Qazırgı kezde elımızde respublikalyq referendum arqyly qabyldauǧa ūsynylǧan «Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasyna özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zaŋynyŋ jobasy qyz talqylanuda. Ata Zaŋǧa tüzetulerdı el Prezidentı bır top qūqyqtanuşy ǧalymnan qūrǧan jūmys toby äzırledı. Alaida memlekettıŋ Negızgı Zaŋyna özgerıster men tolyqtyrular qoǧamnyŋ, konstitusiialyq qūqyq salasy maman ǧalymdarynyŋ talqylauyna salynbady. Jūmys toby Prezident tarapynan berılgen nūsqaudy bır aiǧa jetpeitın qysqa merzımde tapsyrys aiasynan aspai zaŋdyq tūrǧydan resımdep berumen şekteldı.
Azamattyq qoǧam būl jaiǧa asa män berude, qoǧamdyq ūiymdar, jekelegen azamattar ündeuler jasap, äleumettık jelıde elımızdı damytudyŋ balama nūsqalaryn belesene ūsynuda. Osy qūbylysty aŋdaǧanda keletın oi – Prezident ūsynyp otyrǧan memlekettıŋ damu baǧytyn taŋdauda qoǧam beijai selqos qalmai, belsendılık körsetude.
Bır taŋqalarlyq jäit – elımızdıŋ Negızgı Zaŋyna özgerıster men tolyqtyrular engızu kezınde zaŋ şyǧaruşy joǧarǧy organ – Parlamenttıŋ syrt qaluy. Qoldanystaǧy Konstitusiiaǧa sai Parlament zaŋdar qabyldaityn bırden-bır organ. Sondyqtan ol Konstitusiiaǧa özgerısterdı talqylaudan tys qaluǧa tiıs emes edı. Jūrtşylyq jobadan Prezident 2022 jylǧy 16 nauryzda Qazaqstan halqyna arnaǧan Joldauynda mälımdegenındei küşeitılgen Parlamenttı köre almai otyr.
Bilık endı Qazaqstan halqynyŋ referendumda berer dauysyn paidalanyp Qūqyq ruhynan auytqyp kettı. Būl tüzetuler eldıŋ bükıl saiasi jüiesın özgertuge baǧyttalǧandyqtan, qūqyqtyq tūrǧydan alǧanda osy jobanyŋ küllı halyq talqylauynan ötkenı demokratiiaǧa da, ädıldıkke de sai oryndy qadam bolatyn edı. Referendumda dauys tūtastai jobaǧa berıletındıkten, zaŋ jobasyn äuelı baptar boiynşa ärı mındettı türde ekı oqylymda qaraityn Parlamentte talqylau qajet-aq edı. Būl qaǧida Konstitsiialyq zaŋdarǧa qatysty, al Konstitusiianyŋ mazmūnynyŋ özı osyny talap etedı. Osydan keiın baryp Ata Zaŋǧa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly zaŋ jobasy bükılhalyqtyq talqylauǧa ūsynylǧanyjön bolatyn.
Endı Prezidenttıŋ mūndai äreketke nege barǧanynyŋ astaryn barlaiyq.
Qūqyq – äleumettık qyzmet pen adamnyŋömırlık tırşılıgıne bailanysty qūbylys, alaida onyŋ basty maqsaty ädılettılık ekenı elımızdetalaidan eskerılmei keledı. Qūqyqtyŋ äleumettık qūndylyǧy ūmytyldy ärı taptaldy. Mıne, endı qazır jalpy tanylǧan qaǧidattarǧa jänehalyqaralyq qūqyq normalaryna süienıp, adam jäne azamat qūqyǧy men bostandyǧy tıkelei ärekettegı qūqyq ekenın moiyndauǧa, taza tiımdılık ūstanymynan arylyp, «qoldanystaǧy qūqyq» ūǧymyn özgertuge bolatyn mümkındık tuǧan edı.
Bız osylaişa ǧana Ekınşı Respublika negızın qalap, adam jäne azamat müddelerınde memlekettık bilıktı şekteitın qūqyqtyq tärtıptı ıs jüzınde ornata alamyz. «Kädelık alym» jäne ötken jyldarda qordalanyp qalǧan aluan mäseleler boiynşa bilıktıŋ basqa da şeşımderı jönınde älı de ūzaq aitysa beruge bolar, bıraq osyndai jaǧdaidy boldyrmaityn amaldardy bekıtıp almaiynşa, «Avgiidıŋ atqorasyn» äleumettık buyrqanularsyz şeşu mümkın bola qoimaidy. Osy rette «kädelık alym» mäselesı Ata Zaŋǧa özgerısterden görı köp uaqyt talqylanǧan jäittı de aita keteiık.
Konstitusiiaǧa ūsynylǧan bıraz özgerıstı maqūldai otyryp, degenmen bız memlekettı basqaru tūjyrymdamasy özgermegenın jäne būrynǧyşa bır ǧana subekt – Prezidentke moiynsynu qalǧanyn tüsınuımız kerek.
Jobaǧa qaita oralyp, būl jäit Ata Zaŋǧa özgerıster engızudıŋ basqa amalyn qalyptastyrudy, qoldanystaǧy Konstitusiianyŋ tiıstı baptaryn özgertudı qajet etetının şübäsız aiqyn körsetıp otyrǧanyn atap aitamyz.
Prezident zaŋdar şyǧarmaidy, oǧan tek zaŋnamalyq jäne konstitusiialyq bastamalar jasau qūqyǧy berılgen. Eŋ bastysy – Ata Zaŋǧa ūsynylǧan özgerıster men tolyqtyrular asa zäru bolyp otyrǧan eldı saiasi-äleumettık qaita qūrudy beinelemeidı. Memleket basşysy uäde etken Parlamenttı küşeite otyryp, Prezidentökılettıkterın qysqartu, onyŋ bilıgın şekteu bola qoiǧan joq.
Osyǧan orai respublikalyq referendum ötkızudı keiınge şegeru jäne Ata Zaŋǧa tüzetulerdı qoǧamnyŋ qalyŋ būqarasynyŋ, sonyŋ ışınde qūqyqtanuşy ǧalymdardyŋ talqylauyn jasau, aitylǧan ūsynystardy eskeru, sonan keiın būl zaŋ jobasyn Parlamentte qarau, osylaişa tüpkılıktı nūsqasyn ne äzırlengen balama jobany halyqtyŋ dauys beruıne şyǧaru oryndy bolady.
Būl rette bızge osy ūsynylyp otyrǧan tüzetuler ne üşın jasalyp otyr: būrynǧy bilıktıŋ pärmendılıgın uystan şyǧarmau, söitıp eldı jänehalyqty baiaǧyşa jaily jaǧdaida basqara beru üşın be älde saiasi reformalardy jürgızuge qajettı äldeqaida ūtqyr äreketter üşın be dep aŋtaryluǧa tura keledı.
Keiıngı boljamǧa sengımız-aq keledı. Onda osynau saiasi reformalardy jürgızgennen keiın eldı basqaruǧa qoǧamnyŋ edäuır bölıgın tartu üşın jaŋa Ata Zaŋ qabyldauǧa qaita oraluǧa, Parlamenttıŋ qūqyqtaryn keŋeituge, Senatty joiuǧa, ädıl, aşyq jäne tıke sailaumen qūrylǧan halyqtyŋ bırden-bır ökıldı organy Mäjılıstı küşeituge tura keledı. Deputattar qūramy şynaiy halyq qalaulylaryna ainalady, naǧyz demokratiia ornyǧyp, memlekettı basqarudyŋ qūrylymy men nysany jetıldırıledı.
Endı ūsynylyp otyrǧan özgerısterge toqatalaiyq.
Būl özgerıster eldı saiasi-äleumettık qaita qūrudaǧy qajettılıktı beinelemeitının taǧy da qaitalap aitamyz. Özgerısterde jäne tolyqtyrularda basqa zaŋdarda belgıleuge bolatyn daŋǧaza normalar bar. Atap aitqanda – Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ jaqyn tuystaryn memlekettık saiasi qyzmetşılerdıŋ, kvazimemlekettık sektor subektılerı basşylarynyŋ qyzmetterın atqaru haqysynan aiyru. Bärı de halyqqa, elge adal qyzmet etu ūstanymyna bailanysty. Eger tereŋırek baiybyna barsaq, būl – sol adamdardyŋ qūqyǧyn būzu. Būl – osy jaǧdaiǧa aituǧa sai keletın «känısızdık aqiqaty» jalpy ūǧymyna qarama-qaişy. Eger bız qūqyq üstemdıgı qaǧidatyn ūstansaq, onda aqyryna deiın ädıl boluǧa jäne būl erejelerdıŋ zaŋǧa qaişylyǧyn atap aituǧa tiıspız.
«Respublikalyq referendum turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ 1995 jylǧy 2 qaraşadaǧy №2592 Konstitusiialyq Zaŋynyŋ «Respublikalyq referendum qarsaŋyndaǧy ügit» 7-babynyŋ 1-tarmaǧynda «Respublika azamattarynyŋ, qoǧamdyq birlestikteriniŋ referendumǧa qoiylǧan mäsele (mäseleler) boiynşa jinalystarda, mitingilerde, azamattar jiynynda, būqaralyq aqparat qūraldarynda öz pikirin bildiru qūqyǧyna kepildik beriledi» dep körsetılgen. Osy 7-bapqa süiene otyryp, Konstitusiiaǧa ūsynylǧan özgerısterde jänetolyqtyrularda myna mäselelerdıŋ qabyldanuyna qarsy pıkırımızdı bıldıremız.
1. Konstitusiianyŋ 44, 71-baptaryna özgerısterge jäne tolyqtyrularǧa säikes Konstitusiialyq Sotty qalyptastyru kezınde Prezidenttıŋ ökılettıgı küşeitılgen, Prezident Konstitusiialyq Sot Töraǧasyn (Senattyŋ kelısımımen) jäne tört sudiasyn taǧaiyndaidy, odan ärı Töraǧanyŋ ūsynuy boiynşa Konstitusiialyq Sot Töraǧasynyŋ orynbasaryn taǧy da Prezident taǧaiyndaidy. Osylaişa Konstitusiialyq Sot on bır sudiasynyŋ beseuı osy taǧaiyndalulary üşın Prezidentke mındettıbolyp şyǧady. Būl jaǧdai ısterdı qarau kezındegışynaiylyqqa jäne ädılettılıkke kümän keltıredı, öitkenı olardyŋ Prezidentke jaltaqtauy sözsız.
Al 82-bapqa tolyqtyrularǧa säikes Joǧary Sot Keŋesınıŋ töraǧasyn da Prezident tek Senattyŋ kelısımımen taǧaiyndaidy, sot bilıgın jasaqtaudan Mäjılıs taǧy da tys qalǧan. Būl özgerısterge jäne tolyqtyrularǧa säikes sot bilıgı prezidenttık bilıkke täueldı küide qalyp otyr.
Konstitusiialyq Sot ūstynyna qaita oralsaq, Prezident sot bilıgın küşeituge, söitıp ony zaŋ şyǧaruşy jäne atqaruşy bilık tarmaqtarymen teŋ ärı özara tejemelı etuı tiıs edı. Onyŋ ornyna ol atqaruşy (prezident) bilıgın küşeitıp, konstitusiialyq baqylaudy älsırettı.
2. Mäjılıs deputattarynyŋ san qūramyn da naqtylau kerek. Aralas (proporsiialyq jäne majoritarlyq) sailau jüiesı engızıletını eskerılıp, Mäjılıs deputattarynyŋ sany köbeitıluı jäne ol dauly mäseleler kezınde teŋ dauys bolyp qalmauy, Mäjılıs Töraǧasynyŋ deputattarǧa qysym jasauyn boldyrmau, oǧan şeşuşı dauys qūqyǧyn bermeu üşın taq boluǧa tiıs. Būl oraida deputattardyŋ jartysy proporsiialyq jäne jartysy majoritarlyq jüiemen teŋ sailanuy kerek. Deputattar sanyn oblystar, respublikalyq därejelı qalalar jäne astana sanyna, olarda tūratyn sailauşylar sanyna qarai orailastyru qajet.
3. Konstitusiianyŋ 61-babyna özgerısterde jäne tolyqtyrularda Ükımetke zaŋ küşı bar normativtık qūqyqtyq aktıler şyǧaru qūqyǧyn beru ūsynyldy, būl – bilık tarmaqtarynyŋ ökılettıkterın bölu jäne osy negızde olardyŋ arasyndaǧy tepe-teŋdık pen tejemelık konstitusiialyq qaǧidatyna qaişy, iaǧni memlekettık bilıktıŋ zaŋ şyǧaruşy tarmaǧyn älsıretedı. Mūndai normany alyp tastau qajet. Mäjılıs deputattarynyŋ sanyn azaitu dahalyqtyŋ ökıldı organyn älsıretedı dep oilaimyz. Bız deputattar sany būrynǧyşa 107-den kem bolmauy, al Senat joiylǧan rette 155-ten az bolmauy tiıs dep paiymdaimyz.
4. Konstitusiianyŋ 72-babynda Konstitusiialyq Sotqa jügınu qūqyǧyn azamattarmen qatar qoǧamdyq ūiymdarǧa (zaŋdy tūlǧalarǧa) da beru qajet, būl osy organnyŋ qūqyq qorǧau mümkındıgın jäne adam qūqyǧyn qorǧau amalyn küşeite tüsedı.
5. Konstitusiianyŋ 91-baby da dauly, Ekınşı Respublika qalaişa Elbasy ornyqtyrǧan basqarunysanynyŋ būljymauy qaǧidatymen ömır sürmek?
Qoldanystaǧy Konstitusiia prezidenttık bilıktı nyǧaitu jäne zaŋ şyǧaruşy bilıktı edäuır älsıretu baǧytynda oǧan engızılgen özgerıster men tolyqtyrular saldarynan özınıŋ ömırlık özektılık mänın sarqyltqanyn tüsınu qajet. Qoldanystaǧy Konstitusiiada bilık tarmaqtary arasyndaǧy özara qarym-qatynas naqty aiqyndalmaǧan, memlekettık organdardyŋ qabyldanatyn şeşımder üşın saiasi jauaptylyǧy resımdelmegen, ökılettıkterdıŋ qonymdy teŋgerımı qamtamasyz etılmegen.
Eldıŋ jaŋa Konstitusiiasyn qabyldau qajet jäne ol «Küştı Parlament – yqpaldy Prezident – esep beretın Ükımet – täuelsız Sot – tiımdı Konstitusiialyq baqylau – erkın BAQ» saiasi-qūqyqtyq formulasyna süienuı tiıs dep sanaimyz. Būl qūqyqtyq formulada eldıŋ Konstitusiiasynda jazylǧan bilık halyqqa tiesılı jäne bilıktıŋ barlyq tarmaǧy teŋ boluy, tepe-teŋdık jäne tejemelık jüiede ärı halyqtyŋ müddelerıne jūmys ısteuı tiıs degen basty qaǧidattar közdelgen.
Jaŋa Konstitusiiada bilık instituttarynyŋ mındetterı jäne öz qyzmetı üşın jauaptylyǧy aiqyndalyp, tübegeilı jaŋǧyrtyluy, konstitsiialyq baqylau küşeitıluı tiıs.
Joǧaryda aitylǧandar negızınde mynalardyqajet dep sanaimyz:
Bırınşı, el Konstitusiiasyna ūsynylǧan özgerıster men tolyqtyrular jobasy üşın referendumda dauys berudı «Respublikalyq referendum turaly» Qazaqstan Respublikasy Konstitusiialyq Zaŋynyŋ «Respublikalyq referendum ötkizu merzimi» 19-babyna säikes odan ärı taǧy ekı aiǧa keiınge qaldyru. Mäselelerdı qaraudyŋ qoǧam üşın maŋyzdylyǧyn eskergende, būl jerde asyǧystyq orynsyz.
