnnūlardan bastap tarihi-mädeni bailanystaryn, qazırgı kezeŋderdegı halyqaralyq qarym-qatynastaryn tereŋ boilai zertteu qajet. Ol üşın ejelgı, köne, ortaǧasyr - bärı de maŋyzdy. Jastardy qai däuır  qyzyqtyrady,  soǧan bailanysty mındettı türde belgılı bır tılder men jazu mädenietın meŋgeruı şart. Onsyz bır ǧana tılmen «jalǧyz atpen şauyp alysqa bara almaisyz», tıptı ozbaq tügıl,  jete almaisyz, ǧylymnyŋ damu jolynda...

Türkolog bolam degen jastarǧa mynany aitqym keledı: ǧalym bolam degen jastar eŋ äuelı  ǧylymǧa adal, päk niet, taza köŋılmen kelu  kerek! «Biznes», «paida tabam», «daŋqty-ataqty bolam» degen oidan ada bolǧan abzal. Äitpese, bärı «beker mal şaşpaq», bosqa uaqyt ötkızbek bolady.  Şyn jürek, päk nietpen ǧylymǧa berılmegen adamdy «altynmen aptap, kümıspen küptep», myŋ universitette oqytsa da eşteŋe şyqpaidy. Jastar osyny tüsınu kerek.  Būl – alǧyşart, tūŋǧyş qadam.  Kelesı bır ülken auyr, kürdelı ärı asa qajettı mäsele – tılderdı meŋgeru. Sol tılderdegı ǧylymi eŋbekterdı tolyq oqu. Qanşa tıl meŋgere alasyz, sonşalyqty  örısıŋız keŋ, auqymdy bolmaq, zertteulerıŋız de salmaqty bolady. Mysaly, däl qazır saha tılın, tyva tılın jetık  bıletın bır qazaq türkolog ǧalymy joq. Būl ejelgı türık  tılınıŋ lingvistikalyq tabiǧatyn tanuda asa qajettı salalardyŋ bırı ǧana.

Jas türkologtarǧa eŋ özektı mäsele bırınşıde – qazaq tılın jetık meŋgeru kerek. Ekınşıde – parsy, arab, latyn, grek, soǧdy, qytai, moŋǧol, manjūr, slavian sekıldı zertteu salasyna qajettı tılderdı jaqsy tüsınetındei meŋgeru kerek.  Üşınşıde – ejelgı, köne, ortaǧasyr jazularynan, ekşep aitsaq,  soǧdy jazuyn, köne türık bıtık jazuyn, ūiǧyr jazuyn, arab jazuyn jaza alatyndai  jaqsy meŋgeru kerek.  Mūnsyz keŋ örıstı bola almai, türkologiialyq zertteuler damymai, aqsap jatqandyǧy da osy. Universitetterdegı magistrlardyŋ, doktoranttardyŋ, studentterdıŋ kemşın häm osal tūsy da däl osy. «Altyn adam» kümıs tostaǧandaǧy jazudy oquymyz kerek. Ol jazu köne türık bıtık jazuyna qatty ūqsas ta keledı. San-saqqa  jügırtpei, tiianaqty naqty ǧylymi saraptama qajet.

Öz basymyz türık tılderın eseptemegende, ǧylymi zertteuler üşın moŋǧol, manjūr, japon  tılderınıŋ  tarihi jazba derekterın tolyq paidalana alamyz, nemıs, aǧylşyn, orys tılderındegı ǧylymi ädebietterdı emın-erkın qoldana alatyndai deŋgeidemız. Keibır tılderde ǧylymi maqala da erkın jazamyz.

