Ahmet-Zäki jäne Zäki Ahmetov
Türkı älemınde özındık orny bölek ekı Zäki bar. Bırınşısı – başqūrt halqynyŋ qaisar qairatkerı, äigılı şyǧystanuşy, älemdık deŋgeidegı tarihşy, ūly aǧartuşy Zäki Uälidi Toǧan. Ekınşısı – qazaqtyŋ asa körnektı ǧalymy, būrynǧy keŋestık keŋıstıktıŋ ǧylymi ortasyna keŋ tanymal ädebiettanuşy Zäki Ahmetov. Ekeuı de özderınıŋ tektı tūlǧasy, bekzat bolmysy arqyly eldı auzyna qaratty. Oramdy oilaryna, paiymdy pıkırlerıne jūrtşylyq imamǧa ūiyǧandai ūiydy. Zamany dürbeleŋge toly alǧaşqy Zäkidıŋ qairatkerlık qarymy basymdau, ärine. Ol bükıl bır eldıŋ köşbasşysy boldy. Öz elınıŋ Ükımetın basqardy. Qairatkerlık pen qalamgerlıktı qatar örıstettı. Saiasi kürestıŋ tuyn biık köterdı. Sol üşın talai ret zardap şektı. Elden, jerden jyraqta ǧūmyr keştı. Bıraq ruhaniiat älemındegı ırgelı ısterı jaǧynan kışı Zäki de qalyspaidy. Jastaiynan ädebiet teoriiasyna tereŋ boilady. Ekı tıldei bırdei jazdy. Ǧylymi maqalalary eldıŋ qoly jete bermeitın «Sovetskaia tiurkologiia», «Voprosy literatury» jurnaldarynda, «Tiurkologicheskii sbornik» jinaǧynda üzbei jariialanyp tūrdy. Būrynǧy odaqtyŋ ädebiettanuşylarynyŋ ışındegı eŋ jas ǧylym doktorlarynyŋ bırı boldy. Örkeude Mäskeu men sary süiek Sankt-Peterburgtıŋ marǧasqalaryn moiyndatty. Sol eldıŋ eŋ ırgelı universitetterınde leksiia oqydy. Resei Ǧylym akademiiasyna qarasty ǧylymi-zertteu instituttarynda zertteu jürgızdı. Zäki Uälidi Toǧan – başqūrttyŋ Qai dep atalatyn taipasynan şyqqan. Sol Qaidyŋ özı Sūqly-Qai, Sanaqly-Qai, Oraqtau-Qai, Tauly-Qai dep jıkteledı eken. Tauly Qai başqūrt halqyna Zäki Uälididei perzent syilasa, Tauly Altai qazaqqa Zäki Ahmetov syndy ūl berdı. Alǧaşqysy Qaidan şyqsa da, «qaidan şyqqan?», – dep aitqyzbady. Küllı türkı älemıne, bükıl mūsylman jūrtyna esımı mäşhür boldy. Keiıngısı öz salasy boiynşa, Ortalyq Aziianyŋ ǧana emes keşegı keŋestık jüienıŋ betke ūstar zerdelı zertteuşılerınıŋ bırıne ainaldy. Zäki Uälididı qazaq jūrtymen tamyrlastyratyn mysaldar da barşylyq. Onyŋ alǧaşqy zaiyby – Näfisa qazaq jerınde aidauda jürgende köz jūmǧan körınedı. Ekı Zäkidıŋ şyǧarmalary da künı bügınge deiın ǧylymi jäne ruhani ortanyŋ basty qūndylyqtary sanalady. Oqu oryndarynda üzbei oqytylady. Ekeuı de soŋynda sapaly ǧylymi eŋbek qana emes, sanaly ūrpaq qaldyrdy. Ülken Zäkidıŋ ūly Sübıdai Toǧan – ekonomika salasynyŋ professory. Türkiiadaǧy ataqty Bılkent universitetınde sabaq beredı. Al qyzy Esenbike Toǧan – Türık akademiiasynyŋ akademigı, Başqūrtstan Ǧylym akademiiasynyŋ şeteldık müşesı. Kışı Zäkidıŋ perzentı Mūrat Zäkiūly Ahmetov – filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty. Doktorlyq eŋbegın filosofiiaǧa arnady. Ūzaq jyl boiy Filosofiia jäne saiasattanu institutynda qyzmet ıstedı. Bır qyzyǧy, Zäki Uälidi Toǧannyŋ şyn aty Ahmet-Zäki eken. Zamany bölek bolsa da mūraty bır Ahmet-Zäki men Ahmetov Zäkidıŋ eldık müdde, ūlttyq ūstanym, ǧylymi tūjyrym jaǧynan ūqsastyqtary barşylyq. Eŋ bastysy, ekı Zäkidıŋ beinesı de öz zamanyndaǧy ūlt ziialysynyŋ bolmysyn bederleidı.
Aqşam jamyraǧan şaq edı...