Ekınşı, Konstitusiianyŋ jaŋa nūsqasyn äzırleu üşın komissiia qūrudy ūsynamyz.Komissiiaǧa memlekettık qūqyq salasynyŋ ǧalymdary, bilık ūstanymyna täuelsız öz közqarastary bar körnektı qoǧam qairatkerlerı, saiasattanuşylar, ekonomister kıruı kerek.
Jaŋa Konstitusiia jobasy äzırlengen soŋ olqoǧamnyŋ keŋınen talqylauy üşın jariialanuyqajet. Öitkenı eldıŋ qoldanystaǧy Negızgı Zaŋy engızılgelı otyrǧan özgerısterdı jänetolyqtyrulardy eskergennıŋ özınde qoǧam damuynyŋ özektı qajettılıkterın qanaǧattandyrmaidy jäne onyŋ jekelegen normalaryna qoǧamnyŋ talqylauynsyz asyǧys engızılıp otyrǧan tüzetuler jaǧdaidy tübegeilı özgertpeidı.
Üşınşı, jaŋa Konstitusiia mätını pysyqtalǧan soŋ ol el Parlamentı palatalarynyŋbırlesken otyrystarynda talqylanyp qabyldanuy, sodan keiın baryp Konstitusiialyq Keŋes maqūldaǧan soŋ respublikalyq referendumǧa şyǧaryluy tiıs. Ekı ret osylai senımdı süzgıden ötkızu Konstitusiianyŋ asa joǧary zaŋdylyǧyn qamtamasyz etedı. Mūndai täjıribe damyǧan elderde keŋınen qoldanylady.
Ymyraǧa keludıŋ ekınşı joly – respublikalyq referendumǧa sūraqtyŋ balama nūsqasyn engızu bolmaq, dauys beruge arnalǧan biulletenge mynadai mazmūndaǧy sūraqty qosymşa engızudı ūsynamyz:
«Sız basqarudyŋ parlamenttık-prezidenttık jüiesı bekıtılgen Qazaqstan Respublikasynyŋjaŋa Konstitusiiasyn äzırleu jäne qabyldauqajettıgı turaly ūsynyspen kelısesız be?»
«Respublikalyq referendum turaly» Qazaqstan Respublikasy Konstitusiialyq Zaŋynyŋ «Respublikalyq referendum taǧaiyndau turaly şeşim» 18-babynyŋ 2-tarmaǧyna säikes Respublika Prezidenti referendum bastamaşylarynyŋ kelisuimen ony ötkizgenge deiin onyŋ bastamaşylarynyŋ erkin neǧūrlym däl bildiru üşin referendumǧa qoiylatyn mäseleniŋ (mäselelerdiŋ) tūjyrymdamasyn naqtylai tüsuge haqyly.
Konstitusiia 3-babynyŋ 1-tarmaǧyna säikes halyq qoldanystaǧy Konstitusiiaǧa özgerısterdı jäne tolyqtyrulardy qabyldaudy nemese Qazaqstannyŋ jaŋa Konstitusiiasy qabyldanuynqalai alady.
Jaŋa Konstitusiiada qoldanystaǧy Konstitusiianyŋ redaksiiasyna ūsynylyp otyrǧan özgerıster men tolyqtyrular nūsqasynda qamtylmaǧan mynadai erejelerdı engızu ūsynylady:
- Konstitusiia 12-babynyŋ 1 jäne 2-tarmaqtary mynadai redaksiiada jazylsyn:
«1. Qazaqstan Respublikasynda halyqaralyq qūqyq qaǧidattaryna jäne normalaryna sai ärıKonstitusiiaǧa säikes jalpy tanylǧan adamnyŋ jäne azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtary tanylady jäne olarǧa kepıldık berıledı. Adamnyŋ jäne azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtary tıkelei qoldanysta bolady.
