قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلداۋعا ۇسىنىلعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسى قىز تالقىلانۋدا. اتا زاڭعا تۇزەتۋلەردى ەل پرەزيدەنتى ءبىر توپ قۇقىقتانۋشى عالىمنان قۇرعان جۇمىس توبى ازىرلەدى. الايدا مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار قوعامنىڭ، كونستيتۋتسيالىق قۇقىق سالاسى مامان عالىمدارىنىڭ تالقىلاۋىنا سالىنبادى. جۇمىس توبى پرەزيدەنت تاراپىنان بەرىلگەن نۇسقاۋدى ءبىر ايعا جەتپەيتىن قىسقا مەرزىمدە تاپسىرىس اياسىنان اسپاي زاڭدىق تۇرعىدان رەسىمدەپ بەرۋمەن شەكتەلدى.
ازاماتتىق قوعام بۇل جايعا اسا ءمان بەرۋدە، قوعامدىق ۇيىمدار، جەكەلەگەن ازاماتتار ۇندەۋلەر جاساپ، الەۋمەتتىك جەلىدە ەلىمىزدى دامىتۋدىڭ بالاما نۇسقالارىن بەلەسەنە ۇسىنۋدا. وسى قۇبىلىستى اڭداعاندا كەلەتىن وي – پرەزيدەنت ۇسىنىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ دامۋ باعىتىن تاڭداۋدا قوعام بەيجاي سەلقوس قالماي، بەلسەندىلىك كورسەتۋدە.
ءبىر تاڭقالارلىق ءجايت – ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ كەزىندە زاڭ شىعارۋشى جوعارعى ورگان – پارلامەنتتىڭ سىرت قالۋى. قولدانىستاعى كونستيتۋتسياعا ساي پارلامەنت زاڭدار قابىلدايتىن بىردەن-ءبىر ورگان. سوندىقتان ول كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەردى تالقىلاۋدان تىس قالۋعا ءتيىس ەمەس ەدى. جۇرتشىلىق جوبادان پرەزيدەنت 2022 جىلعى 16 ناۋرىزدا قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا مالىمدەگەنىندەي كۇشەيتىلگەن پارلامەنتتى كورە الماي وتىر.
بيلىك ەندى قازاقستان حالقىنىڭ رەفەرەندۋمدا بەرەر داۋىسىن پايدالانىپ قۇقىق رۋحىنان اۋىتقىپ كەتتى. بۇل تۇزەتۋلەر ەلدىڭ بۇكىل ساياسي جۇيەسىن وزگەرتۋگە باعىتتالعاندىقتان، قۇقىقتىق تۇرعىدان العاندا وسى جوبانىڭ كۇللى حالىق تالقىلاۋىنان وتكەنى دەموكراتياعا دا, ادىلدىككە دە ساي ورىندى قادام بولاتىن ەدى. رەفەرەندۋمدا داۋىس تۇتاستاي جوباعا بەرىلەتىندىكتەن، زاڭ جوباسىن اۋەلى باپتار بويىنشا ءارى مىندەتتى تۇردە ەكى وقىلىمدا قارايتىن پارلامەنتتە تالقىلاۋ قاجەت-اق ەدى. بۇل قاعيدا كونستيتتسيالىق زاڭدارعا قاتىستى، ال كونستيتۋتسيانىڭ مازمۇنىنىڭ ءوزى وسىنى تالاپ ەتەدى. وسىدان كەيىن بارىپ اتا زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ جوباسى بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلعانىءجون بولاتىن.
ەندى پرەزيدەنتتىڭ مۇنداي ارەكەتكە نەگە بارعانىنىڭ استارىن بارلايىق.
قۇقىق – الەۋمەتتىك قىزمەت پەن ادامنىڭءومىرلىك تىرشىلىگىنە بايلانىستى قۇبىلىس, الايدا ونىڭ باستى ماقساتى ادىلەتتىلىك ەكەنى ەلءىمىزدەتالايدان ەسكەرىلمەي كەلەدى. قۇقىقتىڭ الەۋمەتتىك قۇندىلىعى ۇمىتىلدى ءارى تاپتالدى. مىنە، ەندى قازىر جالپى تانىلعان قاعيداتتارعا جانەحالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا سۇيەنىپ، ادام جانە ازامات قۇقىعى مەن بوستاندىعى تىكەلەي ارەكەتتەگى قۇقىق ەكەنىن مويىنداۋعا، تازا تيىمدىلىك ۇستانىمىنان ارىلىپ، «قولدانىستاعى قۇقىق» ۇعىمىن وزگەرتۋگە بولاتىن مۇمكىندىك تۋعان ەدى.
ءبىز وسىلايشا عانا ەكىنشى رەسپۋبليكا نەگىزىن قالاپ، ادام جانە ازامات مۇددەلەرىندە مەملەكەتتىك بيلىكتى شەكتەيتىن قۇقىقتىق ءتارتىپتى ءىس جۇزىندە ورناتا الامىز. «كادەلىك الىم» جانە وتكەن جىلداردا قوردالانىپ قالعان الۋان ماسەلەلەر بويىنشا بيلىكتىڭ باسقا دا شەشىمدەرى جونىندە ءالى دە ۇزاق ايتىسا بەرۋگە بولار, بىراق وسىنداي جاعدايدى بولدىرمايتىن امالداردى بەكىتىپ المايىنشا، «اۆگيدىڭ اتقوراسىن» الەۋمەتتىك بۋىرقانۋلارسىز شەشۋ مۇمكىن بولا قويمايدى. وسى رەتتە «كادەلىك الىم» ماسەلەسى اتا زاڭعا وزگەرىستەردەن گورى كوپ ۋاقىت تالقىلانعان ءجايتتى دە ايتا كەتەيىك.
كونستيتۋتسياعا ۇسىنىلعان ءبىراز وزگەرىسءتى ماقۇلداي وتىرىپ، دەگەنمەن ءبىز مەملەكەتتى باسقارۋ تۇجىرىمداماسى وزگەرمەگەنىن جانە بۇرىنعىشا ءبىر عانا سۋبەكت – پرەزيدەنتكە مويىنسىنۋ قالعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
جوباعا قايتا ورالىپ, بۇل ءجايت اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋدىڭ باسقا امالىن قالىپتاستىرۋدى, قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ ءتيىستى باپتارىن وزگەرتۋدى قاجەت ەتەتىءنىن ءشۇباسىز ايقىن كورسەتىپ وتىرعانىن اتاپ ايتامىز.
پرەزيدەنت زاڭدار شىعارمايدى، وعان تەك زاڭنامالىق جانە كونستيتۋتسيالىق باستامالار جاساۋ قۇقىعى بەرىلگەن. ەڭ باستىسى – اتا زاڭعا ۇسىنىلعان وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار اسا ءزارۋ بولىپ وتىرعان ەلدى ساياسي-الەۋمەتتىك قايتا قۇرۋدى بەينەلەمەيدى. مەملەكەت باسشىسى ۋادە ەتكەن پارلامەنتتى كۇشەيتە وتىرىپ، پرەزيدەنتوكىلەتتىكتەرىن قىسقارتۋ، ونىڭ بيلىگىن شەكتەۋ بولا قويعان جوق.
وسىعان وراي رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكىزۋدى كەيىنگە شەگەرۋ جانە اتا زاڭعا تۇزەتۋلەردى قوعامنىڭ قالىڭ بۇقاراسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قۇقىقتانۋشى عالىمداردىڭ تالقىلاۋىن جاساۋ، ايتىلعان ۇسىنىستاردى ەسكەرۋ, سونان كەيىن بۇل زاڭ جوباسىن پارلامەنتتە قاراۋ، وسىلايشا تۇپكىلىكتى نۇسقاسىن نە ازىرلەنگەن بالاما جوبانى حالىقتىڭ داۋىس بەرۋىنە شىعارۋ ورىندى بولادى.
