وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن اقتوبەدەن الماتىعا قاتىنايتىن پويىز ىشىندە ەگدە تارتقان ايەل كىسىلەرمەن اڭگىمەلەسىپ ۇزەڭگى جولداس بولدىق. بارلىعى دا كەلىسىپ العانداي كەلىندەرىن جارىسا جامانداپ، ال قىزدارىن جامىراي ماقتادى. ءوز كەلىندەرى دە بىرەۋدىڭ قىزى ەكەنىن، ال كەرىسىنشە ءوز قىزدارى وزگە وتباسىنىڭ كەلىنى ەكەنىن وي تارازىسىنا سالعان ءبىرى بولساشى. سوندا دەيمىن، ەگەر اركىم ءوز قىزدارىنا دۇرىس تاربيە بەرسە، جامان كەلىن قايدان شىعادى؟
ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ەر ادام مەن ايەل ادامنىڭ ورنى ەجەلدەن تۇراقتالعان، ورنىققان-تۇعىن. بۇل كوشپەلى حالىقتاردىڭ عاسىرلاردان عاسىرلارعا تاجىربيە جۇزىندە تولىققان، كەمەلدەنگەن حالىقتىق ءبىلىمى بولاتىن. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا جالپى قوعامدىق قانا ەمەس، وتباسىلىق قۇندىلىقتار دا وزگەرىسكە ۇشىرادى. ورىس وتباسىندا قىزدار بەدەلدى. ونى بىلەسىزدەر. ولاردىڭ ۇلدارى ەمەس، كوبىنە قىزدارى اكە-شەشەسىن قولىنا الىپ تۇرعىزادى. بۇل باتىستىق تۇسىنىك قازاق وتباسىنا دا اۋىسا باستادى.
ونىڭ ۇستىنە، ەر-ازاماتتاردىڭ جاپپاي اراققا سالىنۋى دا وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ وزگەشە سيپات الۋىنا اسەر ەتتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى داعدارىس كەزىندە ايەل ادامداردىڭ جاپپاي بازارعا شىعىپ وتباسىن اسىراۋعا ءماجبۇر بولدى. ەر-ادامداردىڭ كوپشىلىگى جۇمىسسىز قالدى. كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ تاعى ءبىر سىيى «ىشىمدىككە» قۇمارتقاندارىنىڭ قاتارى تىپتەن كوپ ەدى. بىلايشا ايتقاندا، وتپەلى كەزەڭدە ەر-ازاماتتار «ومىرگە بەيىمسىزدىك» تانىتتى. وسىلايشا ەر كىسىلەردىڭ ءوز وتباسىنداعى ءرولى تومەندەي ءتۇستى. وسىنى كورىپ وسكەن قىز بالا اكەسىن سىيلاماي، كەرىسىنشە اناسىن عانا قۇرمەتتەدى. شەشەسى ىشكىش اكەگە دورەكى سويلەسە، قىزدارى سونى ۇلگى رەتىندە قابىلدادى. ال ۇل بالانىڭ جاسىق بولىپ ءوسۋى دە قالىپتى جاعدايعا اينالدى. «اكە كورگەن وق جوڭار» دەگەن. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ اكەلەرى ءوز بالالارىنا ءتۇرلى ونەر ۇيرەتىپ جاتقاندا قازاق ازاماتتارى «بوتەلكەمەن دوس بولىپ»، ولاردىڭ بالالارى باقىلاۋسىز قالدى. كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىز. بىراق كوپ جاعدايدا وسىعان ۇقساس وقيعالار ءوربىدى.
