Ahmet-Zákı jáne Zákı Ahmetov
Túrki áleminde ózindik orny bólek eki Zákı bar. Birinshisi – bashqurt halqynyń qaısar qaıratkeri, áıgili shyǵystanýshy, álemdik deńgeıdegi tarıhshy, uly aǵartýshy Zákı Ýálıdı Toǵan. Ekinshisi – qazaqtyń asa kórnekti ǵalymy, burynǵy keńestik keńistiktiń ǵylymı ortasyna keń tanymal ádebıettanýshy Zákı Ahmetov. Ekeýi de ózderiniń tekti tulǵasy, bekzat bolmysy arqyly eldi aýzyna qaratty. Oramdy oılaryna, paıymdy pikirlerine jurtshylyq ımamǵa uıyǵandaı uıydy.
Zamany dúrbeleńge toly alǵashqy Zákıdiń qaıratkerlik qarymy basymdaý, árıne. Ol búkil bir eldiń kóshbasshysy boldy. Óz eliniń Úkimetin basqardy. Qaıratkerlik pen qalamgerlikti qatar óristetti. Saıası kúrestiń týyn bıik kóterdi. Sol úshin talaı ret zardap shekti. Elden, jerden jyraqta ǵumyr keshti. Biraq rýhanııat álemindegi irgeli isteri jaǵynan kishi Zákı de qalyspaıdy. Jastaıynan ádebıet teorııasyna tereń boılady. Eki tildeı birdeı jazdy. Ǵylymı maqalalary eldiń qoly jete bermeıtin «Sovetskaıa tıýrkologııa», «Voprosy lıteratýry» jýrnaldarynda, «Tıýrkologıcheskıı sbornık» jınaǵynda úzbeı jarııalanyp turdy. Burynǵy odaqtyń ádebıettanýshylarynyń ishindegi eń jas ǵylym doktorlarynyń biri boldy. Órkeýde Máskeý men sary súıek Sankt-Peterbýrgtiń marǵasqalaryn moıyndatty. Sol eldiń eń irgeli ýnıversıtetterinde lekııa oqydy. Reseı Ǵylym akademııasyna qarasty ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda zertteý júrgizdi.
Zákı Ýálıdı Toǵan – bashqurttyń Qaı dep atalatyn taıpasynan shyqqan. Sol Qaıdyń ózi Suqly-Qaı, Sanaqly-Qaı, Oraqtaý-Qaı, Taýly-Qaı dep jikteledi eken. Taýly Qaı bashqurt halqyna Zákı Ýálıdıdeı perzent syılasa, Taýly Altaı qazaqqa Zákı Ahmetov syndy ul berdi. Alǵashqysy Qaıdan shyqsa da, «qaıdan shyqqan?», – dep aıtqyzbady. Kúlli túrki álemine, búkil musylman jurtyna esimi máshhúr boldy. Keıingisi óz salasy boıynsha, Ortalyq Azııanyń ǵana emes keshegi keńestik júıeniń betke ustar zerdeli zertteýshileriniń birine aınaldy.
Zákı Ýálıdıdi qazaq jurtymen tamyrlastyratyn mysaldar da barshylyq.
Onyń alǵashqy zaıyby – Náfısa qazaq jerinde aıdaýda júrgende kóz jumǵan kórinedi. Eki Zákıdiń shyǵarmalary da kúni búginge deıin ǵylymı jáne rýhanı ortanyń basty qundylyqtary sanalady. Oqý oryndarynda úzbeı oqytylady. Ekeýi de sońynda sapaly ǵylymı eńbek qana emes, sanaly urpaq qaldyrdy. Úlken Zákıdiń uly Súbidaı Toǵan – ekonomıka salasynyń professory. Túrkııadaǵy ataqty Bilkent ýnıversıtetinde sabaq beredi. Al qyzy Esenbıke Toǵan – Túrik akademııasynyń akademıgi, Bashqurtstan Ǵylym akademııasynyń sheteldik múshesi. Kishi Zákıdiń perzenti Murat Zákıuly Ahmetov – fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty. Doktorlyq eńbegin fılosofııaǵa arnady. Uzaq jyl boıy Fılosofııa jáne saıasattaný ınstıtýtynda qyzmet istedi.
Bir qyzyǵy, Zákı Ýálıdı Toǵannyń shyn aty Ahmet-Zákı eken. Zamany bólek bolsa da muraty bir Ahmet-Zákı men Ahmetov Zákıdiń eldik múdde, ulttyq ustanym, ǵylymı tujyrym jaǵynan uqsastyqtary barshylyq.
Eń bastysy, eki Zákıdiń beınesi de óz zamanyndaǵy ult zııalysynyń bolmysyn bederleıdi.
Aqsham jamyraǵan shaq edi...
