Osydan bırneşe jyl būryn Aqtöbeden Almatyǧa qatynaityn poiyz ışınde egde tartqan äiel kısılermen äŋgımelesıp üzeŋgı joldas boldyq. Barlyǧy da kelısıp alǧandai kelınderın jarysa jamandap, al qyzdaryn jamyrai maqtady. Öz kelınderı de bıreudıŋ qyzy ekenın, al kerısınşe öz qyzdary özge otbasynyŋ kelını ekenın oi tarazysyna salǧan bırı bolsaşy. Sonda deimın, eger ärkım öz qyzdaryna dūrys tärbie berse, jaman kelın qaidan şyǧady?
Dästürlı qazaq qoǧamynda er adam men äiel adamnyŋ orny ejelden tūraqtalǧan, ornyqqan-tūǧyn. Būl köşpelı halyqtardyŋ ǧasyrlardan ǧasyrlarǧa täjırbie jüzınde tolyqqan, kemeldengen halyqtyq bılımı bolatyn. Keŋes ükımetı tūsynda jalpy qoǧamdyq qana emes, otbasylyq qūndylyqtar da özgerıske ūşyrady. Orys otbasynda qyzdar bedeldı. Ony bılesızder. Olardyŋ ūldary emes, köbıne qyzdary äke-şeşesın qolyna alyp tūrǧyzady. Būl batystyq tüsınık qazaq otbasyna da auysa bastady.
Onyŋ üstıne, er-azamattardyŋ jappai araqqa salynuy da otbasylyq qūndylyqtardyŋ özgeşe sipat aluyna äser ettı. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldaryndaǧy daǧdarys kezınde äiel adamdardyŋ jappai bazarǧa şyǧyp otbasyn asyrauǧa mäjbür boldy. Er-adamdardyŋ köpşılıgı jūmyssyz qaldy. Keŋestık ükımettıŋ taǧy bır syiy «ışımdıkke» qūmartqandarynyŋ qatary tıpten köp edı. Bylaişa aitqanda, ötpelı kezeŋde er-azamattar «ömırge beiımsızdık» tanytty. Osylaişa er kısılerdıŋ öz otbasyndaǧy rölı tömendei tüstı. Osyny körıp ösken qyz bala äkesın syilamai, kerısınşe anasyn ǧana qūrmettedı. Şeşesı ışkış äkege dörekı söilese, qyzdary sony ülgı retınde qabyldady. Al ūl balanyŋ jasyq bolyp ösuı de qalypty jaǧdaiǧa ainaldy. «Äke körgen oq joŋar» degen. Özge ūlt ökılderınıŋ äkelerı öz balalaryna türlı öner üiretıp jatqanda qazaq azamattary «bötelkemen dos bolyp», olardyŋ balalary baqylausyz qaldy. Köpke topyraq şaşudan aulaqpyz. Bıraq köp jaǧdaida osyǧan ūqsas oqiǧalar örbıdı.
Osy künderı qazaq otbasynda qyzdaryna «oqysyn, toqysyn», «barǧan jerınde qinalmasyn» dep erekşe közqaraspen qarap, al ūldaryna «mal baqsa da ölmeidı», «jaman bäle aman bolsynşy» degen nemqūraily közqaras baiqalady. «Köp oqyma, miyŋ aşyp ketedı» dep tyiytyn kısılerdıŋ kezdesetını de qairan qaldyrady. Qaita adamnyŋ miy eŋbektenıp qozǧalǧan saiyn dami tüserın, dene jattyǧuy tärızdı miǧa da jüielı, tūraqty jattyǧu kerek ekenın qaperge almaidy.
Sosyn qyzdaryna qaratyp «bızdı asyraityn, baǧyp-qaǧatyn osy qyzdarym bolady» degen sözdı künıne myŋ märte qaitalap sanasyna äbden sıŋırıp tastaidy. Onsyz da jüregı näzık, äke-şeşe degende köŋılı alaböten qyz balanyŋ mūndaida şybyn jany qalsyn ba? Sonda ata-ana öz qyz balasynyŋ bolaşaǧyna balta şauyp jatqanyn nege tüsınbeidı? Küieuı men ata-enesıne jaqpai «törkınşıl» atanyp künıne qyryq pyşaq bolyp qyrlysaryn qyz balanyŋ äke-şeşesı nege tüsınbeidı? Otbasynyŋ oiran boluyna negızgı sebepker «qyz bala asyraidy» degen qarǧys atqyr tüsınıktıŋ kesırı ekenın nege oilanbaidy? Al «qyzym asyraidy» degen sözdı künıne myŋ estitın ūl bala erteŋ äke-şeşege qalai qaiyrly bolsyn. Ūl balaǧa senım artpasa, tärbiemen, bılım berumen jüielı ainalyspasa, onda odan qalaişa erteŋ jaqsy azamat bolyp qalyptasuyna ümıt etedı?