Türkologiianyŋ salasy san qyrly ǧoi. Negızı qandai baǧytty taŋdaisyz, soǧan bailanysty öz bılımıŋızdı ūdaiy jetıldırıp otyru kerek. Türkologiianyŋ tamyry tereŋ alyp baiteregı sonda ǧana japyraq jaiyp, güldene, jemıs-jidekterımen saltanat qūra alady. - Türkologiia men moŋǧoltanu ǧylymynda qatar qalam tartyp kelesız. Pän aralyq keşendı zertteulerdıŋ maŋyzy nede? - Däl qazırgı zamandarda pänaralyq zertteuler tötenşe jaŋalyqtardy, bız kütpegen selt etkızer aiǧaqtardy, müldem eskerılmegen zaŋdylyqtardy, qūbylystardy  aşyp otyr. Ötken ǧasyrlardaǧy Resei, Keŋes odaǧy türkologiiasy tek ǧana lingvistikalyq baǧytta boldy, solai filologtardy qalyptastyrǧan edı. Olar Resei, Keŋes odaǧynyŋ ideologiiasyna qyzmet ettı.  Türık halyqtaryna, Türık älemıne qyzmet etetın mamandar endı ǧana erekşe qajettılıkke ie bolyp, uaqyt talap etıp otyr. Al, qazır Türık älemı örkenietınıŋ san qily, aluan türlı salalary men baǧyttary mol. Mysaly, ekonomikalyq, integrasiialyq, saiasi, tarihi, diplomatiialyq,  etnolingvistikalyq,  etnomädeni, etnografiialyq,  arheologiialyq,  antropologiialyq  degen sekıldı asa mol, köptegen  salalar men tyŋ baǧyttar bar.

Türkologiia men moŋǧolistika da jetıspei jatatyny da salystyrmaly  zertteuler. Bır ǧana mysal aitsam,  türık-moŋǧol folklory, mifologiiasynyŋ ortaqtyǧy men erekşelıkterı  turaly Aqedıl Toişanūly asa qyzyqty tyŋ salany qalyptastyrdy dep batyl aitam. Öitkenı, ol ekı tıldı erkın meŋgergen maman bolǧandyqtan, jaŋalyqtar auqymdy boldy, şynaiy ǧylymi naqty jetıstıkterdı aldymyzǧa jaiyp salyp otyr.  Türkologtar türık tılderın meŋgeredı, moŋǧoltanuşylar moŋǧol tılderın meŋgeredı, al bır-bırınıŋ tılderın müldem bılmeidı.  Osydan  «bır közdı dürbı» siiaqty qaraidy, köşpelıler älemın, türıkter men moŋǧoldar bolmysyn...