2. Adamnyŋ jäne azamattyŋ qūqyqtary men bostandyqtary ärkımge tumysynan tiesılı, meilınşelıgı jäne ajyratylmastyǧy tanylady, zaŋdardyŋ jäne özge de normativtık qūqyqtyq aktılerdıŋ mazmūnyn jäne qoldanyluyn, zaŋ şyǧaruşy jäne atqarşu bilık, jergılıktı özın özı basqaru qyzmetın aiqyndaidy jäne sot törelıgımenqamtamasyz etıledı.»;
- superprezidenttık bilık jüiesınen bırjolata arylu üşın zaŋ şyǧaruşy, sot jäne atqaruşy bilıkter ökılettıkterın naqty mejeleu. Parlament bır palataly bolyp, Senattyŋ joiyluy. Premer-ministr, joǧary sot organdary, Ortalyq sailau komissiiasynyŋ, Esep (Joǧary auditorlyq)palatalarynyŋ müşelerı, Adam qūqyqtary jönındegı uäkıl bilıktıŋ joǧarǧy jäne bırden-bır ökıldı organy – Mäjılıste balamaly negızde sailanuy;
- Mäjılıske deputattar sailaudyŋ aralas (proporsionaldyq jäne majoritarlyq) sailau jüielerı negızınde jäne 50 paiyz tepe-teŋ üleste sailanuy;
- saiasi partiialardy tırkeu, jasandy kedergılerdı alyp tastau, habarlauşylyq etu; elde şynaiy saiasi bäsekelestık ornatu;
- elde barlyq deŋgeidegı sailau komissiialaryn qūru jäne sailau ötkızu tärtıbın tolyq özgertu, sailaudyŋ şyn mänınde adal ärı aşyq boluyn qamtamasyz etu. Sailaudy jalǧandyqqa būrmalaǧan adamdardyŋ jauaptylyǧyn küşeitu;
- sot bilıgınıŋ bilıktıŋ özge tarmaqtarynan, organdarynan nemese lauazymdy adamdardan täuelsızdıgın qamtamasyz etu. Sudialardyŋ aumaqtyq mäslihattardyŋ nemese jergılıktı halyqtyŋ tıkelei sailauy arqyly sailanuy tärtıbın äzırleu;
- ekonomikalyq jäne äskeri memleketaralyq odaqtardan şyǧu jäne olarǧa kıru mäselesın tek respublikalyq referendum arqyly şeşu;
- barlyq deŋgeidegı äkımderdı jäne sudialardyosy aumaqtarda tūratyn halyqtyŋ tıkelei sailauy;
- Konstitusiianyŋ 7-babynyŋ 2-tarmaǧyn alyp tastau, barlyq deŋgeidegı memlekettık qyzmetşılerdıŋ memlekettık tıl – qazaq tılın bıluı, sondai-aq Qazaqstan azamattyǧyn qabyldauşylardyŋ qazaq tılın bıluı talabyn engızu, barlyq niet bıldıruşılerdıŋ qazaq tılın tegın meŋgeruı üşın belgılı bır uaqyt belgıleu jäne soǧan jaǧdai jasau;
- Ūlttyq qūryltai qūryluyna bailanysty Qazaqstan halqy assambleiasyn taratu. Ūlttyqqūryltaiǧa elde tūratyn etnostar ökılderınıŋ qatysuyn qamtamasyz etu, etnostar mädeni ortalyqtaryn saqtau.
Saiasi reformalardy talqylauǧa jäne jürgızuge Halyqtyŋ köp bölıgı tartyluyn qamtamsyz etu qajet. Joǧaryda baiandalǧan erejeler qamtylǧan jaŋa Konstitusiia qabyldau eldıŋ odan ärı damuyna jäne Jaŋa Qazaqstannyŋ ornauyna serpın beredı. Eger bız «estitın» memleketı bar demokratiialyq qoǧam qūratyn bolsaq, onda bilık azamattar bastamalaryna den qoiuy tiıs.
Nūrlan İSQALİEV,
Qūqyq üstemdıgı institutynyŋ keŋesşısı