Er-jıgıtterdıŋ jasyq boluyna eŋ bırınşı ata-ana kınälı. Kezınde qazaq dästürı boiynşa er balany es bılgende aşamaiǧa mıngızıp «er-jıgıt boldyŋ, elge qorǧan boldyŋ» dep kötermelep, jaqsy niettermen toi jasap, bükıl halyq bolyp aq batasyn beretın edı. Ol kışkentai balanyŋ erteŋ el qorǧany, otbasynyŋ tıregı, moinynda ülken jauapkerşılık bar ekenın aqyryndap ūqtyra bastaityn tamaşa dästür-tūǧyn.
Bügınde būl dästür közden būlbūl ūşty. Ata-babalarymyz er balany otan qorǧaityn azamat retınde ösiet-önegemen ösırse, osy künı erketotai, mojantopai ūl balalar qaitıp qolyna qaru alyp el qorǧaidy? Küşık küieu nemese äielınıŋ tabysyna jarmasatyn kerjalqaulyq ūldy qyzşa «ükılep» ösıruden tuyndasa, qyzdan erdıŋ mındetın talap etu de köptegen äleumettık mäselelerdıŋ ornauyna sebep bolyp otyr. Kerjalqau küieulerdı bügıngı közı aşyq äielder qabyldai almaidy. Ata-ana jıgıtterdı jauapkerşılıkten jūrdai etıp tärbielep jatyr. Üilenıp, ūrpaq örbıtuden qinalatyn, büldırıp alyp nemese üilenıp ajyrassa da, öz soiynan taraǧan balalaryna järdemdesuge därmensız, bır künın ǧana oilaityn äkeler osyndai egoistık tar deŋgeide oilanatyn "otbasylyq jaǧdaida" qalyptasatynyn oilanuymyz kerek.
Jaqynda bır apamen tanystym. Segız ūlynyŋ kelınınen pana tappai jalǧyz qyzynyŋ qolyna barypty. Apamyz qyzyna riza. Sol qyzyna ata-enesı men küieuı qandai közqarasta eken?
Ūl balany qiynşylyqtan qorqatyn borkemık etıp ösırgen soŋ ärı balalyq şaqta jetkılıktı därejede bılım almaǧan soŋ otbasyn qamtamasyz etetın dūrys käsıp taba almai sendeletınder köp. Ondailar amal joq auyr jūmysqa jegılıp densaulyǧyn qūrtady, tıptı ölım-jıtımge aparatyn ärtürlı qiyn jaǧdailarǧa tap bolady. Al endı oqu oqyǧan qyzdarymyz özıne teŋ qazaq jıgıtın tappai özge ūlt ökılderıne tūrmysqa şyǧyp jatady. Äi, sonda qyzdarymyzdy özge ūltqa beru üşın bälenbai jyl oqytyp, toqytyp pa edık? Özge ūltqa şyqqan qyz sol eldıŋ tütının tütetıp, jat eldıŋ azamaty bolady. Qazaq ūlty üşın sapaly, bılımdı bır kısıden tırıdei airylu degen sol emes pe?
Ūl balaǧa «sen erteŋ el qorǧaityn, otbasyn asyraityn azamatsyŋ» dep qūlaǧyna sıŋırsek, qyz balaǧa «öz otbasyŋnyŋ ūiytqysyŋ, berekesısıŋ, barǧan jerınde tastai batyp, sudai sıŋuın kerek» dep aityp ata-enesınıŋ aldynda qadırın joǧaltpau jaǧyn oilansa igı. Ata-enesın qaqsatyp, qarǧysyn alǧan kelınnıŋ erteŋ öz basyna sol jaǧdai qaitalanbasyna kım kepıl? Qyz bala ömırden öz ornyn tauyp baqytty bolǧanynyŋ özı ata-ana üşın ülken olja. Kelın jaqsy bolyp ata-enesınıŋ alǧysyna bölense, ol alǧys qyzdy tärbielep ösırgen äke-şeşenı de körkeitıp, qūt-berekege böleidı.
Öz-özıne senbegen ūlt ta, jeke kısı de eşqaşan alysqa barmaidy. Äsırese, ūl balaǧa degen senım auadai qajet. Ūldy ūlşa, qyzdy qyzşa tärbieleiık.
Bügınde būl dästür közden būlbūl ūşty. Ata-babalarymyz er balany otan qorǧaityn azamat retınde ösiet-önegemen ösırse, osy künı erketotai, mojantopai ūl balalar qaitıp qolyna qaru alyp el qorǧaidy? Küşık küieu nemese äielınıŋ tabysyna jarmasatyn kerjalqaulyq ūldy qyzşa «ükılep» ösıruden tuyndasa, qyzdan erdıŋ mındetın talap etu de köptegen äleumettık mäselelerdıŋ ornauyna sebep bolyp otyr. Kerjalqau küieulerdı bügıngı közı aşyq äielder qabyldai almaidy. Ata-ana jıgıtterdı jauapkerşılıkten jūrdai etıp tärbielep jatyr. Üilenıp, ūrpaq örbıtuden qinalatyn, büldırıp alyp nemese üilenıp ajyrassa da, öz soiynan taraǧan balalaryna järdemdesuge därmensız, bır künın ǧana oilaityn äkeler osyndai egoistık tar deŋgeide oilanatyn "otbasylyq jaǧdaida" qalyptasatynyn oilanuymyz kerek.
Jaqynda bır apamen tanystym. Segız ūlynyŋ kelınınen pana tappai jalǧyz qyzynyŋ qolyna barypty. Apamyz qyzyna riza. Sol qyzyna ata-enesı men küieuı qandai közqarasta eken?
Ūl balany qiynşylyqtan qorqatyn borkemık etıp ösırgen soŋ ärı balalyq şaqta jetkılıktı därejede bılım almaǧan soŋ otbasyn qamtamasyz etetın dūrys käsıp taba almai sendeletınder köp. Ondailar amal joq auyr jūmysqa jegılıp densaulyǧyn qūrtady, tıptı ölım-jıtımge aparatyn ärtürlı qiyn jaǧdailarǧa tap bolady. Al endı oqu oqyǧan qyzdarymyz özıne teŋ qazaq jıgıtın tappai özge ūlt ökılderıne tūrmysqa şyǧyp jatady. Äi, sonda qyzdarymyzdy özge ūltqa beru üşın bälenbai jyl oqytyp, toqytyp pa edık? Özge ūltqa şyqqan qyz sol eldıŋ tütının tütetıp, jat eldıŋ azamaty bolady. Qazaq ūlty üşın sapaly, bılımdı bır kısıden tırıdei airylu degen sol emes pe?
Ūl balaǧa «sen erteŋ el qorǧaityn, otbasyn asyraityn azamatsyŋ» dep qūlaǧyna sıŋırsek, qyz balaǧa «öz otbasyŋnyŋ ūiytqysyŋ, berekesısıŋ, barǧan jerınde tastai batyp, sudai sıŋuın kerek» dep aityp ata-enesınıŋ aldynda qadırın joǧaltpau jaǧyn oilansa igı. Ata-enesın qaqsatyp, qarǧysyn alǧan kelınnıŋ erteŋ öz basyna sol jaǧdai qaitalanbasyna kım kepıl? Qyz bala ömırden öz ornyn tauyp baqytty bolǧanynyŋ özı ata-ana üşın ülken olja. Kelın jaqsy bolyp ata-enesınıŋ alǧysyna bölense, ol alǧys qyzdy tärbielep ösırgen äke-şeşenı de körkeitıp, qūt-berekege böleidı.
Öz-özıne senbegen ūlt ta, jeke kısı de eşqaşan alysqa barmaidy. Äsırese, ūl balaǧa degen senım auadai qajet. Ūldy ūlşa, qyzdy qyzşa tärbieleiık.
Arman ÄUBÄKIR,
«Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ direktory