Būl osy künge deiın düniejüzı türkologiia men moŋǧolistikanyŋ kemşılıgı bolyp keledı. Al, ekı emes,  bırneşe  tıldı  meŋgergen Gustav Iohan Ramstedt, Nikolas Poppe, Biambyn Rinchen, Goohüügiin Mijiddorj, Būqatūly Bazylhan syndy sanauly ǧana ǧalymdar älemdık deŋgeide salystyrmaly zertteude jaŋa ǧylymi teoriialyq tyŋ tūjyrymdar jasai aldy. Olardyŋ ǧylymi eŋbekterı türkologiia, moŋǧolistika, tıptı,  altaistika üşın ülken jaŋalyqtar boldy, bola bermek te. Sol sebepten,  JOO-nda  türkologiia baǧytynda osy pänaralyq salalarǧa erekşe nazar audaru qajet. Türık-moŋǧol, türık-soǧdy, türık-parsy, türık-arab, türık-slavian, türık-evropa, türık-qytai bailanystary degendei... -Sız «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresın» ǧylymi audarma jasadyŋyz. Būl ızdenıstıŋ nätijesı nede? -«Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» – erekşe tuyndy. Eŋ qyzyqtysy,  ortaǧasyrlyq moŋǧol tılınde jazylǧandyǧy. Bız tarihi-salystyrmaly qazaq tılındegı ǧylymi audarmasyn alǧaş ret jasadyq. Tarihi şyǧarmanyŋ köne moŋǧol tılındegı tüpnūsqalyq transkripsiiasy, ǧylymi sözbe-söz jäne maǧynalyq audarmasy, tüsındırmelerı, sözdıgı, körsetkışterı tolyqqandy  qamtyldy. Būl ǧylymi audarmada ortaǧasyrlyq moŋǧol tılı men qazırgı qazaq tılınıŋ fonetikalyq, fonologiialyq jäne grammatikalyq zaŋdylyqtarynyŋ salystyrmaly taldaulary eskerılıp audarylǧan. Sondyqtan oqyrmandarǧa, türkologtar men moŋǧoltanuşylarǧa ǧylymi paidasy mol dep oilaimyn. - Sızdı moŋǧoltanuşy maman, türkologiiany jetkılıktı meŋgermegen degen de bıren-saran pıkır aitylyp qalady. Mäselen, türkolog Q.Sartqojaūly Altynbek Mersadyqqa bergen sūhbatynda (https://e-history.kz/kz/news/show/33615/) «Hüistolgai» eskertkışın Sız qate oqyp, jaŋsaq pıkır aitty degen oi ūşqyny baiqalady.  «Osy eŋbektıŋ 30%-ǧa juyǧyn qazaqstandyq Näpıl Bazylhan jazyp berıptı. .. L. Hursbatardyŋ eŋbegın «älemdık jaŋalyq» dep qorytyndy jasap, «moŋǧol tılınıŋ älemdegı alǧaşqy qūjaty» dep baǧalapty. N.Bazylhannyŋ būl tūjyrymyna oqyrman qauym men ǧalymdar öz pıkırlerın aitatyn bolar» degen eken. Būǧan ne deisız? - Aşyǧyn aitqanda, maǧan jala jauyp, ötırıktı soǧyp  otyr. Osy sūhbatty paidalanyp, bıraz naqty faktılerdı Sızge de,  küllı oqyrmanǧa qauymǧa da tızbektep keŋırek toqtaludy jön sanadym. Olar mynalar: Äu basta, Q. Sartqojaūlynyŋ «...Jollyǧ, «ž» (j fonemı ; N.Iаdrinsev, A.Geikel, V.Radlov...būlardan keiın Bılge qaǧan, Kültegın mätınderımen arnaiy qaita jūmys jasaǧan zertteuşıler bolǧan joq ; «...sozylyŋqy dauysty dybys şyǧarǧan......qooi, qoontūr, qūūl, ... köök, küüch, Küültegın, Küülı-chor... » ; ... baiyrǧy türıkterdıŋ bögü (täŋırlık) dını... Qūran Kärımnıŋ 51-süresınıŋ 49- aiatynda «Bız är zatty jūbymen jarattyq. Mümkın sızder oilanyp körersızder...» dep körsetse, türıkter IX ǧasyrda özderınıŋ dünietanymyn iki jyltyz / ekı negız/ dep atapty.... amal, bılık ...» syndy ǧylymi dälelsız, däieksız, qisynsyz, älemdık türkologiia tarihynda būryŋ-soŋdy bolmaǧan «jaŋalyqtaryn» saraptauǧa, ǧylymi syn kötermeitın mäselelerge uaqytty joǧaltpaudy jön sanadyq. Bırınşıden, S.Hursbaatardyŋ  ǧylymi eŋbegınıŋ  30 paiyzyn  menı «jazyp berıptı» dep  aşyqtan-aşyq maǧan jala jauyp otyr. S.Hursbaatardyŋ zertteu eŋbegındegı «Kırıspesın» öz basym, moŋǧol tılınde jazǧandyqtan, qalyŋ qazaq oqyrmandar eşteŋe bılmei qalady dep oilaǧan sekıldı. Ol kırıspede bükıl tarihnamasy, mätını turaly anyq-qanyq baiandalǧan. Ekınşıden, «Hüis tolgoi» ǧūryptyq keşenı bıtıktasy mätınıne keletın bolsaq, zertteu tarihy bylai bolǧan.  Eŋ äuelı bız, doich-nemıs ǧalymy sanskritolog Diter Mauege özımızdıŋ barlyq estampaj, fotosuretter men syzbalardy jıberıp, ǧalymnan zertteudı 2013 jyly internet arqyly hat jazyp ötıngen edık. Odan keiın, Diter Maue, maǧan alǧaşqy oqylymyn 2014 jyly jıbergen bolatyn. Al, Germaniiadaǧy äigılı ǧalym, doktor Solongod Hursbaatar Diter Maueden brahmi jazuyn äbden üirenıp, mätındı arnaiy zerttedı. Sonda, Q.Sartqojaūly  Moŋǧoliiadan  alǧaş 1974 jyly tabylǧan, Moŋǧoliia Tarih institutynyŋ qorynda sodan berı saqtauly tūrǧan, atalmyş bıtıktasty, özı qyzmette bolǧan talai jyldar qasynda jürgende nazar audarmai,  46 jyldan keiın, köne brahmi mätındı qazır ǧana ūiqysynan oianǧandai «türıkşe»  oqi bastaǧandyǧy – taǧy da onyŋ sensasiia qūmarlyq äuestıgı demeske basqa amal joq.  Atalmyş brahmi jazuly mätını «köne moŋǧol tıl-dialektısınde jazylǧan» dep zerttegen doich-nemıs ǧalymy, sanskritolog Dieter Maue, fransuz moŋǧoltanuşysy Aleksandr Vovin, germaniia ǧalymy moŋǧoltanuşy Solongod Hursbaatardyŋ  ǧylymi tūjyrymdary qalaişa  Q.Sartqojaūlynyŋ joramal emosiiasymen özgerılıp, töŋkerıle qalmaq?! Osyndai da, arheolog ärıptesterımız arasynda mūndai tūŋǧyştyqqa üiırsektıktı  «Bırınşı maimyl bolmaqşy ma?» dep qaljyŋdaityny eske tüsedı. Üşınşıden, būl Q. Sartqojaūly  «türkolog» degen märtebelı ataqqa laiyq pa, özı ? L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU Türkıtanu jäne altaitanu ǦZİ jetekşısı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Qarjaubai Sartqojaūly «elımızdegı aldyŋǧy qatarly türkolog», «türkologiia salasynda ırı jaŋalyq aşuşy», «tarihşy, medievist», dep özın jarnamalap, ärbır maqalasy arqyly  sensasiia jasap, «köne türıkter turaly 18 monografiia?»  jazǧanyn maqtanyş etıp, dauryǧyp keledı.

Törtınşıden, Moŋǧoliiadaǧy «Şoroon bumbagar» keşenın alǧaş arheolog A.Enhtör anyqtaǧan edı. Al, ony «men taptym» dep şulatyp jür, qanşama qarjy jūmsaǧanyn bır qūdai bıler,  Q.Sartqojaūly, osy  keşen turaly ǧylymi tiianaqty qorytyndy jasamaq tügıl, sol keşennıŋ ne ekenın de tolyqqandy tüsınbei, dūrystap aita almai keledı.

Besınşıden, kelesı bır, mäsele bar. Ol «Altaidan tabylǧan - Ata dombyra» dep asyǧys-üsıgıs jalǧan «jaŋalyq aşyp», bükıl älemdı şulatyp, jūrtty şatastyryp, Qazaqstan būqaralyq aqparattyq qūraldarynda  jariia etken,  kezektı sensasiiasynda Q.Sartqojaūly bylai deidı:  «....Būl aspap osy joldar avtorynyŋ jaŋǧyrtpasy boiynşa jasalyp, 2012 jyldan berı Qazaqstan Respublikasynda konserttık baǧdarlamalarǧa, orkestrge engızıldı. Astana qalasyndaǧy Qobyz saraiynyŋ Sapar Ysqaqov basşylyq etetın «Kök türıkter» ansamblınıŋ sazdy aspaptar qūramyna kırıp, ejelgı küilerdıŋ ǧajaiyp äuenderımen körermenderın ruhani bailyqpen susyndatyp jür...».

Q.Sartqojaūly «dombyra» dep jalǧan paiym jasap, jariia etken köne türık däuırınıŋ artefaktısı,  moiyny iılgen «adyrna» pışındı   köne muzykalyq aspaptyŋ bır türı ekendıgın arheologtar, türkologtar, Germaniia Bonn universitetınıŋ konservasiiasy men jaŋǧyrtpasyn jasaǧan zertteuşıler eş kümändanbaidy. Bız de solai adyrna ıspettı dep sanaimyz.

Altynşydan, Q.Sartqojaūlynyŋ 2019 jylǧy «Orhon eskertkışterınıŋ tolyq atlasy. Üş tomdyq» bır ǧana basylymy turaly qysqaşa saraptamalyq pıkırımızdı de aita keteiık. Būl «atlas» degen basylymda Q.Sartqojaūly  XIX-XXI ǧasyrdyŋ älemdık türkologiiadaǧy arheolog, türkolog ǧalymdardyŋ «taban aqy, maŋdai terı» eŋbekterınen emın-erkın iemdenıp, plagiat jasaǧan. Naqtylap aitqanda, Moŋǧoliia Ǧylym Akademiiasy Tarih institutynyŋ Qoljazbalar qoryndaǧy Biambyn Rinchen (1905-1975),  D.Maidar (1916-1991),  N.Ser-Odjav (1923-1990), D.Baiar (1946-2010), G.Menes (1958-2010) syndy  (bärı de o dünielık bolǧan) moŋǧol arheolog ǧalymdardyŋ  jäne de Sovet-Moŋǧoliia tarihi-mädeni bırlesken ekspedisiiasy (1969-1983) V.V.Volkov, V.E. Voitov, S.G.Kliaştornyi, Iý.S.Hudiakov, V.D.Kubarev sekıldı (bärı de o dünielık bolǧan)  sovet odaǧy ǧalymdarynyŋ dalalyq zertteu ǧylymi esepterındegı, jariialanǧan zertteulerındegı syzbalardy,  fotosuretterdı eşbır attaryn atamai, sılteme körsetpei  paidalanǧan.

Endeşe qarapaiym ǧylymi etikany attap ötken Q.Sartqojaūlyn kım deuge bolady? Atalmyş fotosuretterdıŋ, syzbalardyŋ avtorlary -  türkologtardyŋ, arheologtardyŋ, ǧalymdardyŋ, zertteuşılerdıŋ  jäne ekspedisiialardyŋ,  ǧylymi mekemelerınıŋ «Nelıkten atyn atap, tüsın tüstep jazbaǧan???». Mūnyŋ barlyǧy - «plagiat», iaǧni «ǧylymi ūrlyq», «bötennıŋ şyǧarmaşylyq jūmysyn zaŋsyz paidalanu, basqa adamdarǧa özı turaly jalǧan aqparat beru, avtorlyq qūqyqty būzu» emes pe?!

Oqyrmandarǧa tüsınıktı ärı körnektı bolsyn dep fotosuretterınıŋ salystyrmasy berıp otyrmyz: Bırınşı mysal. Suret 10. 2002 jyly Astanaǧa äkelgen bas müsındı Hairhan sūmynyndaǧy keude müsınge qiiulastyrǧan foto (Q.Sartqojaūly, 2002 jyl).   Suret 10. Q. Sartqojaūly kıtabyndaǧy avtory jazylmaǧan syzba suret.   Moŋǧol arheology Dovdoin Baiardyŋ syzbasy (1997 jyl). Ekınşı mysal. Suret 13. Ūstynnyŋ KT II kesındılerı. (Taǧy da Q. Sartqojaūlynyŋ kıtabynda avtory jazylmaǧan, belgısız?). Kültegın bıtıktasy. Qaptal tūsy.  Köne türk mätındı qara tuşpen boiap fotosuretke tüsırgen sätı. Fotosuret avtory S. Dagvasambuu. 1958 j.   Kültegın bıtıktasy. Qaptal tūsy.  Moŋǧoliia Ǧylym Akademiiasynyŋ akademigı Biambyn Rinchen köne türık mätınderdı tuşpen boiap tūrǧan sätı.  Fotosuret avtory S. Dagvasambuu. 1958 j.   Q.Sartqojaūlyna qatysty osyndai jüzdegen mysal faktıler bar, aiǧaqtar jetkılıktı. Mūndai ǧylymi etikaǧa jat äreketterden qazırgı älemdık türkologiiada ada-küde emes. Onyŋ ötkendegı «klassikalyq tarihy» turaly ataqty altaist, moŋǧoltanuşy, türkolog Nikolas Poppe (1897-1991) özınıŋ «Estelıkter» atty  ömırbaiandyq (Nikolaus Poppe, Reminiscences. Bellingham, 1983)  kıtabynda  plagiat  jasaǧan «resei-sovet ǧalymdarynyŋ aty-jönın jazyp otyryp» naqty äşkerelep körsetken edı. Söitıp, «Orhon eskertkışterınıŋ tolyq atlasy. Üş tomdyq» ǧylymi basylymynyŋ  «fotolarynyŋ, syzbalarynyŋ avtorlary KIMDER? Nege avtorlardyŋ aty-jönderı  atalmaǧan?» degen sūraqqa,  ǧylymi naqty ärı däleldı būltartpaityn resmi jauapty  Qarjaubai Sartqojaūlyna qaldyrdyq!

QŪJATTAR QŪPİIаSY

- Sız şetelderde arhiv qorynda ūdaiy ızdenıster jasaityn beinetqor ǧalym dep bılemız. Būl sūhbatta bız bılmeitın keibır qūjattardy jariia etseŋız? - Bız zertteu jürgızgen Resei, Qytai, Germaniia, Moŋǧoliia, Türkie syndy memleketterdıŋ arhivterınde, ǧylymi mekemelerınde, muzei qorlarynda türkologiia men türkologtarǧa qatysty ūşan-teŋız materialdar men qūjattar saqtauly tūr, olardy ūzaq merzımdı jobalar negızınde zertteuımız qajet, bırtındep zerttelıp te keledı. Oraiy kelgen soŋ qosa aitarymyz, Moŋǧoliia Tarih instituty arhivınde de zertteude boldyq.  Q.Sartqojaūly, Moŋǧoliia  Ǧylym akademiiasy Tıl bılımı institutynda f.ǧ.k.   Bazylhan Būqatūlynyŋ jetekşılıgınde «Moŋǧoliia Halyq Respublikasy territoriiasyndaǧy köne türık jazba eskertkışterı Atlasy» atty Ǧylymi jobada 1982-1983 jyldary qatysqandyǧyn qazırgı künı äbden ūmytyp ketken syŋaily.  B.Bazylhanǧa qatysty arhiv qūjattary. Moŋǧoliia  Ǧylym akademiiasy  Tıl bılımı institutynyŋ  Arhivı.  HZH № 1983.12.13. Q.Sartqojaūlyna qatysty arhiv qūjattary. Moŋǧoliia  Ǧylym akademiiasy  Tarih institutynyŋ  Arhivı.  № 1989.   (Qaraŋyz:  B.Bazylhan, L.Bold, S.Harjaubai «BNMAU-yn nutag dah ertnii türeg bichgiin dursgaluud» gedeg sedevt ajil.  Moŋǧoliia  Ǧylym akademiiasy  Tıl bılımı institutynyŋ  Arhivı.  HZH № 1983.12.13. ; B.Bazylhan  Kül Tegin, Terhiin bichees. Ügzüi, orşil, ömnöh üg.  «BNMAU-yn nutag dah ertnii türeg bichgiin dursgaluud»  Garbichmel- 100 huudas. Gerelzurag-10 şirheg. B.Bazylhany huviin arhiv: 10-r havtas: 1980-1990 onuud. Ulaanbaatar hotyn prokuror, Sühbaataryn raiony ardyn şüühed. Daalt gargah tuhai. 25-huudas eh barimt. Zohiogchiin erh hamgaalagdah iostoi.  «Ünen» soniny survaljlagch S.Daşdorj. «Ünen» 1985. XII.21. Biamba. №306 (16296). Tal 4.). Q. Sartqojaūlynyŋ joǧaryda ataǧan Üştomdyq Atlasynda Moŋǧoliialyq  keibır aǧa, kışı buyn ǧalymdardy bylaişa sipattaidy: «Bazylhan B.- tılşı, moŋǧoltanuşy  (Moŋǧoliia). Kültegın baqatasyndaǧy mätınnıŋ 1969 jyly transkripsiiasyn jasap, audarǧan» (1-tom, 505 bette). «Sendiin Battulga – türıktanuşy (Ulan-batyr) moŋǧol jerındegı maida jazulardy qaita köşırıp, qaita oquǧa at salysqan» (1-tom, 509 bette). Būl ekı auyz söilemnen, nenı tüsınemız, osy ekı zertteuşı  tek ǧana  «baqatasyndaǧy mätındı audarǧan, maida jazulardy qaita köşırıp, qaita oquǧa at salysqan» qyzmetkerler ǧana ma eken? Al,  B.Bazylhan, S.Battulga jäne basqa ǧalymdar turaly Moŋǧoliia Tarih instituty arhiv derekterı müldem basqaşa söileitındıgın salystyryp baiqauyŋyzǧa bolady. Ataqty türkolog, saha (iakut) tıl bılgırı Elizaveta İvanovna Ubriatova (1907-1990), arheolog Vitalii Vasilevich Volkov (1933-2000)  jäne Bazylhan Būqatūly  (1932-2012) Moŋǧoliiada 1963 jyldyŋ 26 ​​şıldesı - 12 tamyzy aralyǧynda Arhanǧai aimaǧy  Höşöö-Saidam alqabyndaǧy  Bılge qaǧan, Kültegın bıtıktas eskertkışterınıŋ, Bulgan aimaǧy Saihan sūmyny «Mogoin Şine us», iaǧni El-etmış Bılge qaǧan bıtıktas eskertkışterınıŋ köne türık mätınderın mūqiiat zerttegen edı, olar V.V. Radlov, S.E. Malovtyŋ ǧylymi basylymdaryndaǧy tipografiialyq keibır qatelıkterın tekserıp, tolyqtai oqyp zerdelegen bolatyn. Būl jaiynda Q. Sartqojaūlynyŋ  Üştomdyq Atlasynda bırauyz söz de joq,  «läm mim» de joq, tıptı B.Bazylhannyŋ köne türık bıtık jazulary turaly  monografiiasy men ondaǧan ǧylymi eŋbekterın de atap körsetpei keledı. «Iştarlyq, qyzǧanşaqtyq pa, älde basqa adamdarǧa özı turaly jalǧan aqparat beru me???». Derekterdı salystyryp, oqyrman özı qorytyndy şyǧarar... -Sız Manj-Sin patşalyǧy däuırınıŋ derekterı salasynda da zertteu jasap, «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boiynşa Qytaidyŋ Bırınşı arhivınen qazynalar äkelgenıŋızdı bılemız. Qytaida türkı tarihy, sonyŋ ışınde qazaqtarǧa qatysty qandai maŋyzdy derekter saqtalǧan? -Qazırgı QHR-da  ejelgı zamannan berı türıkter, moŋǧoldar, manjūrlar, tūŋǧystar, tibetter, taŋǧyttar, söŋgütter sekıldı köptegen dalalyq köşpelı ärı otyryqşy halyqtar mekendegen. Äsırese, äsırese türık qaǧandyǧy däuırıne qatysty  türık bıtık jazuly eskertkışter, tasmüsınder, qorǧandar, qalalar sekıldı   (köne Sian qalasynda, Işkı Moŋǧoliiada jäne basqa jerlerde)  köptegen  mūralar bar. Sondai-aq, Şyǧys Türıkstan aumaǧynda ūşan teŋız eskertkışter şoǧyrlanǧan. Al, Qazaq handyǧynyŋ Abylai han bastaǧan handardyŋ, bilerdıŋ, batyrlardyŋ, ru-taipalyq qūrylymdardyŋ, elşılık qyzmetşılerdıŋ syndy aluan türlı mazmūndy  qazaqşa, oiratşa, manjūrşa diplomatiialyq qarym-qatynastarǧa bailanysty tüpnūsqalary, audarmalary, baiandamalary, raporttary  siiaqty jazba qūjattary Qytaidyŋ Bırınşı arhivınde saqtauly. Köpşılıgı manjūr tılınde manjūr jazuymen jazylǧandar. Olardyŋ faksimilesı 2 tom basylym  bolyp R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu instituty men Qytaidyŋ Bırınşı arhivı tarapynan jaryqqa şyqqan. Osy oraida atalǧan qūjattardy zertteude erekşe eŋbek sıŋırgen Meruert Äbuseitova, Baqyt Ejenhan, Saǧyntai Sūŋǧatai (1967-2019)  şyǧystanuşy  ǧalymdardy  maqtanyşpen ataǧanymyz abzal. -Sız türkologiiany arheologiiamen ūştastyryp, bırqatar ǧylymi nätijelerge qol jetkızıp kelesız? Biyl jaz mausymynda qandai ekspedisiiaǧa qatysasyz? -Soŋǧy kezderı  Halyqaralyq Türkı akademiiasy, Moŋǧoliia Ǧylym akademiiasy Arheologiia instituty, Moŋǧoliia Ūlttyq muzeiı sekıldı ǧylymi mekemelerımen bırlesken bırqatar jobalardy jüzege asyrdy.  Atap aitqanda, «Şiveet ulaan», «Höşöö saidam», «Haiag hudag», «Günbürd» sekıldı köne türık ǧūryptyq keşenderınde 2016-jyldan berı  tūraqty türde arheologiialyq qazbalardy jürgızıp kelemız, ǧylymi jaŋa nätijelılerge qol jetkızdık, ǧylymi  basylymdarymyz da bar. Biyl älemdık pandemiia saldarynan toqtap qalǧan ortaq ısımızdı jaŋǧyrtyp, Kültegın, Bılge qaǧan keşenderıne jaqyn jerde ornalasqan būryn-soŋdy zerttelmegen köne türık «Nomgon» ǧūryptyq keşenderınde bırlesken arheologiialyq qazbalardy jalǧastyru üşın ıs-saparǧa attanyp baramyz.