Qazaq üşın qaiǧyly kün bop sanalatyn jeltoqsannyŋ on jetısı halyqqa taǧy da qasıret äkeldı. Aqşam jamyraǧan şaqta Almatynyŋ köşesınde körnektı ädebiettanuşy-ǧalym, akademik Zäki Ahmetovtı şeteldıŋ esık pen tördei mäşinesı qaǧyp kettı. Būl äigılı ǧalymnyŋ üiınıŋ ırgesındegı «Dinamo» stadionyna baryp, jügırıp, jattyǧu jasap qaitatyn uaqyty bolatyn. Erteŋıne Semeige, Şäkärım şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan ǧylymi konferensiiaǧa qatysu üşın jol jürmek edı. Jasy jetpıs beske taiaǧanǧa deiın tösekke taŋylyp körmegen, tıptı auru-syrqauǧa boi aldyrmaǧan ardaqty azamat qapyda köz jūmdy. Ajal bolyp jolyqqan bır jügırmektıŋ jaŋylys qadamy ädebiettanudyŋ alyp bäiteregın qūlatyp kettı... M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty aibarynan aiyrylyp qalǧandai boldy. Ömır boiy osynda qyzmet ıstep kele jatqan būl kısı osynau qūdırettı qara şaŋyraqtyŋ bır tıreuı siiaqty edı. Jürıs-tūrysy şiraq akademiktı jūrt toqsan jasqa deiın erkın baratyn şyǧar dep oilaityn. Äsırese, äigılı ǧalymnyŋ tek kemelıne kelgen şaǧyn ǧana körgen bızdıŋ qatarlastarymyzǧa ol qairatty qarttyqtyŋ, abyroily aqsaqaldyqtyŋ, üilesımdı ülkendıktıŋ beinesındei körınetın. Sol tūsta Ädebiet jäne öner institutynda osy mekemede tapjylmai aldy jarty, soŋy şirek ǧasyr qyzmet ıstegen mūndai ziialy kısılerdıŋ bırneşeuı bar edı. Bertınge deiın syry men synyn joǧaltpaǧan, bergen uädesın ömırı qaityp alyp körmegen, bır sözdı, bız tügılı äke-şeşelerımız oqyǧan mektep oqulyqtarynyŋ avtory, akademik Serık Qirabaev, qazaq bibliografiia ǧylymynyŋ negızın saluşy, Müsırepov syndy täkappardyŋ, Bekqojin syndy tarpaŋnyŋ tılın tauyp, şyǧarmalaryn zerttegen, jinap-terıp bastyrǧan, ūqypty da ūsynaqty, instituttaǧy eŋbek stajy jaǧynan eşkımge ūpai bermeitın professor Äbdılhamit Narymbetov, köne ädebiettıŋ tereŋıne süŋgıp, aitystyŋ arǧy tegı men bergı tarihyn tügel qoparǧan, mūntazdai taza, naizadai tıp-tık qalpynda jūmysqa kelıp-ketetın ǧibratty ǧalym Mūhamedrahym Jarmūhamedūly, qazaqşasy özge ūltty tılıŋe tabyndyratyn, orysşasy orysty jaŋyldyratyn, būrynǧy Baspasöz ministrı, keiıngı belgılı ädebietşı, sarabdal synşy Şeriazdan Eleukenov, talantty audarmaşy, tegeurındı publisist, tanymal abaitanuşy Jūmaǧali Ysmaǧūlov, ädebiettanuşylarmen bırge qara şaŋyraqtyŋ bır qabyrǧasyna tıreu bolyp tūrǧan örelı önertanuşylar Baǧybek Qūndaqbaev pen Zeinūr Qospaqov... Mıne, zerdelı zertteu mekemesınıŋ bar bailyǧy osylar edı. Sol ürkerdei top aman-esen jürgende sonau Sätbaev zamanynda salynǧan qasiettı ǧimarattyŋ qūt-berekesı özınde tūrady eken. Mūny institutqa soŋǧy jyldarda kelgen jas buyn ekı ǧasyr toǧysynda qazaqtyŋ talantty qyzy Şämşiiabanu Sätbaeva ömırden ötkende alǧaş ret sezındı. Könenıŋ közı, qazynanyŋ asyly eken olar... Keiıngı ūrpaq akademik Zäki Ahmetov qapylysta mert bolǧanda naǧyz ǧalymnan aiyrylu degennıŋ ne ekenın ūqty. Ädebietşı qauym Zäki Ahmetovtı soŋǧy ret äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınde akademik Zeinolla Qabdolovtyŋ jetpıs bes jasqa toluyna orai ötkızılgen ǧylymi keŋestıŋ mäjılısınde kördı. Zäki aǧa öte köŋıldı otyrdy. Saŋqyldap söz söiledı. Tolǧanyp tılek aitty. Aldyŋǧy tolqyn aǧalar repressiianyŋ qandy şeŋgelıne ılıkken soŋ, solardyŋ ornyn basyp, besıkten belı şyqpai jatyp oqulyq jazǧan jäne būl mındettı abyroimen oryndaǧan, ömırdıŋ talai tar jol, taiǧaq keşuınen bırge ötken Zäki aǧanyŋ qatarlastary özderınıŋ arystarǧa arman bolyp qalǧan jasqa jetkenıne razy edı. Būl – köbı äke-şeşeden erte aiyrylǧan, Alla taǧala sonyŋ öteuı bolsyn degendei myqty densaulyq, qajyrly qairat bergen berekelı buyn. Olardyŋ qai-qaisysy da qazaq ūltynyŋ quatty ekenın däleldegendei, jetpıs bestıŋ jotasyna jügırıp şyqty. Bırazy keiın şarşamai-şaldyqpai seksendı de baǧyndyrdy. Şetınen şiraq. Eşqaisysy da eŋkış tartqan joq. Jūmys ısteu qabıletınen aiyrylmady. Tıl-auzymyz tasqa, jastarynyŋ ūlǧaiǧanyna qaramastan qūlaq pen közge de ökpe aita almady. Solardyŋ ışınde, äsırese, Zäki Ahmetovtıŋ tūrpaty bölek-tı. Köldeneŋ keselden aman bolsa, onyŋ ǧasyrǧa juyq ǧūmyr keşerıne eşkım kümändanbaityn. Alaida Zeinolla dosynyŋ mereitoiyna jaiylǧan dastarhanda şalqyp otyrǧan akademiktıŋ bar-joǧy bes kündık ǧūmyry qalǧanyn sol sätte jan balasy bılmep edı...Jetekşısı – Malov, janaşyry – Jirmunskii
Ol ǧylymdaǧy şyn mänındegı teŋdesı joq tūlǧalardyŋ bırı edı. Zäki aǧanyŋ aldymen ūstazdan joly bolǧan. Kandidattyq dissertasiiasyna älemge äigılı türkolog, ejelgı jazba eskertkışterdı jerıne jetkıze zerttegen Sergei Efimovich Malovtyŋ özı jetekşılık ettı. Taǧy bır aty aŋyzǧa ainalǧan ǧalym Viktor Maksimovich Jirmunskii «Qazaq öleŋınıŋ qūrylysy» atty monografiiasy üşın doktorlyq däreje beru jönınde ūsynys aityp, pıkır jazǧan.«Zäki Ahmetovtıŋ kıtabyn oqi otyryp, özınıŋ tuǧan qazaq ädebietı men folkloryna qandai jetık bolsa, zertteuınıŋ jalpy jäne türkologiialyq tūrǧydan alǧandaǧy keŋeitılgen ǧylymi bibliografiiasyna da sondai jetık avtordyŋ, qalyptasqan, qoltaŋbasy aiqyndalǧan ǧalymnyŋ bılım-bılıgı paidalanylǧanyn köremız. Būl kıtap avtordyŋ ūzaq jylǧy eŋbegınıŋ jemısı bolyp sanalady. Sondai-aq türkologiiaǧa, öleŋ teoriiasyna qosylǧan ırı ǧylymi üles bolatynyna dau joq. Osy aitylǧandardyŋ negızınde Z.A.Ahmetov filologiia ǧylymdarynyŋ doktory ǧylymi därejesın ielenuge tolyq laiyq dep esepteimın» degen V.M.Jirmunskiidıŋ 1964 jylǧy jeltoqsannyŋ 10-y künı jazǧan pıkırı akademiktıŋ arhivınde saqtauly.Doktorlyq dissertasiiasynyŋ resmi opponentterı de – qazaq ǧylymynyŋ marǧasqalary. Ǧylymi eŋbektı akademik Qajym Jūmaliev, akademiianyŋ korrespondent-müşesı Nina Smirnova, äigılı ǧalym Beisenbai Kenjebaev saraptap, oŋ baǧa berdı. Osy üşeuınıŋ batasyn alǧan Zäki Ahmetov qūlaşyn alysqa sermedı. Mäskeu men Sankt-Peterburgtıŋ ädebiettanu ǧylymynyŋ aǧa buyny älı künge deiın Zäki Ahmetovtıŋ atyn estıse, tık tūrady desedı. Dissertasiiasyn Mäskeude qorǧaǧan belgılı ǧalym aǧalarymyz Zäki Ahmetovtıŋ abyroi-bedelınıŋ arqasynda köp böget-bögesınge tap bola qoimaǧanyn aitady. Batys pen Şyǧystyŋ ılımın erkın igergen asa bılımdar Zäki aǧanyŋ jıbektei mınezı Mäskeudıŋ mūzy men toŋyn lezde erıtıp jıberetın körınedı. Zäkeŋ ömırden ötken soŋ köp ūzamai Ädebiet jäne öner institutynyŋ jıgıtterı ǧylymi ıssaparmen Tatarstan men Başqūrtstanǧa baryp kelgen-dı. Taǧy da sol oqyǧan-toqyǧany köp aǧa buyn Zäki Ahmetovtı sūrapty. Ǧūlama ǧalymnyŋ qapylysta dünieden ozǧanyn estıgen Qazan qūlazyp, Ufa uhılep qalypty... Ejelden ǧylymnyŋ ortalyǧyna ainalǧan qos qalanyŋ ziialy qauymynyŋ qaiǧyratyndai jönı bar. 1970 jyldan bastap keŋestık jüie taraǧanǧa deiın Bakude tūraqty türde şyǧyp tūrǧan, ǧalymdardyŋ ǧalymy ǧana maqalasyn ūsyna alatyn «Sovetskaia tiurkologiia» jurnalynyŋ tıgındılerın paraqtap otyrsaŋyz, Zäki Ahmetov esımın sät saiyn kezdestıresız. Ne akademiktıŋ ǧylymi maqalasy basylǧan, ne zertteuşıler onyŋ eŋbekterıne sılteme jasaǧan bolyp şyǧady. Ǧylymdaǧy nesıbesınıŋ bärın erterek teru maŋdaiyna jazylypty. Jas künınen zerektık tanytty. Sabaqqa alǧyr jūdyryqtai ǧana bala jalpaq jūrtty auzyna qaratty. Oi örısı, jürıs-tūrysy özge qatarlastarynan mülde bölek. Tıptı bala deuge kelmeidı. Bolmysynan baisaldy. Oilanyp almai tıl qatpaidy. Sözın ülkenderşe salmaqtaidy. Bala Zäki KazGU-ge oquǧa alynatyn studentterdı ırıkteu maqsatymen Qazaqstannyŋ şyǧysyna arnaiy barǧan komissiianyŋ közıne tüstı. Komissiia būl aimaqtan ekı-aq ūlandy taŋdap aldy. Sonyŋ bırı Zäki edı. Söitıp, örşelenıp tūrǧan ören bar bolǧany on bes jasynda universitettıŋ studentı atandy. Oqu ornynda da köptıŋ bırı bolyp qalmai, ǧylymǧa beiımdılıgın bırden baiqatty. Eŋ alǧaşqy ǧylymi maqalasy on alty jasynda «Maidan» jurnalynyŋ 1944 jylǧy 2-sanynda jaryq kördı. Tyrnaqaldy düniesıne sol tūstaǧy saiasattyŋ salqyny timei qalǧan joq. Būl eŋbegı «Ädebiette sovet halyqtarynyŋ dostyǧy men bırlıgı taza saqtalsyn» dep atalady. Bıraq titımdei studenttıŋ ädebiettanuǧa qatysty oi-tūjyrymdary eleŋ etkızerlıktei edı. Odan keiın «Jambyl – qazaq halqynyŋ ūly maqtanyşy» degen ekınşı maqalasyn jazdy. Būdan soŋ müiızı qaraǧaidai ūstazdary oǧan kädımgıdei nazar audardy. Söitıp, özı şynaşaqtai bolǧanymen keŋ tynysty Zäkidıŋ ǧylymi ǧūmyrnamasy bastaldy da kettı. Zäki aǧa nebärı otyz jetı jasynda filologiia ǧylymdarynyŋ doktory atandy. Sondyqtan eldegı ǧylymdy ūiymdastyru ısınıŋ köş basynda jürdı. Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ vise-prezidentı boldy. M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutyn basqardy. Eldıŋ esınde jūrtqa jaily, oily şeşım qabyldap, baisaldy qadam jasaityn bılıktı basşy retınde qaldy. Onyŋ qalamynan «Qazaq öleŋınıŋ qūrylysy», «Lermontov jäne Abai», «Qazaq poeziiasynyŋ tılı turaly», «Öleŋ sözdıŋ teoriiasy», «Qazaq ädebietınıŋ qazırgı damuy jäne dästürı», «Abai joly» epopeiasynyŋ poetikasy», «Abaidyŋ aqyndyq älemı» atty ǧylymi monografiialar tudy. Zäki Ahmetovtıŋ «Qazaq öleŋınıŋ qūrylysy» atty monografiiasy poeziia teoriiasyn jaŋaşa zerdelegen qūndy eŋbek retınde ädebiettanu tarihyna endı. Öleŋge qatysty eŋbek jazǧan būrynǧy odaq ǧalymdarynyŋ eşqaisysy da būl zertteudı attap öte almaidy. Al türkı halyqtarynyŋ poeziiasyn zertteuşıler üşın «Qazaq öleŋınıŋ qūrylysy» ainymas baǧyt-baǧdar boldy. Zäki aǧa alty tomdyq qazaq ädebietınıŋ tarihyn, orys tılınde şyqqan üş tomdyq ädebiet tarihyn jazuǧa eleulı üles qosty. Mäskeude basylǧan «Köp ūltty keŋes ädebietınıŋ tarihy» atty köptomdyq avtorlarynyŋ bırı boldy.
Aiyldyŋ arǧy jaǧynda
Öz basym Zäki Ahmetovpen ömırımde bır-aq ret saparlas boldym. Onyŋ özı akademiktıŋ soŋǧy sapary bolyp şyqty. 2002 jylǧy qazan aiynyŋ on besınde ūzaq jyldardan berı ädebiettanu ǧylymynda üzeŋgıles kele jatqan serıgı akademik Zeinolla Qabdolov ekeuı Bışkekke jinaldy. Ekeuı de Qyrǧyzstandaǧy filologiia ǧylymy boiynşa dissertasiia qorǧatatyn arnaiy keŋestıŋ müşesı. Ädebiettanu salasynda ǧylym doktorlary asa köp emes qyrǧyz bauyrlar qazaqtyŋ qos ardaqtysyn keŋes mäjılısıne ünemı şaqyrady. Olardyŋ Alataudyŋ arǧy betıne jūp jazbai bırge qatynap kele jatqanyna şirek ǧasyr. Osy joly belgılı ädebietşı ǧalymdar Janǧara Dädebaev, Zinol-Ǧabden Bisenǧali, Bolatjan Abylqasymov bırı keŋes müşesı, bırı resmi opponent retınde jolǧa bırge şyqty. Būl bır esten ketpes sapar boldy. Jol boiy ekı akademik te öte köŋıldı otyrdy. Köŋıldı bolatyndai jönı bar. Zeinolla Qabdolov endı ekı, al Zäki Ahmetov jetı aidan soŋ jetpıs beske tolady. Auzynan tüsken sözı maqal-mätelge ainalyp jüre beretın Zeinolla aǧa qazaq Alatauynan qyrǧyz Alatauyna jetkenşe jarasymdy äzılderdı bırınen soŋ bırın toǧytty. Bışkekte qos akademiktı Qyrǧyz Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşelerı Abdyqadyr Sadyqov pen Abdyldajan Aqmataliev bastaǧan ädebietşı-ǧalymdar qūşaq jaia qarsy aldy. Doktorlyq dissertasiia qorǧaǧan qyrǧyzdyŋ ekı jıgıtıne bata bergen Zeinolla aǧa bırden elge qaitty da, bız Zäki aǧamen bırge Bışkekte taǧy bır kün aialdadyq. Akademikke qyrǧyz dosy, tanymal folklorist-ǧalym Samar Mūsaev dastarhan jaidy.– Ataiyn (arnaiy) keŋeşke ataiyn kelgen ekensinder, qyrǧyz jerınen qaiberen jep bır-aq qaityş kerek, – dedı Samar aǧa. Keiın bıldık, qaiberenımız bızdıŋ kiık syndy tüz taǧysy bolyp şyqty. «Qaiberen, ǧaiyp eren.., ädemı atalǧan eken», – dedık bız.Ejelden bır-bırın jaqsy bıletın ekı dos tünımen äŋgıme tiegın aǧytty. Ötken-ketkendı eske alysty. Küldı, kürsındı, kübırlestı... Onyŋ üstıne doktorlyq eŋbek qorǧaǧan ekı jıgıttıŋ bırı osy Samar Mūsaevtyŋ ūly edı. Sondyqtan Zäki aǧa eskı dosynyŋ quanyşyna ortaqtasqandy jön sanady. Samardyŋ ädebietşı ūly – Abdylda Mūsaev keiın Qyrǧyzstannyŋ Bılım jäne ǧylym ministrı boldy. Jolǧa jinaldyq. Qoştasarda Zäki aǧa qyrǧyz Alatauynyŋ qarly şyŋdaryna qarap tūryp:
– Bız bolsaq, ülkeidık. Sırä, endı osylai qarai köp jolymyz tüse bermes. Myna jıgıtter kelıp tūrady ǧoi, – dedı özımen ere barǧan jas ärıptesterın nūsqap.Sol sätte bız Zäki aǧanyŋ talai ret kelıp, jüzge juyq ädebietşı ǧalymnyŋ tūsauyn kesken qyrǧyz elımen qoştasyp tūrǧanyn bılmeppız. Tura ekı aidan soŋ akademikten aiyrylyp qaldyq... Meimanhanadan şyǧyp, Almatyǧa qarai ala jönelgısı kep ytyrynyp tūrǧan kölıkke mıner aldynda ınılerınıŋ ortasynda tūryp suretke tüstı. Suretke tüserden būryn qyzyl bylǧary kürtesınıŋ öŋırın säl aşyŋqyrap qoidy. Qalpaǧynyŋ maŋdaiyn köterdı... Bışkekten şyǧyp Alataudy betke alyp jüitkıgen kölıktıŋ ışınde köbıne ünsız otyrdy. Jürgızuşımen ekı ortadaǧy quysqa qystyra salǧan toq büiırlı qyzyl sömkesıne şyntaǧyn tırep qoiyp, oiǧa kettı. Qordai asuyn köktei ötetın ūly jolǧa tesıle qaraumen boldy. Janary alys kökjiektıŋ belgısız bır nüktesıne qadalǧan. Akademiktı ärı-berı äŋgımege tartyp körgen Bolatjan aǧam aqsaqal şeşıle qoimaǧan soŋ, kümıstei appaq şaşynyŋ bır de bır talyn qisaitpai, tıkesınen tık otyrǧan küiı qalǧi bastady. Al Zäki aǧa älı ünsız. Mäşinenı jürgızıp kele jatqan grek-rim küresınen Qyrǧyzstan qūramasynyŋ müşesı bolǧan, qūlaǧy jentektelgen tüşparadai myj-myj baluan jıgıtte de şaruasy joq. Qara joldan köz almaidy. Sol sätte ne oilady eken? Bır kezde özı:
«Köşpelı eldıŋ sanasynda jol degen ūǧymnyŋ mänı erekşe. Köşpelılıktıŋ özı keŋ daladaǧy ūşy-qiyrsyz joldardy elestetedı. Sondyqtan jol degen keŋıstıktı bıldıretın, aspan astyndaǧy dünie-bolmystyŋ aumaqtylyǧyn, şeksızdıgın megzeitın ūǧym. Joldyŋ alys-qaşyqtyǧy, ūzaqtyǧy, jüru mölşerı arqyly keŋıstık ūǧymy uaqytpen de bailanysty. Joldyŋ alys-qaşyqtyǧy uaqyttyŋ ötuınen görı de körnektırek, közge aiqyn elesteterlık sipaty bar», – dep jazyp edı.Endı sol jol pälsapasynyŋ ömırlık derekterın tarazyǧa tartyp, salmaqtap otyrǧan sekıldı. Bälkım, jol boiy bükıl ömır jolyn köz aldyna keltırgen şyǧar... Öitkenı, qazır myna jeŋıl mäşinenıŋ aldyŋǧy oryndyǧynda asa bır jūmbaq türge enıp, şalqalap otyrǧan Zäki aǧa, Altaidan tülep ūşqan tastülek, Mäskeu men Leningradty armansyz şarlaǧan zerdelı ǧalym sälden soŋ özınıŋ jarty ǧasyrdan astam uaqyt meken etken Almatysyna jetedı. Būdan keiın saparǧa şyqpaidy. Ömırdegı joly osy saparmen tūiyqtalady. Sırä, akademik sol joly osyny jan-tänımen sezıngen kısınıŋ keipınde boldy-au deimın... Ekı aidan soŋ aiyldyŋ arǧy jaǧynda ädebiettanudyŋ basy-qasynda jürgen bır top qyrǧyz Almatyǧa aŋyrap jettı...
Jürektı jylatqan joqtau
Zäki aǧa ǧylymdaǧy abyroily aqsaqaldyqtyŋ simvolyndai boldy. Abyroily aqsaqaldyq degenımız ne özı? Ony aǧa buynnyŋ özı aiqyndamauy mümkın, al keiıngı ūrpaqqa taiǧa taŋba basqandai anyq körınedı. Jasyratyny joq, keibır aǧalarymyzdyŋ boiynan egdelık pen pendelıktıŋ belgılerı qatar körınıp qalady. Mūny äsırese, ǧylymi eŋbek qorǧauǧa talaptanyp jürgen jastar airyqşa sezınedı. Mäselen, bır ǧalymǧa avtoreferatyŋdy aparsaŋ, tüksiıp otyryp, soŋynan özınıŋ aty-jönın ızdeidı. Zertteuıŋe eŋbekterın paidalanbaǧanyŋ üşın senı jerden alyp, jerge salady. «Menıŋ eŋbegımnıŋ paidaǧa jaraityndai qūny bar ma?» dep oilamaidy. Al keibırı būlai dep aşyq mälımdemese de, ışınen kek saqtaidy. Qorǧau aldyndaǧy mäjılısterde bır büiırden dauyl tūrǧyzyp, jastardyŋ zäresın alady. Bäzbır aǧalarymyz eŋbek qorǧau barysyndaǧy jıpsız bailaǧan täueldılıktı paidalanyp, adamnyŋ sanasyna syimatyn ūsynystar aitady. Sol arqyly jas buynnyŋ zerdesınde özınıŋ jaǧymsyz beinesın qalyptastyryp jatqanyn ūqpaidy-au, ūqpaidy. Alaştyŋ ardaqtysy Zäki Ahmetov mūndai pendelıktıŋ bärınen aman boldy. Jastar ony sol üşın de qūrmet tūtty. Sol qūrmet tūtqanynyŋ belgısı emes pe, akademiktıŋ qazasyna küizelgen aqyn, şyǧystanuşy ǧalym Serıkbai Qosan özı talai köz maiyn tauysyp, köne jazudan oqyǧan eskı jyrlardyŋ ülgısımen joqtau jazdy. Oǧan jaz dep qolqa salǧan eşkım joq. Qaita düŋk etpe, joŋbai mınez Serıkbai şaiyrǧa bıreuge arnap öleŋ jaz deseŋ, qityǧyp qalar edı. Būl joly özı jazdy, egılıp jylap otyryp, jüregımen jazdy. Qazaqtyŋ ardaqty ūlyn qazaqy dästürmen joqtady. Joqtau öleŋın bastan aiaq jalǧyz ūiqaspen ädıpten şyqty: O qairan aǧa, Alaştyŋ adal ūly edıŋ, Aqsūŋqardai şüiulı, Auzyna köptı qaratqan, Keudesı qazyna üiulı. Öleŋın synap qazaqtyŋ, Qaldyrdyŋ oilar qiiuly. Ūrpaǧyŋa ülgı ettıŋ, Ūlt üşın qalai küiudı. ...Sonşama eŋbek etkende, Jetpıspen jasyŋ ötkende, Jetpıs beske jetkende, Jemısın jyldar tökkende... Jazǧanyŋ qaldy jiiuly. Qalamyŋ qolda tüiulı. Sauytynda siiasy qaldy qūiuly... Keşegı künı Zäkeŋnıŋ poeziia teoriiasy turaly kıtabyn oqyp, öz öleŋınıŋ syrtqy syqpytyn, ışkı älemın jöndegen bala sol azamatty ızdep, jyr nöserın seldettı. Düiım jūrtqa Zäki aǧanyŋ şynaiy beinesın tanytty. Akademiktıŋ közı tırısınde talai adam oǧan jyr arnaǧan şyǧar. Sonyŋ bärı şattyqqa toly köŋıl-küiden tuǧanyna kümän joq. Alaida öleŋnıŋ, qairan ǧalymnyŋ maŋdaiynyŋ terın tamşylatyp zerttegen qūdırettı poeziianyŋ Zäkeŋe qarap köz jasyn tögıp tūrǧany osy edı. Būl joqtau öleŋ azaly künı Ädebiet jäne öner institutynyŋ qabyrǧasyndaǧy Zäki Ahmetovtıŋ qaraly räsımge sai bezendırılgen suretınıŋ janynda japsyruly tūrdy. Köptıŋ kökeiındegını däl aŋǧartqan aqynnyŋ köŋılı ükımettıŋ köŋıl aituynan kem emes-tı. Ädebiet tarihyn zertteuşıler är jyldarda joqtau öleŋ ülgılerınıŋ jetı atasyn ızdep tapty. Mäselen, Keŋgırbai bidı belgısız aqyn, Jäŋgır handy alaşa Baitoq, Şoqandy Orynbai aqyn, Äieke bolysty Būdabai Qabylūly, Mūsa Şormanovty Mäşhür Jüsıp Köpeev joqtaǧan. Ybyrai Altynsarin men Süiınbai Aronūly ömırden ozǧanda da joqtau jyrlar aitylǧan. Ädebiet institutynda ädebiettanuşy ǧalymdy joqtaǧan ädebiettanuşy aqynnyŋ jazǧan joqtau jyry – sol jelınıŋ jiyrma bırınşı ǧasyrǧa deiın üzılmegenınıŋ dälelı. Qara öleŋıŋ ordasy eŋ, Qara sözdıŋ jorǧasy eŋ. Bır jaqsymen qūrdas eŋ, Bır jaqsymen joldas eŋ, Ätteŋ, dünie opasyz... Keşe el iyǧyna zerlı ton japqan Er Zäkeŋ, Bügın jeŋsız köilek kiiulı. Būl qalai sırä boldy dep, Basyma qara töndı dep, Jūrtynyŋ basy iiulı. Tuysqan, qūrby, qaumetı, Jazuşy, ǧalym äuletı, Qaiyrly bolǧai qazaŋyz, Qabyrǧasy sögılıp, Jandary qatty küiulı. Şyndyǧyn aitu kerek, el jylap-syqtap jürgen tūsta būl öleŋge eşkım män bere qoiǧan joq. Alaida būl naǧyz alaş ardaqtaǧan arysty, ziialy azamatty joqtaudyŋ osy zamanǧy ülgısı edı. Qalamy qarymdy jurnalist-jazuşy Seidahmet Berdıqūlov qaitys bolǧanda belgılı suyrypsalma aqyn Esenqūl Jaqypbekovtyŋ jyrmen joqtau aitqanyn körgenbız. Sonda el egılgen, egıle otyryp, er azamatty ızdeitın ınıler baryna süisıngen. Al myna öleŋ tek Serıkbai aqynnyŋ ǧana emes, Zäki Ahmetovtı şeksız syilaityn keiıngı buynnyŋ da aitar sözı bolatyn. Jas aqyn: «Särsenbı jaudan būqpa dep, Seisenbı jauǧa şyqpa dep, Keiıngı ūrpaq balaǧa-ai, Aqtamberdı babaŋnyŋ, Aitqany kelgen bola ma-ai», – dep, el ışındegı aŋyzdardyŋ jelısın paidalanyp, öleŋıne är kırgızedı. Sol jylǧy jeltoqsannyŋ on jetısı şynynda da seisenbıge säikes kelıp tūr edı...Eŋbegı erek, bolmysy bölek
M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynda Zäki aǧamen bırge bıraz jyl qyzmet ıstedık. Akademik Ahmetovtıŋ nūrly beinesı būl qara şaŋyraqqa tek qana şuaq syilaityn. Būl beine ǧylymdaǧy ızgılık pen mädeniet, aqyl men parasat, kışılık pen kısılık ūǧymdarynyŋ balamasy siiaqtanatyn. İnstitutta talai jyl ter tökken är kökem özınşe bır älem. Ärqaisysy ärqily mınezdıŋ adamdary. Senı bırı semserdei sözımen, bırı oqty közımen tärbieleidı. Bırı – işaramen ūqtyrudyŋ qalyptasqan mamany. Sol işarany ūqpai, beişara bop qalsaŋ, qūrydym dei ber... Al Zäki aǧanyŋ bolmysy mülde bölek-tı. Mūndai mi qyrtysyna deiın mädeniet qonaqtaǧan adamdar öte sirek bolady. Ol eşqaşan aşu şaqyrmaidy. Negızınde, aşulanbaityn kısı boluşy ma edı... Būl kısı de küiınetın şyǧar. Bıraq ışkı tolqynysyn jan balasyna bıldırmeidı. Äbden küigende aitatyn sol sözderın baisaldy qalyppen, baiyppen-aq jetkızedı. Sosyn saǧan qarap, jai ǧana jymiiady. Sol jymiysy keremet ädemı. Sodan när alasyŋ. Artyq-auys äŋgıme aitpaidy. Eşkımdı ǧaibattamaidy, pendelıkke barmaidy. Bıreudı asyra maqtap, aspandatyp jıberuge de qūlyqty emes. Bılımı köl-kösır bolsa da, eşqaşan köp bıletındıgın körsetuge tyryspaidy. Ūqyptylyǧynda, tiianaqtylyǧynda şek joq. Sonysynan önege alasyŋ. Sosyn tektı tūlǧa degenımız osyndai-aq bolar dep oilaisyŋ. Ol kısımen bırge taŋerteŋ institutqa jylylyq ere kıredı. Ol jūmysyn bıtırıp, üiıne qarai bettegende de sol jylylyq mekememızdıŋ ışınde ūialap qalady. Sondyqtan ony instituttyŋ ülken-kışısı öte jaqsy köretın. Zäki aǧa qaitys bolǧan künı ol kısınıŋ aspiranty Saiat Qamşyger degen jas aqynnyŋ akademiianyŋ aldynda appaq qardyŋ üstınde solyǧyn basa almai, eŋkıldep jylap otyrǧanyn kördım. Tegınde, eŋ jaqynyn joǧaltqan adam ǧana däl osylai jylaidy. Äŋgımemızdı ekı Zäkidıŋ tūlǧasyn tarazylaudan bastap edık. Söz soŋynda osyǧan taǧy da toqtalǧymyz keledı. Başqūrt halqy men türık jūrty Zäki Uälidi Toǧannyŋ tūlǧasyn ūlyqtaudan kende emes. Başqūrtstan Respublikasynyŋ ūlttyq kıtaphanasyna, Ufanyŋ ortalyq köşelerınıŋ bırıne onyŋ esımı berılgen. Sankt-Peterburg memlekettık universitetınıŋ şyǧystanu fakultetınde ǧalymnyŋ biustı ornatylǧan. Osy oqu ornynyŋ Türkıtanu zertteu ortalyǧy ūly aǧartuşynyŋ esımımen atalady. Tuǧan jerınde mūrajai bar. Şyǧarmalary älemnıŋ bırneşe tılderıne audaryldy. Ol turaly köptegen derektı jäne körkem filmder tüsırıldı. TÜRKSOI halyqaralyq ūiymynyŋ şeşımımen 2010 jyl «Zäki Uälidi Toǧan jyly» bolyp jariialandy. Ǧalymnyŋ tuǧanyna 120 jyl toluy türkı tıldes memleketterdıŋ bärınde atalyp öttı. Osyǧan orai Başqūrtstan Respublikasynyŋ Ǧylym akademiiasy «Ahmet-Zäki Uälidi Toǧan» medalın belgıledı. Başqūrt elınde eŋbegımen erekşelengen ǧylym ökılderıne Ahmet-Zäki Uälidi atyndaǧy syilyq berıledı. 1992 jyldan berı jyl saiyn halyqaralyq «Uälidi oqulary» tūraqty türde ötkızılıp keledı. Zäki Uälidi Toǧan sekıldı küllı Europa men türkı älemıne asa tanymal saiasi qairatker bolmasa da, qazaqtyŋ Zäkiınıŋ de ädebiettanuşy retındegı salmaǧy eşqandai ǧūlamaŋnan kem emes. Endeşe ol da ünemı ūlyqtauǧa laiyq tūlǧa. Ömır boiy ädebiet teoriiasyn zerdelegen Zäki aǧanyŋ özı bolmysy da tektılıktıŋ teoriiasyn tanytyp tūratynyn jan balasy joqqa şyǧara almas edı. Sondyqtan Ahmetov Zäkidı Ahmet-Zäki sekıldı qadırlegennen ūtylmaitynymyz anyq...* * *
Bügın teŋdessız tūlǧa, ǧūlama ǧalym Zäki Ahmetovtıŋ tuǧan künı edı...
Bauyrjan Omarūly
