Ene men kelin arasy nege araz? Qazaq jigitterine nege jaýapkershilik jetispeıdi?

4699
Adyrna.kz Telegram

Osydan birneshe jyl buryn Aqtóbeden Almatyǵa qatynaıtyn poıyz ishinde egde tartqan áıel kisilermen áńgimelesip úzeńgi joldas boldyq. Barlyǵy da kelisip alǵandaı kelinderin jarysa jamandap, al qyzdaryn jamyraı maqtady. Óz kelinderi de bireýdiń qyzy ekenin, al kerisinshe óz qyzdary ózge otbasynyń kelini ekenin oı tarazysyna salǵan biri bolsashy. Sonda deımin, eger árkim óz qyzdaryna durys tárbıe berse, jaman kelin qaıdan shyǵady?

Dástúrli qazaq qoǵamynda er adam men áıel adamnyń orny ejelden turaqtalǵan, ornyqqan-tuǵyn. Bul kóshpeli halyqtardyń ǵasyrlardan ǵasyrlarǵa tájirbıe júzinde tolyqqan, kemeldengen halyqtyq bilimi bolatyn. Keńes úkimeti tusynda jalpy qoǵamdyq qana emes, otbasylyq qundylyqtar da ózgeriske ushyrady. Orys otbasynda qyzdar bedeldi. Ony bilesizder. Olardyń uldary emes, kóbine qyzdary áke-sheshesin qolyna alyp turǵyzady. Bul batystyq túsinik qazaq otbasyna da aýysa bastady.

Onyń ústine, er-azamattardyń jappaı araqqa salynýy da otbasylyq qundylyqtardyń ózgeshe sıpat alýyna áser etti. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy daǵdarys kezinde áıel adamdardyń jappaı bazarǵa shyǵyp otbasyn asyraýǵa májbúr boldy. Er-adamdardyń kópshiligi jumyssyz qaldy. Keńestik úkimettiń taǵy bir syıy «ishimdikke» qumartqandarynyń qatary tipten kóp edi. Bylaısha aıtqanda, ótpeli kezeńde er-azamattar «ómirge beıimsizdik» tanytty. Osylaısha er kisilerdiń óz otbasyndaǵy róli tómendeı tústi. Osyny kórip ósken qyz bala ákesin syılamaı, kerisinshe anasyn ǵana qurmettedi. Sheshesi ishkish ákege dóreki sóılese, qyzdary sony úlgi retinde qabyldady. Al ul balanyń jasyq bolyp ósýi de qalypty jaǵdaıǵa aınaldy. «Áke kórgen oq jońar» degen. Ózge ult ókilderiniń ákeleri óz balalaryna túrli óner úıretip jatqanda qazaq azamattary «bótelkemen dos bolyp», olardyń balalary baqylaýsyz qaldy. Kópke topyraq shashýdan aýlaqpyz. Biraq kóp jaǵdaıda osyǵan uqsas oqıǵalar órbidi.

Osy kúnderi qazaq otbasynda qyzdaryna «oqysyn, toqysyn», «barǵan jerinde qınalmasyn» dep erekshe kózqaraspen qarap, al uldaryna «mal baqsa da ólmeıdi», «jaman bále aman bolsynshy» degen nemquraıly kózqaras baıqalady. «Kóp oqyma, mıyń ashyp ketedi» dep tyıytyn kisilerdiń kezdesetini de qaıran qaldyrady. Qaıta adamnyń mıy eńbektenip qozǵalǵan saıyn damı túserin, dene jattyǵýy tárizdi mıǵa da júıeli, turaqty jattyǵý kerek ekenin qaperge almaıdy.

Sosyn qyzdaryna qaratyp «bizdi asyraıtyn, baǵyp-qaǵatyn osy qyzdarym bolady» degen sózdi kúnine myń márte qaıtalap sanasyna ábden sińirip tastaıdy. Onsyz da júregi názik, áke-sheshe degende kóńili alabóten qyz balanyń mundaıda shybyn jany qalsyn ba? Sonda ata-ana óz qyz balasynyń bolashaǵyna balta shaýyp jatqanyn nege túsinbeıdi? Kúıeýi men ata-enesine jaqpaı «tórkinshil» atanyp kúnine qyryq pyshaq bolyp qyrlysaryn qyz balanyń áke-sheshesi nege túsinbeıdi? Otbasynyń oıran bolýyna negizgi sebepker «qyz bala asyraıdy» degen qarǵys atqyr túsiniktiń kesiri ekenin nege oılanbaıdy? Al «qyzym asyraıdy» degen sózdi kúnine myń estıtin ul bala erteń áke-sheshege qalaı qaıyrly bolsyn. Ul balaǵa senim artpasa, tárbıemen, bilim berýmen júıeli aınalyspasa, onda odan qalaısha erteń jaqsy azamat bolyp qalyptasýyna úmit etedi?

Er-jigitterdiń jasyq bolýyna eń birinshi ata-ana kináli. Kezinde qazaq dástúri boıynsha er balany es bilgende ashamaıǵa mingizip «er-jigit boldyń, elge qorǵan boldyń» dep kótermelep, jaqsy nıettermen toı jasap, búkil halyq bolyp aq batasyn beretin edi. Ol kishkentaı balanyń erteń el qorǵany, otbasynyń tiregi, moınynda úlken jaýapkershilik bar ekenin aqyryndap uqtyra bastaıtyn tamasha dástúr-tuǵyn.

Búginde bul dástúr kózden bulbul ushty. Ata-babalarymyz er balany otan qorǵaıtyn azamat retinde ósıet-ónegemen ósirse, osy kúni erketotaı, mojantopaı ul balalar qaıtip qolyna qarý alyp el qorǵaıdy? Kúshik kúıeý nemese áıeliniń tabysyna jarmasatyn kerjalqaýlyq uldy qyzsha «úkilep» ósirýden týyndasa, qyzdan erdiń mindetin talap etý de kóptegen áleýmettik máselelerdiń ornaýyna sebep bolyp otyr. Kerjalqaý kúıeýlerdi búgingi kózi ashyq áıelder qabyldaı almaıdy. Ata-ana jigitterdi jaýapkershilikten jurdaı etip tárbıelep jatyr. Úılenip, urpaq órbitýden qınalatyn, búldirip alyp nemese úılenip ajyrassa da, óz soıynan taraǵan balalaryna járdemdesýge dármensiz, bir kúnin ǵana oılaıtyn ákeler osyndaı egoıstik tar deńgeıde oılanatyn "otbasylyq jaǵdaıda" qalyptasatynyn oılanýymyz kerek.

Jaqynda bir apamen tanystym. Segiz ulynyń kelininen pana tappaı jalǵyz qyzynyń qolyna barypty. Apamyz qyzyna rıza. Sol qyzyna ata-enesi men kúıeýi qandaı kózqarasta eken?

Ul balany qıynshylyqtan qorqatyn borkemik etip ósirgen soń ári balalyq shaqta jetkilikti dárejede bilim almaǵan soń otbasyn qamtamasyz etetin durys kásip taba almaı sendeletinder kóp. Ondaılar amal joq aýyr jumysqa jegilip densaýlyǵyn qurtady, tipti ólim-jitimge aparatyn ártúrli qıyn jaǵdaılarǵa tap bolady. Al endi oqý oqyǵan qyzdarymyz ózine teń qazaq jigitin tappaı ózge ult ókilderine turmysqa shyǵyp jatady. Áı, sonda qyzdarymyzdy ózge ultqa berý úshin bálenbaı jyl oqytyp, toqytyp pa edik? Ózge ultqa shyqqan qyz sol eldiń tútinin tútetip, jat eldiń azamaty bolady. Qazaq ulty úshin sapaly, bilimdi bir kisiden tirideı aırylý degen sol emes pe?

Ul balaǵa «sen erteń el qorǵaıtyn, otbasyn asyraıtyn azamatsyń» dep qulaǵyna sińirsek, qyz balaǵa «óz otbasyńnyń uıytqysyń, berekesisiń, barǵan jerinde tastaı batyp, sýdaı sińýin kerek» dep aıtyp ata-enesiniń aldynda qadirin joǵaltpaý jaǵyn oılansa ıgi. Ata-enesin qaqsatyp, qarǵysyn alǵan kelinniń erteń óz basyna sol jaǵdaı qaıtalanbasyna kim kepil? Qyz bala ómirden óz ornyn taýyp baqytty bolǵanynyń ózi ata-ana úshin úlken olja. Kelin jaqsy bolyp ata-enesiniń alǵysyna bólense, ol alǵys qyzdy tárbıelep ósirgen áke-shesheni de kórkeıtip, qut-berekege bóleıdi.

Óz-ózine senbegen ult ta, jeke kisi de eshqashan alysqa barmaıdy. Ásirese, ul balaǵa degen senim aýadaı qajet. Uldy ulsha, qyzdy qyzsha tárbıeleıik.


Arman ÁÝBÁKIR,

«Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń dırektory

 

 

 

 

 

 

 

 

Pikirler