Köne türık däuırınıŋ türık bıtık jazuly mätın jazylǧan adyrna ıspettı muzykalyq aspaby

Köne türık bıtık jazuly eskertkışterdıŋ bıregei nūsqasy - qaiyn aǧaşynan oiylyp jasalynǧan «atbasty, adyrna» ıspettı muzykalyq aspaptaǧy mätın bolyp tūr. Ol aspap Moŋǧoliianyŋ Hovd aimaǧy, Manhan sūmyny Jargalant hairhan tauy "Nühen had" degen jartastaǧy jerleu ornynan 2008 jyly tabylǧan bolatyn. Jargalant hairhan tauy "Nühen had" jartas jerleu ornyndaǧy jauynger erdıŋ er toqymy, qaru jaraqtary, muzykalyq aspaby jäne basqa būiymdarynyŋ arheologiialyq, konservasiialyq, rekonstruksiialyq zertteulerın moŋǧol ǧalymdary S.Törbat, D.Batsüh, T.Batbaiar jäne nemıs ǧalymdary Jan Bemmann, Thomas O. Höllmann, Peter Zieme, Susanna Schulz jürgızdı. Al, Moŋǧoliia Ǧylym akademiiasynyŋ Arheologiia instituty men Germaniia Bonn qalasyndaǧy Rain Fridrih Vilhelm universitetı arasyndaǧy kelısım boiynşa atalmyş tabylymdardy qalpyna keltıru, tūmşalau-konservasiialyq jūmystary tamamdalyp, arnaiy körmeler 2012 jyly Bonn qalasynda ("Steppen krieger – Reiternomanden des 7.–14. Jahrhunderts aus der Mongolei"), 2014 jyly Ūlanbatyr qalasynda ("Talyn daichdyn öv soel" ) ūiymdastyryldy, qazır atalmyş tabylymdar Moŋǧoliia Ūlttyq muzeiınıŋ qorynda saqtauly tūr.

KÖNE ASPAPTYŊ SYRY MEN ŞYNY

-Sūhbatyŋyzǧa köp rahmet! Jorytqanda jolyŋyz bolsyn!

Sūhbattasqan Arman ÄUBÄKIR,

"Adyrna" ūlttyq portaly