وسى كۇندەرى قازاق وتباسىندا قىزدارىنا «وقىسىن، توقىسىن»، «بارعان جەرىندە قينالماسىن» دەپ ەرەكشە كوزقاراسپەن قاراپ، ال ۇلدارىنا «مال باقسا دا ولمەيدى»، «جامان بالە امان بولسىنشى» دەگەن نەمقۇرايلى كوزقاراس بايقالادى. «كوپ وقىما، ميىڭ اشىپ كەتەدى» دەپ تىيىتىن كىسىلەردىڭ كەزدەسەتىنى دە قايران قالدىرادى. قايتا ادامنىڭ ميى ەڭبەكتەنىپ قوزعالعان سايىن دامي تۇسەرىن، دەنە جاتتىعۋى ءتارىزدى ميعا دا جۇيەلى، تۇراقتى جاتتىعۋ كەرەك ەكەنىن قاپەرگە المايدى.
سوسىن قىزدارىنا قاراتىپ «ءبىزدى اسىرايتىن، باعىپ-قاعاتىن وسى قىزدارىم بولادى» دەگەن ءسوزدى كۇنىنە مىڭ مارتە قايتالاپ ساناسىنا ابدەن ءسىڭىرىپ تاستايدى. ونسىز دا جۇرەگى نازىك، اكە-شەشە دەگەندە كوڭىلى الابوتەن قىز بالانىڭ مۇندايدا شىبىن جانى قالسىن با؟ سوندا اتا-انا ءوز قىز بالاسىنىڭ بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ جاتقانىن نەگە تۇسىنبەيدى؟ كۇيەۋى مەن اتا-ەنەسىنە جاقپاي «توركىنشىل» اتانىپ كۇنىنە قىرىق پىشاق بولىپ قىرلىسارىن قىز بالانىڭ اكە-شەشەسى نەگە تۇسىنبەيدى؟ وتباسىنىڭ ويران بولۋىنا نەگىزگى سەبەپكەر «قىز بالا اسىرايدى» دەگەن قارعىس اتقىر تۇسىنىكتىڭ كەسىرى ەكەنىن نەگە ويلانبايدى؟ ال «قىزىم اسىرايدى» دەگەن ءسوزدى كۇنىنە مىڭ ەستيتىن ۇل بالا ەرتەڭ اكە-شەشەگە قالاي قايىرلى بولسىن. ۇل بالاعا سەنىم ارتپاسا، تاربيەمەن، ءبىلىم بەرۋمەن جۇيەلى اينالىسپاسا، وندا ودان قالايشا ەرتەڭ جاقسى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا ءۇمىت ەتەدى؟
ەر-جىگىتتەردىڭ جاسىق بولۋىنا ەڭ ءبىرىنشى اتا-انا كىنالى. كەزىندە قازاق ءداستۇرى بويىنشا ەر بالانى ەس بىلگەندە اشامايعا مىنگىزىپ «ەر-جىگىت بولدىڭ، ەلگە قورعان بولدىڭ» دەپ كوتەرمەلەپ، جاقسى نيەتتەرمەن توي جاساپ، بۇكىل حالىق بولىپ اق باتاسىن بەرەتىن ەدى. ول كىشكەنتاي بالانىڭ ەرتەڭ ەل قورعانى، وتباسىنىڭ تىرەگى، موينىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك بار ەكەنىن اقىرىنداپ ۇقتىرا باستايتىن تاماشا ءداستۇر-تۇعىن.
بۇگىندە بۇل ءداستۇر كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. اتا-بابالارىمىز ەر بالانى وتان قورعايتىن ازامات رەتىندە وسيەت-ونەگەمەن وسىرسە، وسى كۇنى ەركەتوتاي، موجانتوپاي ۇل بالالار قايتىپ قولىنا قارۋ الىپ ەل قورعايدى؟ كۇشىك كۇيەۋ نەمەسە ايەلىنىڭ تابىسىنا جارماساتىن كەرجالقاۋلىق ۇلدى قىزشا «ۇكىلەپ» وسىرۋدەن تۋىنداسا، قىزدان ەردىڭ مىندەتىن تالاپ ەتۋ دە كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ورناۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر. كەرجالقاۋ كۇيەۋلەردى بۇگىنگى كوزى اشىق ايەلدەر قابىلداي المايدى. اتا-انا جىگىتتەردى جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي ەتىپ تاربيەلەپ جاتىر. ۇيلەنىپ، ۇرپاق وربىتۋدەن قينالاتىن، ءبۇلدىرىپ الىپ نەمەسە ۇيلەنىپ اجىراسسا دا، ءوز سويىنان تاراعان بالالارىنا جاردەمدەسۋگە دارمەنسىز، ءبىر كۇنىن عانا ويلايتىن اكەلەر وسىنداي ەگويستىك تار دەڭگەيدە ويلاناتىن "وتباسىلىق جاعدايدا" قالىپتاساتىنىن ويلانۋىمىز كەرەك.