بۇل رەتتە بىزگە وسى ۇسىنىلىپ وتىرعان تۇزەتۋلەر نە ءۇشىن جاسالىپ وتىر: بۇرىنعى بيلىكتىڭ پارمەندىلىگىن ۋىستان شىعارماۋ، ءسويتىپ ەلءدى جانەحالىقتى باياعىشا جايلى جاعدايدا باسقارا بەرۋ ءۇشىن بە الدە ساياسي رەفورمالاردى جۇرگىزۋگە قاجەتتى الدەقايدا ۇتقىر ارەكەتتەر ءۇشىن بە دەپ اڭتارىلۋعا تۋرا كەلەدى.
كەيىنگى بولجامعا سەنگىمىز-اق كەلەدى. وندا وسىناۋ ساياسي رەفورمالاردى جۇرگىزگەننەن كەيىن ەلدى باسقارۋعا قوعامنىڭ ەداۋىر بولىگىن تارتۋ ءۇشىن جاڭا اتا زاڭ قابىلداۋعا قايتا ورالۋعا، پارلامەنتتىڭ قۇقىقتارىن كەڭەيتۋگە، سەناتتى جويۋعا, ءادىل، اشىق جانە تىكە سايلاۋمەن قۇرىلعان حالىقتىڭ بىردەن-ءبىر وكىلدى ورگانى ءماجىلءىستى كۇشەيتۋگە تۋرا كەلەدى. دەپۋتاتتار قۇرامى شىنايى حالىق قالاۋلىلارىنا اينالادى، ناعىز دەموكراتيا ورنىعىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ قۇرىلىمى مەن نىسانى جەتىلدىرىلەدى.
ەندى ۇسىنىلىپ وتىرعان وزگەرىستەرگە توقاتالايىق.
بۇل وزگەرىستەر ەلدى ساياسي-الەۋمەتتىك قايتا قۇرۋداعى قاجەتتىلىكتى بەينەلەمەيتىنىن تاعى دا قايتالاپ ايتامىز. وزگەرىستەردە جانە تولىقتىرۋلاردا باسقا زاڭداردا بەلگىلەۋگە بولاتىن داڭعازا نورمالار بار. اتاپ ايتقاندا – قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جاقىن تۋىستارىن مەملەكەتتىك ساياسي قىزمەتشىلەردىڭ، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرى باسشىلارىنىڭ قىزمەتتەرىن اتقارۋ حاقىسىنان ايىرۋ. ءبارى دە حالىققا، ەلگە ادال قىزمەت ەتۋ ۇستانىمىنا بايلانىستى. ەگەر تەرەڭىرەك بايىبىنا بارساق، بۇل – سول ادامداردىڭ قۇقىعىن بۇزۋ. بۇل – وسى جاعدايعا ايتۋعا ساي كەلەتىن «كانىسىزدىك اقيقاتى» جالپى ۇعىمىنا قاراما-قايشى. ەگەر ءبىز قۇقىق ۇستەمدىگى قاعيداتىن ۇستانساق، وندا اقىرىنا دەيىن ءادىل بولۋعا ءجانە بۇل ەرەجەلەردىڭ زاڭعا قايشىلىعىن اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز.
«رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1995 جىلعى 2 قاراشاداعى №2592 كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم قارساڭىنداعى ۇگiت» 7-بابىنىڭ 1-تارماعىندا «رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ، قوعامدىق بiرلەستiكتەرiنiڭ رەفەرەندۋمعا قويىلعان ماسەلە (ماسەلەلەر) بويىنشا جينالىستاردا، ميتينگiلەردە، ازاماتتار جيىنىندا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءوز پiكiرiن بiلدiرۋ قۇقىعىنا كەپiلدiك بەرiلەدi» دەپ كورسەتىلگەن. وسى 7-باپقا سۇيەنە وتىرىپ، كونستيتۋتسياعا ۇسىنىلعان وزگەرىستەردە جانەتولىقتىرۋلاردا مىنا ماسەلەلەردىڭ قابىلدانۋىنا قارسى پىكىرىمىزدى بىلدىرەمىز.
1. كونستيتۋتسيانىڭ 44, 71-باپتارىنا ءوزگەرىستەرگە جانە تولىقتىرۋلارعا سايكەس كونستيتۋتسيالىق سوتتى قالىپتاستىرۋ كەزىندە پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگى كۇشەيتىلگەن، پرەزيدەنت كونستيتۋتسيالىق سوت توراعاسىن (سەناتتىڭ كەلىسىمىمەن) جانە ءتورت سۋدياسىن تاعايىندايدى، ودان ءارى توراعانىڭ ۇسىنۋى بويىنشا كونستيتۋتسيالىق سوت توراعاسىنىڭ ورىنباسارىن تاعى دا پرەزيدەنت تاعايىندايدى. وسىلايشا كونستيتۋتسيالىق سوت ون ءبىر سۋدياسىنىڭ بەسەۋى وسى تاعايىندالۋلارى ءۇشىن پرەزيدەنتكە مىندەتتىبولىپ شىعادى. بۇل جاعداي ىستەردى قاراۋ كەزىندەگىشىنايىلىققا جانە ادىلەتتىلىككە كۇمان كەلتىرەدى, ويتكەنى ولاردىڭ پرەزيدەنتكە جالتاقتاۋى ءسوزسىز.
ال 82-باپقا تولىقتىرۋلارعا سايكەس جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ توراعاسىن دا پرەزيدەنت تەك سەناتتىڭ كەلىسىمىمەن تاعايىندايدى, سوت بيلىگىن جاساقتاۋدان ءماجىلىس تاعى دا تىس قالعان. بۇل ءوزگەرىستەرگە جانە تولىقتىرۋلارعا سايكەس سوت بيلىگى پرەزيدەنتتىك بيلىككە تاۋەلدى كۇيدە قالىپ وتىر.
كونستيتۋتسيالىق سوت ۇستىنىنا قايتا ورالساق، پرەزيدەنت سوت بيلىگىن كۇشەيتۋگە، ءسويتىپ ونى زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى بيلىك تارماقتارىمەن تەڭ ءارى ءوزارا تەجەمەلى ەتۋى ءتيىس ەدى. ونىڭ ورنىنا ول اتقارۋشى (پرەزيدەنت) بيلىگىن كۇشەيتىپ، كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدى السىرەتتءى.
2. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ سان قۇرامىن دا ناقتىلاۋ كەرەك. ارالاس (پروپورتسيالىق جانە ماجوريتارلىق) سايلاۋ جۇيەسى ەنگىزىلەتىنى ەسكەرىلىپ، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ سانى كوبەيتىلۋءى جانە ول داۋلى ماسەلەلەر كەزىندە تەڭ داۋىس بولىپ قالماۋى, ءماجىلىس توراعاسىنىڭ دەپۋتاتتارعا قىسىم جاساۋىن بولدىرماۋ، وعان شەشۋشى داۋىس قۇقىعىن بەرمەۋ ءۇشىن تاق بولۋعا ءتيىس. بۇل ورايدا دەپۋتاتتاردىڭ جارتىسى پروپورتسيالىق جانە جارتىسى ماجوريتارلىق جۇيەمەن تەڭ سايلانۋى كەرەك. دەپۋتاتتار سانىن وبلىستار، رەسپۋبليكالىق دارەجەلى قالالار جانە استانا سانىنا، ولاردا تۇراتىن سايلاۋشىلار سانىنا قاراي ورايلاستىرۋ قاجەت.
3. كونستيتۋتسيانىڭ 61-بابىنا ءوزگەرىستەردە جانە تولىقتىرۋلاردا ۇكىمەتكە زاڭ كۇشى بار نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر شىعارۋ قۇقىعىن بەرۋ ۇسىنىلدى، بۇل – بيلىك تارماقتارىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن ءبولۋ جانە وسى نەگىزدە ولاردىڭ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك پەن تەجەمەلىك كونستيتۋتسيالىق قاعيداتىنا قايشى, ياعني مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ زاڭ شىعارۋشى تارماعىن السىرەتەدى. مۇنداي نورمانى الىپ تاستاۋ قاجەت. ءماجىلءىس دەپۋتاتتارىنىڭ سانىن ازايتۋ داحالىقتىڭ وكىلدى ورگانىن السىرەتەءدى دەپ ويلايمىز. ءبىز دەپۋتاتتار سانى بۇرىنعىشا 107-دەن كەم بولماۋى، ال سەنات جويىلعان رەتتە 155-تەن از بولماۋى ءتيىس دەپ پايىمدايمىز.
4. كونستيتۋتسييانىڭ 72-بابىندا كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنۋ قۇقىعىن ازاماتتارمەن قاتار قوعامدىق ۇيىمدارعا (زاڭدى تۇلعالارعا) دا بەرۋ قاجەت, بۇل وسى ورگاننىڭ قۇقىق قورعاۋ مۇمكىندىگىن جانە ادام قۇقىعىن قورعاۋ امالىن كۇشەيتە تۇسەدى.
5. كونستيتۋتسيانىڭ 91-بابى دا داۋلى, ەكىنشى رەسپۋبليكا قالايشا ەلباسى ورنىقتىرعان باسقارۋنىسانىنىڭ بۇلجىماۋى قاعيداتىمەن ءومىر سۇرمەك?
قولدانىستاعى كونستيتۋتسيا پرەزيدەنتتىك بيلىكتى نىعايتۋ جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىكءتى ەداۋىر السىرەتۋ باعىتىندا وعان ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار سالدارىنان ءوزىنىڭ ومىرلىك وزەكتىلىك ءمانىن سارقىلتقانىن ءتۇسىنۋ قاجەت. قولدانىستاعى كونستيتۋتسيادا بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناس ناقتى ايقىندالماعان, مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قابىلداناتىن شەشىمدەر ءۇشىن ساياسي جاۋاپتىلىعى رەسىمدەلمەگەن, وكىلەتتىكتەردىڭ قونىمدى تەڭگەرىمى قامتاماسىز ەتىلمەگەن.
ەلدىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن قابىلداۋ قاجەت جانە ول «كۇشتى پارلامەنت – ىقپالدى پرەزيدەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت – تاۋەلسىز سوت – ءتيىمدى كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ – ەركىن باق» ساياسي-قۇقىقتىق فورمۋلاسىنا سۇيەنۋى ءتيىس دەپ سانايمىز. بۇل قۇقىقتىق فورمۋلادا ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىندا جازىلعان بيلىك حالىققا تيەسىلى جانە بيلىكتىڭ بارلىق تارماعى تەڭ بولۋى, تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىك جۇيەدە ءارى حالىقتىڭ مۇددەلەرىنە جۇمىس ىستەۋى ءتيىس دەگەن باستى قاعيداتتار كوزدەلگەن.
جاڭا كونستيتۋتسيادا بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ مىندەتتەرى جانە ءوز قىزمەتى ءۇشىن جاۋاپتىلىعى ايقىندالىپ، تۇبەگەيلى جاڭعىرتىلۋى، كونستيتتسيالىق باقىلاۋ كۇشەيتىلۋى ءتيىس.
جوعارىدا ايتىلعاندار نەگىزىندە مىنالاردىقاجەت دەپ سانايمىز:
ءبىرىنشى، ەل كونستيتۋتسياسىنا ۇسىنىلعان وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار جوباسى ءۇشىن رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋدى «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ مەرزiمi» 19-بابىنا سايكەس ودان ءارى تاعى ەكى ايعا كەيىنگە قالدىرۋ. ماسەلەلەردى قاراۋدىڭ قوعام ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن ەسكەرگەندە، بۇل جەردە اسىعىستىق ورىنسىز.
ەكىنشى، كونستيتۋتسيانىڭ جاڭا نۇسقاسىن ازىرلەۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرۋدى ۇسىنامىز.كوميسسياعا مەملەكەتتىك قۇقىق سالاسىنىڭ عالىمدارى، بيلىك ۇستانىمىنا تاۋەلسىز ءوز كوزقاراستارى بار كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرى، ساياساتتانۋشىلار، ەكونوميستەر كىرۋى كەرەك.
جاڭا كونستيتۋتسيا جوباسى ازىرلەنگەن سوڭ ولقوعامنىڭ كەڭىنەن تالقىلاۋى ءۇشىن جاريالانۋىقاجەت. ويتكەنى ەلدىڭ قولدانىستاعى نەگىزگى زاڭى ەنگىزىلگەلى وتىرعان وزگەرىستەرءدى جانەتولىقتىرۋلاردى ەسكەرگەنءنىڭ وزىندە قوعام دامۋىنىڭ وزەكتى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرمايدى جانە ونىڭ جەكەلەگەن نورمالارىنا قوعامنىڭ تالقىلاۋىنسىز اسىعىس ەنگىزىلءىپ وتىرعان تۇزەتۋلەر جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتپەيدى.
ءۇشىنشى، جاڭا كونستيتۋتسيا ءماتىنى پىسىقتالعان سوڭ ول ەل پارلامەنتى پالاتالارىنىڭبىرلەسكەن وتىرىستارىندا تالقىلانىپ قابىلدانۋى، سودان كەيىن بارىپ كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ماقۇلداعان سوڭ رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا شىعارىلۋى ءتيىس. ەكى رەت وسىلاي سەنىمدى سۇزگىدەن وتكىزۋ كونستيتۋتسيانىڭ اسا جوعارى زاڭدىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى. مۇنداي تاجىريبە دامىعان ەلدەردە كەڭىنەن قولدانىلادى.
ىمىراعا كەلۋدىڭ ەكىنشى جولى – رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا سۇراقتىڭ بالاما نۇسقاسىن ەنگىزۋ بولماق، داۋىس بەرۋگە ارنالعان بيۋللەتەنگە مىناداي مازمۇنداعى سۇراقتى قوسىمشا ەنگىزۋدى ۇسىنامىز:
«ءسىز باسقارۋدىڭ پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك جۇيەسى بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭجاڭا كونستيتۋتسياسىن ازىرلەۋ جانە قابىلداۋقاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىسپەن كەلىسەسىز بە؟»
«رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تاعايىنداۋ تۋرالى شەشiم» 18-بابىنىڭ 2-تارماعىنا سايكەس رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi رەفەرەندۋم باستاماشىلارىنىڭ كەلiسۋiمەن ونى وتكiزگەنگە دەيiن ونىڭ باستاماشىلارىنىڭ ەركiن نەعۇرلىم ءدال بiلدiرۋ ءۇشiن رەفەرەندۋمعا قويىلاتىن ماسەلەنiڭ (ماسەلەلەردiڭ) تۇجىرىمداماسىن ناقتىلاي تۇسۋگە حاقىلى.
كونستيتۋتسيا 3-بابىنىڭ 1-تارماعىنا سايكەس حالىق قولدانىستاعى كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەرءدى جانە تولىقتىرۋلاردى قابىلداۋدى نەمەسە قازاقستاننىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسى قابىلدانۋىنقالاي الادى.
جاڭا كونستيتۋتسيادا قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ رەداكتسياسىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار نۇسقاسىندا قامتىلماعان مىناداي ەرەجەلەردى ەنگىزۋ ۇسىنىلادى:
- كونستيتۋتسيا 12-بابىنىڭ 1 جانە 2-تارماقتارى مىناداي رەداكتسيادا جازىلسىن:
«1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا حالىقارالىق قۇقىق قاعيداتتارىنا جانە نورمالارىنا ساي ءارىكونستيتۋتسياعا سايكەس جالپى تانىلعان ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تانىلادى جانە ولارعا كەپىلدىك بەرىلەدى. ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تىكەلەي قولدانىستا بولادى.
2. ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى اركىمگە تۋمىسىنان تيەسىلى، مەيلىنشەلىگى جانە اجىراتىلماستىعى تانىلادى، زاڭداردىڭ جانە وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ مازمۇنىن جانە قولدانىلۋىن، زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارشۋ بيلىك، جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ قىزمەتىن ايقىندايدى جانە سوت تورەلىگىمەنقامتاماسىز ەتىلەدى.»;
- سۋپەرپرەزيدەنتتىك بيلىك جۇيەسىنەن ءبىرجولاتا ارىلۋ ءۇشىن زاڭ شىعارۋشى، سوت جانە اتقارۋشى بيلىكتەر وكىلەتتىكتەرىن ناقتى مەجەلەۋ. پارلامەنت ءبىر پالاتالى بولىپ, سەناتتىڭ جويىلۋى. پرەمەر-مينيستر، جوعارى سوت ورگاندارى، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ، ەسەپ (جوعارى اۋديتورلىق)پالاتالارىنىڭ مۇشەلەرى، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل بيلىكتىڭ جوعارعى جانە بىردەن-ءبىر وكىلدى ورگانى – ءماجىلىستە بالامالى نەگىزدە سايلانۋى;
- ماجىلىسكە دەپۋتاتتار سايلاۋدىڭ ارالاس (پروپورتسيونالدىق جانە ماجوريتارلىق) سايلاۋ جۇيەلەرى نەگىزىندە جانە 50 پايىز تەپە-تەڭ ۇلەستە سايلانۋى;
- ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ, جاساندى كەدەرگىلەردى الىپ تاستاۋ, حابارلاۋشىلىق ەتۋ; ەلدە شىنايى ساياسي باسەكەلەستىك ورناتۋ;
- ەلدە بارلىق دەڭگەيدەگى سايلاۋ كوميسسيالارىن قۇرۋ جانە سايلاۋ وتكىزۋ ءتارتىبىن تولىق وزگەرتۋ, سايلاۋدىڭ شىن مانىندە ادال ءارى اشىق بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ. سايلاۋدى جالعاندىققا بۇرمالاعان ادامداردىڭ جاۋاپتىلىعىن كۇشەيتۋ;
- سوت بيلىگىنىڭ بيلىكتىڭ وزگە تارماقتارىنان، ورگاندارىنان نەمەسە لاۋازىمدى ادامداردان تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. سۋديالاردىڭ اۋماقتىق ءماسليحاتتاردىڭ نەمەسە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىكەلەي سايلاۋى ارقىلى سايلانۋى ءتارتىبىن ازىرلەۋ;
- ەكونوميكالىق جانە اسكەري مەملەكەتارالىق وداقتاردان شىعۋ جانە ولارعا كىرۋ ماسەلەسىن تەك رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشۋ;
- بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەرءدى جانە سۋديالاردىوسى اۋماقتاردا تۇراتىن حالىقتىڭ تىكەلەي سايلاۋى;
- كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاۋ, بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن ءبىلۋى، سونداي-اق قازاقستان ازاماتتىعىن قابىلداۋشىلاردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋى تالابىن ەنگىزۋ، بارلىق نيەت بىلدىرۋشىلەردىڭ قازاق ءتىلىن تەگىن مەڭگەرۋى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت بەلگىلەۋ جانە سوعان جاعداي جاساۋ;
- ۇلتتىق قۇرىلتاي قۇرىلۋىنا بايلانىستى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن تاراتۋ. ۇلتتىققۇرىلتايعا ەلدە تۇراتىن ەتنوستار وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ, ەتنوستار مادەني ورتالىقتارىن ساقتاۋ.
ساياسي رەفورمالاردى تالقىلاۋعا جانە جۇرگىزۋگە حالىقتىڭ كوپ بولىگى تارتىلۋىن قامتامسىز ەتۋ قاجەت. جوعارىدا باياندالعان ەرەجەلەر قامتىلعان جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداۋ ەلدىڭ ودان ءارى دامۋىنا جانە جاڭا قازاقستاننىڭ ورناۋىنا سەرپىن بەرەدى. ەگەر ءبىز «ەستيتىن» مەملەكەتى بار دەموكراتيالىق قوعام قۇراتىن بولساق، وندا بيلىك ازاماتتار باستامالارىنا دەن قويۋى ءتيىس.
نۇرلان يسقاليەۆ،
قۇقىق ءۇستەمدىگى ينستيتۋتىنىڭ كەڭەسشىسى