Qazaq úshin qaıǵyly kún bop sanalatyn jeltoqsannyń on jetisi halyqqa taǵy da qasiret ákeldi. Aqsham jamyraǵan shaqta Almatynyń kóshesinde kórnekti ádebıettanýshy-ǵalym, akademık Zákı Ahmetovti sheteldiń esik pen tórdeı máshınesi qaǵyp ketti. Bul áıgili ǵalymnyń úıiniń irgesindegi «Dınamo» stadıonyna baryp, júgirip, jattyǵý jasap qaıtatyn ýaqyty bolatyn. Erteńine Semeıge, Shákárim shyǵarmashylyǵyna arnalǵan ǵylymı konferenııaǵa qatysý úshin jol júrmek edi.
Jasy jetpis beske taıaǵanǵa deıin tósekke tańylyp kórmegen, tipti aýrý-syrqaýǵa boı aldyrmaǵan ardaqty azamat qapyda kóz jumdy. Ajal bolyp jolyqqan bir júgirmektiń jańylys qadamy ádebıettanýdyń alyp báıteregin qulatyp ketti...
M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty aıbarynan aıyrylyp qalǵandaı boldy. Ómir boıy osynda qyzmet istep kele jatqan bul kisi osynaý qudiretti qara shańyraqtyń bir tireýi sııaqty edi. Júris-turysy shıraq akademıkti jurt toqsan jasqa deıin erkin baratyn shyǵar dep oılaıtyn. Ásirese, áıgili ǵalymnyń tek kemeline kelgen shaǵyn ǵana kórgen bizdiń qatarlastarymyzǵa ol qaıratty qarttyqtyń, abyroıly aqsaqaldyqtyń, úılesimdi úlkendiktiń beınesindeı kórinetin.
Sol tusta Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda osy mekemede tapjylmaı aldy jarty, sońy shırek ǵasyr qyzmet istegen mundaı zııaly kisilerdiń birnesheýi bar edi. Bertinge deıin syry men synyn joǵaltpaǵan, bergen ýádesin ómiri qaıtyp alyp kórmegen, bir sózdi, biz túgili áke-sheshelerimiz oqyǵan mektep oqýlyqtarynyń avtory, akademık Serik Qırabaev, qazaq bıblıografııa ǵylymynyń negizin salýshy, Músirepov syndy tákappardyń, Bekqojın syndy tarpańnyń tilin taýyp, shyǵarmalaryn zerttegen, jınap-terip bastyrǵan, uqypty da usynaqty, ınstıtýttaǵy eńbek stajy jaǵynan eshkimge upaı bermeıtin professor Ábdilhamıt Narymbetov, kóne ádebıettiń tereńine súńgip, aıtystyń arǵy tegi men bergi tarıhyn túgel qoparǵan, muntazdaı taza, naızadaı tip-tik qalpynda jumysqa kelip-ketetin ǵıbratty ǵalym Muhamedrahym Jarmuhameduly, qazaqshasy ózge ultty tilińe tabyndyratyn, orysshasy orysty jańyldyratyn, burynǵy Baspasóz mınıstri, keıingi belgili ádebıetshi, sarabdal synshy Sherıazdan Eleýkenov, talantty aýdarmashy, tegeýrindi pýblııst, tanymal abaıtanýshy Jumaǵalı Ysmaǵulov, ádebıettanýshylarmen birge qara shańyraqtyń bir qabyrǵasyna tireý bolyp turǵan óreli ónertanýshylar Baǵybek Qundaqbaev pen Zeınur Qospaqov... Mine, zerdeli zertteý mekemesiniń bar baılyǵy osylar edi. Sol úrkerdeı top aman-esen júrgende sonaý Sátbaev zamanynda salynǵan qasıetti ǵımarattyń qut-berekesi ózinde turady eken. Muny ınstıtýtqa sońǵy jyldarda kelgen jas býyn eki ǵasyr toǵysynda qazaqtyń talantty qyzy Shámshııabaný Sátbaeva ómirden ótkende alǵash ret sezindi. Kóneniń kózi, qazynanyń asyly eken olar... Keıingi urpaq akademık Zákı Ahmetov qapylysta mert bolǵanda naǵyz ǵalymnan aıyrylý degenniń ne ekenin uqty.
Ádebıetshi qaýym Zákı Ahmetovti sońǵy ret ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde akademık Zeınolla Qabdolovtyń jetpis bes jasqa tolýyna oraı ótkizilgen ǵylymı keńestiń májilisinde kórdi. Zákı aǵa óte kóńildi otyrdy. Sańqyldap sóz sóıledi. Tolǵanyp tilek aıtty. Aldyńǵy tolqyn aǵalar repressııanyń qandy sheńgeline ilikken soń, solardyń ornyn basyp, besikten beli shyqpaı jatyp oqýlyq jazǵan jáne bul mindetti abyroımen oryndaǵan, ómirdiń talaı tar jol, taıǵaq keshýinen birge ótken Zákı aǵanyń qatarlastary ózderiniń arystarǵa arman bolyp qalǵan jasqa jetkenine razy edi. Bul – kóbi áke-shesheden erte aıyrylǵan, Alla taǵala sonyń óteýi bolsyn degendeı myqty densaýlyq, qajyrly qaırat bergen berekeli býyn. Olardyń qaı-qaısysy da qazaq ultynyń qýatty ekenin dáleldegendeı, jetpis bestiń jotasyna júgirip shyqty. Birazy keıin sharshamaı-shaldyqpaı seksendi de baǵyndyrdy. Shetinen shıraq. Eshqaısysy da eńkish tartqan joq. Jumys isteý qabiletinen aıyrylmady. Til-aýzymyz tasqa, jastarynyń ulǵaıǵanyna qaramastan qulaq pen kózge de ókpe aıta almady. Solardyń ishinde, ásirese, Zákı Ahmetovtiń turpaty bólek-ti. Kóldeneń keselden aman bolsa, onyń ǵasyrǵa jýyq ǵumyr kesherine eshkim kúmándanbaıtyn. Alaıda Zeınolla dosynyń mereıtoıyna jaıylǵan dastarhanda shalqyp otyrǵan akademıktiń bar-joǵy bes kúndik ǵumyry qalǵanyn sol sátte jan balasy bilmep edi...
Jetekshisi – Malov,
janashyry – Jırmýnskıı
Ol ǵylymdaǵy shyn mánindegi teńdesi joq tulǵalardyń biri edi. Zákı aǵanyń aldymen ustazdan joly bolǵan. Kandıdattyq dıssertaııasyna álemge áıgili túrkolog, ejelgi jazba eskertkishterdi jerine jetkize zerttegen Sergeı Efımovıch Malovtyń ózi jetekshilik etti. Taǵy bir aty ańyzǵa aınalǵan ǵalym Vıktor Maksımovıch Jırmýnskıı «Qazaq óleńiniń qurylysy» atty monografııasy úshin doktorlyq dáreje berý jóninde usynys aıtyp, pikir jazǵan.
«Zákı Ahmetovtiń kitabyn oqı otyryp, óziniń týǵan qazaq ádebıeti men folkloryna qandaı jetik bolsa, zertteýiniń jalpy jáne túrkologııalyq turǵydan alǵandaǵy keńeıtilgen ǵylymı bıblıografııasyna da sondaı jetik avtordyń, qalyptasqan, qoltańbasy aıqyndalǵan ǵalymnyń bilim-biligi paıdalanylǵanyn kóremiz. Bul kitap avtordyń uzaq jylǵy eńbeginiń jemisi bolyp sanalady. Sondaı-aq túrkologııaǵa, óleń teorııasyna qosylǵan iri ǵylymı úles bolatynyna daý joq. Osy aıtylǵandardyń negizinde Z.A.Ahmetov fılologııa ǵylymdarynyń doktory ǵylymı dárejesin ıelenýge tolyq laıyq dep esepteımin» degen V.M.Jırmýnskııdiń 1964 jylǵy jeltoqsannyń 10-y kúni jazǵan pikiri akademıktiń arhıvinde saqtaýly.
Doktorlyq dıssertaııasynyń resmı opponentteri de – qazaq ǵylymynyń marǵasqalary. Ǵylymı eńbekti akademık Qajym Jumalıev, akademııanyń korrespondent-múshesi Nına Smırnova, áıgili ǵalym Beısenbaı Kenjebaev saraptap, oń baǵa berdi. Osy úsheýiniń batasyn alǵan Zákı Ahmetov qulashyn alysqa sermedi.
Máskeý men Sankt-Peterbýrgtiń ádebıettaný ǵylymynyń aǵa býyny áli kúnge deıin Zákı Ahmetovtiń atyn estise, tik turady desedi. Dıssertaııasyn Máskeýde qorǵaǵan belgili ǵalym aǵalarymyz Zákı Ahmetovtiń abyroı-bedeliniń arqasynda kóp bóget-bógesinge tap bola qoımaǵanyn aıtady. Batys pen Shyǵystyń ilimin erkin ıgergen asa bilimdar Zákı aǵanyń jibekteı minezi Máskeýdiń muzy men tońyn lezde eritip jiberetin kórinedi.
Zákeń ómirden ótken soń kóp uzamaı Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń jigitteri ǵylymı issaparmen Tatarstan men Bashqurtstanǵa baryp kelgen-di. Taǵy da sol oqyǵan-toqyǵany kóp aǵa býyn Zákı Ahmetovti surapty. Ǵulama ǵalymnyń qapylysta dúnıeden ozǵanyn estigen Qazan qulazyp, Ýfa ýhilep qalypty... Ejelden ǵylymnyń ortalyǵyna aınalǵan qos qalanyń zııaly qaýymynyń qaıǵyratyndaı jóni bar. 1970 jyldan bastap keńestik júıe taraǵanǵa deıin Bakýde turaqty túrde shyǵyp turǵan, ǵalymdardyń ǵalymy ǵana maqalasyn usyna alatyn «Sovetskaıa tıýrkologııa» jýrnalynyń tigindilerin paraqtap otyrsańyz, Zákı Ahmetov esimin sát saıyn kezdestiresiz. Ne akademıktiń ǵylymı maqalasy basylǵan, ne zertteýshiler onyń eńbekterine silteme jasaǵan bolyp shyǵady.
Ǵylymdaǵy nesibesiniń bárin erterek terý mańdaıyna jazylypty. Jas kúninen zerektik tanytty. Sabaqqa alǵyr judyryqtaı ǵana bala jalpaq jurtty aýzyna qaratty. Oı órisi, júris-turysy ózge qatarlastarynan múlde bólek. Tipti bala deýge kelmeıdi. Bolmysynan baısaldy. Oılanyp almaı til qatpaıdy. Sózin úlkendershe salmaqtaıdy. Bala Zákı KazGÝ-ge oqýǵa alynatyn stýdentterdi irikteý maqsatymen Qazaqstannyń shyǵysyna arnaıy barǵan komıssııanyń kózine tústi. Komıssııa bul aımaqtan eki-aq ulandy tańdap aldy. Sonyń biri Zákı edi. Sóıtip, órshelenip turǵan óren bar bolǵany on bes jasynda ýnıversıtettiń stýdenti atandy.
Oqý ornynda da kóptiń biri bolyp qalmaı, ǵylymǵa beıimdiligin birden baıqatty. Eń alǵashqy ǵylymı maqalasy on alty jasynda «Maıdan» jýrnalynyń 1944 jylǵy 2-sanynda jaryq kórdi. Tyrnaqaldy dúnıesine sol tustaǵy saıasattyń salqyny tımeı qalǵan joq. Bul eńbegi «Ádebıette sovet halyqtarynyń dostyǵy men birligi taza saqtalsyn» dep atalady. Biraq tıtimdeı stýdenttiń ádebıettanýǵa qatysty oı-tujyrymdary eleń etkizerlikteı edi. Odan keıin «Jambyl – qazaq halqynyń uly maqtanyshy» degen ekinshi maqalasyn jazdy. Budan soń múıizi qaraǵaıdaı ustazdary oǵan kádimgideı nazar aýdardy. Sóıtip, ózi shynashaqtaı bolǵanymen keń tynysty Zákıdiń ǵylymı ǵumyrnamasy bastaldy da ketti.
Zákı aǵa nebári otyz jeti jasynda fılologııa ǵylymdarynyń doktory atandy. Sondyqtan eldegi ǵylymdy uıymdastyrý isiniń kósh basynda júrdi. Ulttyq Ǵylym akademııasynyń vıe-prezıdenti boldy. M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtyn basqardy. Eldiń esinde jurtqa jaıly, oıly sheshim qabyldap, baısaldy qadam jasaıtyn bilikti basshy retinde qaldy.
Onyń qalamynan «Qazaq óleńiniń qurylysy», «Lermontov jáne Abaı», «Qazaq poezııasynyń tili týraly», «Óleń sózdiń teorııasy», «Qazaq ádebıetiniń qazirgi damýy jáne dástúri», «Abaı joly» epopeıasynyń poetıkasy», «Abaıdyń aqyndyq álemi» atty ǵylymı monografııalar týdy. Zákı Ahmetovtiń «Qazaq óleńiniń qurylysy» atty monografııasy poezııa teorııasyn jańasha zerdelegen qundy eńbek retinde ádebıettaný tarıhyna endi. Óleńge qatysty eńbek jazǵan burynǵy odaq ǵalymdarynyń eshqaısysy da bul zertteýdi attap óte almaıdy. Al túrki halyqtarynyń poezııasyn zertteýshiler úshin «Qazaq óleńiniń qurylysy» aınymas baǵyt-baǵdar boldy.
Zákı aǵa alty tomdyq qazaq ádebıetiniń tarıhyn, orys tilinde shyqqan úsh tomdyq ádebıet tarıhyn jazýǵa eleýli úles qosty. Máskeýde basylǵan «Kóp ultty keńes ádebıetiniń tarıhy» atty kóptomdyq avtorlarynyń biri boldy.
Aıyldyń arǵy jaǵynda
Óz basym Zákı Ahmetovpen ómirimde bir-aq ret saparlas boldym. Onyń ózi akademıktiń sońǵy sapary bolyp shyqty. 2002 jylǵy qazan aıynyń on besinde uzaq jyldardan beri ádebıettaný ǵylymynda úzeńgiles kele jatqan serigi akademık Zeınolla Qabdolov ekeýi Bishkekke jınaldy. Ekeýi de Qyrǵyzstandaǵy fılologııa ǵylymy boıynsha dıssertaııa qorǵatatyn arnaıy keńestiń múshesi. Ádebıettaný salasynda ǵylym doktorlary asa kóp emes qyrǵyz baýyrlar qazaqtyń qos ardaqtysyn keńes májilisine únemi shaqyrady. Olardyń Alataýdyń arǵy betine jup jazbaı birge qatynap kele jatqanyna shırek ǵasyr. Osy joly belgili ádebıetshi ǵalymdar Janǵara Dádebaev, Zınol-Ǵabden Bısenǵalı, Bolatjan Abylqasymov biri keńes múshesi, biri resmı opponent retinde jolǵa birge shyqty. Bul bir esten ketpes sapar boldy.
Jol boıy eki akademık te óte kóńildi otyrdy. Kóńildi bolatyndaı jóni bar. Zeınolla Qabdolov endi eki, al Zákı Ahmetov jeti aıdan soń jetpis beske tolady. Aýzynan túsken sózi maqal-mátelge aınalyp júre beretin Zeınolla aǵa qazaq Alataýynan qyrǵyz Alataýyna jetkenshe jarasymdy ázilderdi birinen soń birin toǵytty. Bishkekte qos akademıkti Qyrǵyz Ulttyq Ǵylym akademııasynyń korrespondent-músheleri Abdyqadyr Sadyqov pen Abdyldajan Aqmatalıev bastaǵan ádebıetshi-ǵalymdar qushaq jaıa qarsy aldy.
Doktorlyq dıssertaııa qorǵaǵan qyrǵyzdyń eki jigitine bata bergen Zeınolla aǵa birden elge qaıtty da, biz Zákı aǵamen birge Bishkekte taǵy bir kún aıaldadyq. Akademıkke qyrǵyz dosy, tanymal folklorıst-ǵalym Samar Musaev dastarhan jaıdy.
– Ataıyn (arnaıy) keńeshke ataıyn kelgen ekensınder, qyrǵyz jerinen qaıberen jep bir-aq qaıtysh kerek, – dedi Samar aǵa. Keıin bildik, qaıberenimiz bizdiń kıik syndy túz taǵysy bolyp shyqty. «Qaıberen, ǵaıyp eren.., ádemi atalǵan eken», – dedik biz.
Ejelden bir-birin jaqsy biletin eki dos túnimen áńgime tıegin aǵytty. Ótken-ketkendi eske alysty. Kúldi, kúrsindi, kúbirlesti... Onyń ústine doktorlyq eńbek qorǵaǵan eki jigittiń biri osy Samar Musaevtyń uly edi. Sondyqtan Zákı aǵa eski dosynyń qýanyshyna ortaqtasqandy jón sanady. Samardyń ádebıetshi uly – Abdylda Musaev keıin Qyrǵyzstannyń Bilim jáne ǵylym mınıstri boldy.
Jolǵa jınaldyq. Qoshtasarda Zákı aǵa qyrǵyz Alataýynyń qarly shyńdaryna qarap turyp:
– Biz bolsaq, úlkeıdik. Sirá, endi osylaı qaraı kóp jolymyz túse bermes. Myna jigitter kelip turady ǵoı, – dedi ózimen ere barǵan jas áriptesterin nusqap.
Sol sátte biz Zákı aǵanyń talaı ret kelip, júzge jýyq ádebıetshi ǵalymnyń tusaýyn kesken qyrǵyz elimen qoshtasyp turǵanyn bilmeppiz. Týra eki aıdan soń akademıkten aıyrylyp qaldyq...
Meımanhanadan shyǵyp, Almatyǵa qaraı ala jónelgisi kep ytyrynyp turǵan kólikke miner aldynda inileriniń ortasynda turyp sýretke tústi. Sýretke túserden buryn qyzyl bylǵary kúrtesiniń óńirin sál ashyńqyrap qoıdy. Qalpaǵynyń mańdaıyn kóterdi... Bishkekten shyǵyp Alataýdy betke alyp júıtkigen kóliktiń ishinde kóbine únsiz otyrdy. Júrgizýshimen eki ortadaǵy qýysqa qystyra salǵan toq búıirli qyzyl sómkesine shyntaǵyn tirep qoıyp, oıǵa ketti. Qordaı asýyn kókteı ótetin uly jolǵa tesile qaraýmen boldy. Janary alys kókjıektiń belgisiz bir núktesine qadalǵan. Akademıkti ári-beri áńgimege tartyp kórgen Bolatjan aǵam aqsaqal sheshile qoımaǵan soń, kúmisteı appaq shashynyń bir de bir talyn qısaıtpaı, tikesinen tik otyrǵan kúıi qalǵı bastady. Al Zákı aǵa áli únsiz. Máshıneni júrgizip kele jatqan grek-rım kúresinen Qyrǵyzstan quramasynyń múshesi bolǵan, qulaǵy jentektelgen túshparadaı myj-myj balýan jigitte de sharýasy joq. Qara joldan kóz almaıdy. Sol sátte ne oılady eken? Bir kezde ózi:
«Kóshpeli eldiń sanasynda jol degen uǵymnyń máni erekshe. Kóshpeliliktiń ózi keń daladaǵy ushy-qıyrsyz joldardy elestetedi. Sondyqtan jol degen keńistikti bildiretin, aspan astyndaǵy dúnıe-bolmystyń aýmaqtylyǵyn, sheksizdigin megzeıtin uǵym. Joldyń alys-qashyqtyǵy, uzaqtyǵy, júrý mólsheri arqyly keńistik uǵymy ýaqytpen de baılanysty. Joldyń alys-qashyqtyǵy ýaqyttyń ótýinen góri de kórnektirek, kózge aıqyn elesteterlik sıpaty bar», – dep jazyp edi.
Endi sol jol pálsapasynyń ómirlik derekterin tarazyǵa tartyp, salmaqtap otyrǵan sekildi. Bálkim, jol boıy búkil ómir jolyn kóz aldyna keltirgen shyǵar... Óıtkeni, qazir myna jeńil máshıneniń aldyńǵy oryndyǵynda asa bir jumbaq túrge enip, shalqalap otyrǵan Zákı aǵa, Altaıdan túlep ushqan tastúlek, Máskeý men Lenıngradty armansyz sharlaǵan zerdeli ǵalym sálden soń óziniń jarty ǵasyrdan astam ýaqyt meken etken Almatysyna jetedi. Budan keıin saparǵa shyqpaıdy. Ómirdegi joly osy saparmen tuıyqtalady. Sirá, akademık sol joly osyny jan-tánimen sezingen kisiniń keıpinde boldy-aý deımin...
Eki aıdan soń aıyldyń arǵy jaǵynda ádebıettanýdyń basy-qasynda júrgen bir top qyrǵyz Almatyǵa ańyrap jetti...
Júrekti jylatqan joqtaý
Zákı aǵa ǵylymdaǵy abyroıly aqsaqaldyqtyń sımvolyndaı boldy. Abyroıly aqsaqaldyq degenimiz ne ózi? Ony aǵa býynnyń ózi aıqyndamaýy múmkin, al keıingi urpaqqa taıǵa tańba basqandaı anyq kórinedi. Jasyratyny joq, keıbir aǵalarymyzdyń boıynan egdelik pen pendeliktiń belgileri qatar kórinip qalady. Muny ásirese, ǵylymı eńbek qorǵaýǵa talaptanyp júrgen jastar aıryqsha sezinedi. Máselen, bir ǵalymǵa avtoreferatyńdy aparsań, túksıip otyryp, sońynan óziniń aty-jónin izdeıdi. Zertteýińe eńbekterin paıdalanbaǵanyń úshin seni jerden alyp, jerge salady. «Meniń eńbegimniń paıdaǵa jaraıtyndaı quny bar ma?» dep oılamaıdy. Al keıbiri bulaı dep ashyq málimdemese de, ishinen kek saqtaıdy. Qorǵaý aldyndaǵy májilisterde bir búıirden daýyl turǵyzyp, jastardyń záresin alady. Bázbir aǵalarymyz eńbek qorǵaý barysyndaǵy jipsiz baılaǵan táýeldilikti paıdalanyp, adamnyń sanasyna syımatyn usynystar aıtady. Sol arqyly jas býynnyń zerdesinde óziniń jaǵymsyz beınesin qalyptastyryp jatqanyn uqpaıdy-aý, uqpaıdy.
Alashtyń ardaqtysy Zákı Ahmetov mundaı pendeliktiń bárinen aman boldy. Jastar ony sol úshin de qurmet tutty. Sol qurmet tutqanynyń belgisi emes pe, akademıktiń qazasyna kúızelgen aqyn, shyǵystanýshy ǵalym Serikbaı Qosan ózi talaı kóz maıyn taýysyp, kóne jazýdan oqyǵan eski jyrlardyń úlgisimen joqtaý jazdy. Oǵan jaz dep qolqa salǵan eshkim joq. Qaıta dúńk etpe, jońbaı minez Serikbaı shaıyrǵa bireýge arnap óleń jaz deseń, qıtyǵyp qalar edi. Bul joly ózi jazdy, egilip jylap otyryp, júregimen jazdy. Qazaqtyń ardaqty ulyn qazaqy dástúrmen joqtady. Joqtaý óleńin bastan aıaq jalǵyz uıqaspen ádipten shyqty:
O qaıran aǵa,
Alashtyń adal uly ediń,
Aqsuńqardaı shúıýli,
Aýzyna kópti qaratqan,
Keýdesi qazyna úıýli.
Óleńin synap qazaqtyń,
Qaldyrdyń oılar qııýly.
Urpaǵyńa úlgi ettiń,
Ult úshin qalaı kúıýdi.
...Sonshama eńbek etkende,
Jetpispen jasyń ótkende,
Jetpis beske jetkende,
Jemisin jyldar tókkende...
Jazǵanyń qaldy jııýly.
Qalamyń qolda túıýli.
Saýytynda sııasy qaldy quıýly...
Keshegi kúni Zákeńniń poezııa teorııasy týraly kitabyn oqyp, óz óleńiniń syrtqy syqpytyn, ishki álemin jóndegen bala sol azamatty izdep, jyr nóserin seldetti. Dúıim jurtqa Zákı aǵanyń shynaıy beınesin tanytty. Akademıktiń kózi tirisinde talaı adam oǵan jyr arnaǵan shyǵar. Sonyń bári shattyqqa toly kóńil-kúıden týǵanyna kúmán joq. Alaıda óleńniń, qaıran ǵalymnyń mańdaıynyń terin tamshylatyp zerttegen qudiretti poezııanyń Zákeńe qarap kóz jasyn tógip turǵany osy edi. Bul joqtaý óleń azaly kúni Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qabyrǵasyndaǵy Zákı Ahmetovtiń qaraly rásimge saı bezendirilgen sýretiniń janynda japsyrýly turdy. Kóptiń kókeıindegini dál ańǵartqan aqynnyń kóńili úkimettiń kóńil aıtýynan kem emes-ti.
Ádebıet tarıhyn zertteýshiler ár jyldarda joqtaý óleń úlgileriniń jeti atasyn izdep tapty. Máselen, Keńgirbaı bıdi belgisiz aqyn, Jáńgir handy alasha Baıtoq, Shoqandy Orynbaı aqyn, Áıeke bolysty Budabaı Qabyluly, Musa Shormanovty Máshhúr Júsip Kópeev joqtaǵan. Ybyraı Altynsarın men Súıinbaı Aronuly ómirden ozǵanda da joqtaý jyrlar aıtylǵan. Ádebıet ınstıtýtynda ádebıettanýshy ǵalymdy joqtaǵan ádebıettanýshy aqynnyń jazǵan joqtaý jyry – sol jeliniń jıyrma birinshi ǵasyrǵa deıin úzilmegeniniń dáleli.
Qara óleńiń ordasy eń,
Qara sózdiń jorǵasy eń.
Bir jaqsymen qurdas eń,
Bir jaqsymen joldas eń,
Átteń, dúnıe opasyz...
Keshe el ıyǵyna zerli ton japqan Er Zákeń,
Búgin jeńsiz kóılek kııýli.
Bul qalaı sirá boldy dep,
Basyma qara tóndi dep,
Jurtynyń basy ııýli.
Týysqan, qurby, qaýmeti,
Jazýshy, ǵalym áýleti,
Qaıyrly bolǵaı qazańyz,
Qabyrǵasy sógilip,
Jandary qatty kúıýli.
Shyndyǵyn aıtý kerek, el jylap-syqtap júrgen tusta bul óleńge eshkim mán bere qoıǵan joq. Alaıda bul naǵyz alash ardaqtaǵan arysty, zııaly azamatty joqtaýdyń osy zamanǵy úlgisi edi. Qalamy qarymdy jýrnalıst-jazýshy Seıdahmet Berdiqulov qaıtys bolǵanda belgili sýyrypsalma aqyn Esenqul Jaqypbekovtyń jyrmen joqtaý aıtqanyn kórgenbiz. Sonda el egilgen, egile otyryp, er azamatty izdeıtin iniler baryna súısingen. Al myna óleń tek Serikbaı aqynnyń ǵana emes, Zákı Ahmetovti sheksiz syılaıtyn keıingi býynnyń da aıtar sózi bolatyn. Jas aqyn: «Sársenbi jaýdan buqpa dep, Seısenbi jaýǵa shyqpa dep, Keıingi urpaq balaǵa-aı, Aqtamberdi babańnyń, Aıtqany kelgen bola ma-aı», – dep, el ishindegi ańyzdardyń jelisin paıdalanyp, óleńine ár kirgizedi. Sol jylǵy jeltoqsannyń on jetisi shynynda da seısenbige sáıkes kelip tur edi...
Eńbegi erek, bolmysy bólek
M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda Zákı aǵamen birge biraz jyl qyzmet istedik. Akademık Ahmetovtiń nurly beınesi bul qara shańyraqqa tek qana shýaq syılaıtyn. Bul beıne ǵylymdaǵy izgilik pen mádenıet, aqyl men parasat, kishilik pen kisilik uǵymdarynyń balamasy sııaqtanatyn. Instıtýtta talaı jyl ter tókken ár kókem ózinshe bir álem. Árqaısysy árqıly minezdiń adamdary. Seni biri semserdeı sózimen, biri oqty kózimen tárbıeleıdi. Biri – ısharamen uqtyrýdyń qalyptasqan mamany. Sol ısharany uqpaı, beıshara bop qalsań, qurydym deı ber...
Al Zákı aǵanyń bolmysy múlde bólek-ti. Mundaı mı qyrtysyna deıin mádenıet qonaqtaǵan adamdar óte sırek bolady. Ol eshqashan ashý shaqyrmaıdy. Negizinde, ashýlanbaıtyn kisi bolýshy ma edi... Bul kisi de kúıinetin shyǵar. Biraq ishki tolqynysyn jan balasyna bildirmeıdi. Ábden kúıgende aıtatyn sol sózderin baısaldy qalyppen, baıyppen-aq jetkizedi. Sosyn saǵan qarap, jaı ǵana jymııady. Sol jymıysy keremet ádemi. Sodan nár alasyń. Artyq-aýys áńgime aıtpaıdy. Eshkimdi ǵaıbattamaıdy, pendelikke barmaıdy. Bireýdi asyra maqtap, aspandatyp jiberýge de qulyqty emes. Bilimi kól-kósir bolsa da, eshqashan kóp biletindigin kórsetýge tyryspaıdy. Uqyptylyǵynda, tııanaqtylyǵynda shek joq. Sonysynan ónege alasyń. Sosyn tekti tulǵa degenimiz osyndaı-aq bolar dep oılaısyń.
Ol kisimen birge tańerteń ınstıtýtqa jylylyq ere kiredi. Ol jumysyn bitirip, úıine qaraı bettegende de sol jylylyq mekememizdiń ishinde uıalap qalady. Sondyqtan ony ınstıtýttyń úlken-kishisi óte jaqsy kóretin. Zákı aǵa qaıtys bolǵan kúni ol kisiniń aspıranty Saıat Qamshyger degen jas aqynnyń akademııanyń aldynda appaq qardyń ústinde solyǵyn basa almaı, eńkildep jylap otyrǵanyn kórdim. Teginde, eń jaqynyn joǵaltqan adam ǵana dál osylaı jylaıdy.
Áńgimemizdi eki Zákıdiń tulǵasyn tarazylaýdan bastap edik. Sóz sońynda osyǵan taǵy da toqtalǵymyz keledi. Bashqurt halqy men túrik jurty Zákı Ýálıdı Toǵannyń tulǵasyn ulyqtaýdan kende emes. Bashqurtstan Respýblıkasynyń ulttyq kitaphanasyna, Ýfanyń ortalyq kósheleriniń birine onyń esimi berilgen. Sankt-Peterbýrg memlekettik ýnıversıtetiniń shyǵystaný fakýltetinde ǵalymnyń bıýsti ornatylǵan. Osy oqý ornynyń Túrkitaný zertteý ortalyǵy uly aǵartýshynyń esimimen atalady. Týǵan jerinde murajaı bar. Shyǵarmalary álemniń birneshe tilderine aýdaryldy. Ol týraly kóptegen derekti jáne kórkem fılmder túsirildi. TÚRKSOI halyqaralyq uıymynyń sheshimimen 2010 jyl «Zákı Ýálıdı Toǵan jyly» bolyp jarııalandy. Ǵalymnyń týǵanyna 120 jyl tolýy túrki tildes memleketterdiń bárinde atalyp ótti. Osyǵan oraı Bashqurtstan Respýblıkasynyń Ǵylym akademııasy «Ahmet-Zákı Ýálıdı Toǵan» medalin belgiledi. Bashqurt elinde eńbegimen erekshelengen ǵylym ókilderine Ahmet-Zákı Ýálıdı atyndaǵy syılyq beriledi. 1992 jyldan beri jyl saıyn halyqaralyq «Ýálıdı oqýlary» turaqty túrde ótkizilip keledi.
Zákı Ýálıdı Toǵan sekildi kúlli Eýropa men túrki álemine asa tanymal saıası qaıratker bolmasa da, qazaqtyń Zákıiniń de ádebıettanýshy retindegi salmaǵy eshqandaı ǵulamańnan kem emes. Endeshe ol da únemi ulyqtaýǵa laıyq tulǵa. Ómir boıy ádebıet teorııasyn zerdelegen Zákı aǵanyń ózi bolmysy da tektiliktiń teorııasyn tanytyp turatynyn jan balasy joqqa shyǵara almas edi. Sondyqtan Ahmetov Zákıdi Ahmet-Zákı sekildi qadirlegennen utylmaıtynymyz anyq...
* * *
Búgin teńdessiz tulǵa, ǵulama ǵalym Zákı Ahmetovtiń týǵan kúni edi...
Baýyrjan Omaruly