جاقىندا ءبىر اپامەن تانىستىم. سەگىز ۇلىنىڭ كەلىنىنەن پانا تاپپاي جالعىز قىزىنىڭ قولىنا بارىپتى. اپامىز قىزىنا ريزا. سول قىزىنا اتا-ەنەسى مەن كۇيەۋى قانداي كوزقاراستا ەكەن؟
ۇل بالانى قيىنشىلىقتان قورقاتىن بوركەمىك ەتىپ وسىرگەن سوڭ ءارى بالالىق شاقتا جەتكىلىكتى دارەجەدە ءبىلىم الماعان سوڭ وتباسىن قامتاماسىز ەتەتىن دۇرىس كاسىپ تابا الماي سەندەلەتىندەر كوپ. وندايلار امال جوق اۋىر جۇمىسقا جەگىلىپ دەنساۋلىعىن قۇرتادى، ءتىپتى ءولىم-جىتىمگە اپاراتىن ءارتۇرلى قيىن جاعدايلارعا تاپ بولادى. ال ەندى وقۋ وقىعان قىزدارىمىز وزىنە تەڭ قازاق جىگىتىن تاپپاي وزگە ۇلت وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعىپ جاتادى. ءاي، سوندا قىزدارىمىزدى وزگە ۇلتقا بەرۋ ءۇشىن بالەنباي جىل وقىتىپ، توقىتىپ پا ەدىك؟ وزگە ۇلتقا شىققان قىز سول ەلدىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، جات ەلدىڭ ازاماتى بولادى. قازاق ۇلتى ءۇشىن ساپالى، ءبىلىمدى ءبىر كىسىدەن تىرىدەي ايرىلۋ دەگەن سول ەمەس پە؟
ۇل بالاعا «سەن ەرتەڭ ەل قورعايتىن، وتباسىن اسىرايتىن ازاماتسىڭ» دەپ قۇلاعىنا سىڭىرسەك، قىز بالاعا «ءوز وتباسىڭنىڭ ۇيىتقىسىڭ، بەرەكەسىسىڭ، بارعان جەرىندە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭۋىن كەرەك» دەپ ايتىپ اتا-ەنەسىنىڭ الدىندا قادىرىن جوعالتپاۋ جاعىن ويلانسا يگى. اتا-ەنەسىن قاقساتىپ، قارعىسىن العان كەلىننىڭ ەرتەڭ ءوز باسىنا سول جاعداي قايتالانباسىنا كىم كەپىل؟ قىز بالا ومىردەن ءوز ورنىن تاۋىپ باقىتتى بولعانىنىڭ ءوزى اتا-انا ءۇشىن ۇلكەن ولجا. كەلىن جاقسى بولىپ اتا-ەنەسىنىڭ العىسىنا بولەنسە، ول العىس قىزدى تاربيەلەپ وسىرگەن اكە-شەشەنى دە كوركەيتىپ، قۇت-بەرەكەگە بولەيدى.
ءوز-وزىنە سەنبەگەن ۇلت تا، جەكە كىسى دە ەشقاشان الىسقا بارمايدى. اسىرەسە، ۇل بالاعا دەگەن سەنىم اۋاداي قاجەت. ۇلدى ۇلشا، قىزدى قىزشا تاربيەلەيىك.
ارمان اۋباكىر،
«ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى
