Tılımızdıŋ tılegın qolǧa alǧaly oŋdy-solymyzdy baiqauǧa mūrşamyz kelmesten, jüiesız äreketpen mäselenıŋ mūhitynda maltyp kele jatqandaimyz. Qai mäselenı de şeşu üşın onyŋ qatparyn saraptap bajailamaiynşa, qyimylymyz qarabaiyrlanyp, äreketımız älemtapyryq küi keşpek, al nätijesı mandymastan bır orynda taiaq qamşylaǧan baladai, özımızdı özımız aldausyratyp uaqyttan jūrdai bolarymyz haq. Kez kelgen ıske qajettı ǧylymi kırısımnen ada bolamyz. Qazırgı tıl maidanyndaǧy halymyz da sondai.
Tıl men rech
Tıl mäselesıne boilap, mäselege män beru üşın «tıl» ūǧymynyŋ özıne üŋılıp, «tılge» berılgen tanymal anyqtamalarǧa nazar audaraiyq:
tıl - barlyq sözder men grammatikalyq formalardyŋ jäne aitylym erekşelıkterınıŋ jiyntyǧy;
tıl - virtuäldık (abstraksiia retınde bolatyn), äleuettık qauqar (potensiia);
tıl - halyqtyŋ qatynas qūraly, būl - äleumettık qūbylys («Russkii iazyk i kultura rechi», V.Iа.Goldin, O.B.Siropotina, M.A.Iаgubova, 2003g);
tıl - adam qauymynda stihiialy türde tuyndaǧan, qatynas maqsattaryna arnalǧan jäne adamnyŋ älem turaly bılımderı men ūǧymdarynyŋ barlyq jiyntyǧyn beinelep jetkızuge qabylettı diskrettı (jıktelmelı) dybystyq taŋbalardyŋ damymaly jüiesı (Ülken keŋes ensiklopediiasy - (orys tılındegı şeteldık termindı qazaq tılıne ikemdegenımız - tıldı qorlatudan qorǧau men oqyrmandy syilaǧanymyz).
Bızge keregı de jäne būl ūǧymǧa tiıstı tiianaqty toqtam da anyqtamalardyŋ soŋǧy nūsqasy dep oilaimyz. Qysqasy, tıl - adamaralyq qatynastyŋ belgılı bır jüiesı. Būl jaǧynan qaraǧanda, jüie retınde tıl öluı de, qaita tırıluı de, tıptı, jasaluy da äbden mümkın. Mūnyŋ mysaldary jetkılıktı. Mysaly, qaita tırılgen ebrit tılı şyn mänınde tıldık jüie retınde ölgen emes, onyŋ zaŋdylyqtary men jüielık sipattary saqtauly bolatyn. Alaida, sol «ölgen» tıldıŋ qoldanysqa tüsuı şyn mänınde tıldıŋ qaita tuuy emes, tıldıŋ «rechke» ainaluy bolatyn. Qarapaiym ūǧymdaǧy tıldıŋ «öluı» degenımız - ǧylymşa aitqanda, tıldıŋ qoldanystan şyǧuy ǧana. Eger de älgı tıldık jüiege qajettı jaǧdai jasalsa, ol qoldanysqa tüsıp, «rechke» ainalady, iaǧni tıl «tırıledı».
Ökınışke orai, älı künge tıldık qoldanymnyŋ terminı bolyp sanalatyn «rech» ūǧymynyŋ qazaqşa balamasy bolmaǧandyqtan, būl termin bızdıŋ ūǧymymyzda qoldanysta bolmai kele jatqany öz aldyna, tıl ǧylymynyŋ tūtas bır pänınıŋ damuyna kedergı keltırıp keledı. Öitkenı, terminnıŋ özı ǧylymi bırlık ekenı ras.Bırlıktıŋ özı bolmasa, nysannyŋ damuy da mümkın emes. Käzırgı künı «kultura rechi» pänı qazaqşa «tıl mädenietı», «söz mädenietı» degen tiianaqsyz aluan tırkestermen,sözdermen berılgenımen, pännıŋ mänı tüsınıksız qaluda. Ǧylymda «iazykovaia kultura», «rechevaia kultura» degen salalar bar, al būlar qazaq tılınde «tıl mädenietı» retınde bır ǧana tırkespen är salany şatastyra ūǧylyp otyr. Onyŋ üstıne qazaq tıldı tıl bılımınde «jazbaşa rech» (pismennaia rech), «auyzşa rech» (ustnaia rech) mäselelerı de öz deŋgeiınde aşylmai keledı.
Joǧaryda «tıl» ūǧymyna toqtaldyq, al «sözdıŋ» leksikalyq bırlık ekenın eskersek, ony bütın bır ǧylymi pännıŋ jügın köteretındei termin retınde qoldanu ǧylymdy da, ūǧymdy da tūiyqqa tıreidı. Rech degenımız - tıldıŋ qoldanym sipaty, al bız ony söz, söileu, tıl sekıldı sözderdı jamyratyp, bıreuıne toqtai almai, qalai ataudy bılmei jürmız!Tıl ǧylymynyŋ özı tıldık termin jasai almai otyr.
Tılımızde «rechke» balama bolatyndai leksikalyq bırlık bar, ol - «söi» sözı. Būl, tıptı, arhaistık söz de emes, kädımgı käzırgı qoldanystaǧy, sonşalyq män berılmei kele jatqan bıregei leksikalyq material. «Söi» sözı qazaq tılınde tıldık qoldanys sipatyn bıldıretın bırden bır ūǧym, sol sipatty beretın köptegen sözderdıŋ tübırı jäne ejelgı bırbuyndy ämbebap ūǧymnyŋ nūsqasy: söileu, söi deu, söilem t.t. Mūnyŋ aǧylşyn tılındegı nūsqasy «säi» (say - būǧan qarap qazaq-aǧylşyn tılderınıŋ ejelgı bailanysyn da aŋǧaramyz) türınde saqtalǧan. «Söi» sözı termin boluǧa äbden laiyq jäne «jazbaşa söi» men «auyzşa söi» türınde tıldıŋ aluan qoldanystyq sipatyn bere alady.
Belgılı bır tıldıŋ qoldanysy, iaǧni «tırlıgı» degenımızdıŋ özı - onyŋ jazbaşa jäne auyzşa qoldanym sipatymen aiqyndalatyn üderıs. Endeşe, tıl mäselesınıŋ ūly maidanǧa ainalu sebebınıŋ özı, onyŋ joǧaryda atalǧan salalardyŋ tiianaqty qolǧa alynbau körınısınen tuyndaityn jait. Demek, neǧūrlym tıl maidany örşıgen saiyn, soǧūrlym tıl mäselesınıŋ tiianaqty da nätijelı körınısı mardymsyz degen söz. Naqty ärekettıŋ ornyn jelbuaz da şaipau sözuarlyqtyŋ basqany. Endeşe, tıldıŋ söige ainaluy degenımızdıŋ özı - tıldıŋ ömırdegı naqty qoldanysy. Endeşe, memlekettık tıldı damytu mäselesın qolǧa alǧanda, tıldıŋ qoldanysyn jazbaşa da, auyzşa da söige ainalu üderısı dep tüsınetın uaqyt jettı.
Isjürgızım men süiınşıletu
Jazbaşa söi (pismennaia rech) - tıldıŋ jazymdyq qoldanysy. Mūnyŋ özı san aluan saladaǧy jüzege asuyna qarai säikes türde san salaly bolyp keledı. Sonyŋ bırı - ısjürgızım (deloproizvodstvo). Eldegı memlekettık tıldı damytu körınısı retınde ıstelıp jatqan basty şara bolyp moiyndalǧan Isjürgızım şyn mänınde jazbaşa söi salasynyŋ bır qyry ǧana. Alaida, bızdıŋ ony tıldı damytudyŋ basty körınısı dep körsetuge tyrysqanymyzben, būl mäselenıŋ köktei qoiar türı joq. Sebebı, jazbaşa söidı auyzşa söisız elestetu de, damytu da, qolǧa alu da mümkın emes. Ärı berıden soŋ jazbaşa söi degenımız - auyzşa söidıŋ jazyndysy ǧana. Osy zaŋdylyq oryndalmaǧandyqtan da, bızdıŋ ısjürgızım ainalasyndaǧy atqarǧan äreketterımızdıŋ bärı de audarmalyq aldanyştan ärıge aspauda.
Qysqasy, tıldıŋ söige ainalu qūbylysy bır bırıne özara tyǧyz bailanysty, onyŋ jazbaşa jäne auyzşa nūsqalarynyŋ qoldanysqa tüsuınen tuyndaityn üderıs qana. Al, üderıs üşın jelbuaz ideologiia da, festibälder de kerek emes, jaǧdai men ūiymdastyru şaralary jäne tiıstı talap bolsa jetkılıktı. Bır qyzyǧy, memlekettık dälızderdegı memlekettık tıldı damytu mäselesı söz bolǧanda, nege ekenı belgısız, sol organdardaǧy tıl bıletın äleuet qarastyrylmai, sol organ jaiǧasqan mekenderdegı etnostyq-demografiialyq esep-qisaptyŋ tılge tiek bolatyny tüsınıksız. Mūnymyz, äbzeldıŋ ädemılıgı men jailylyǧyn attyŋ bar-joqtyǧyna bailanystyra qarastyrǧandai, qisynsyz şarua ekenı aian.
Käzırde belgılı bır oblystyŋ ne qalanyŋ ısjürgızımı memlekettık tılge köşırılgenın aityp, jūrttan süiınşı sūraǧandai ahual ornap jürgenı jasyryn emes. Kerek bolsa, sol memlekettık tılmen jūmys ıstep otyrǧan qyzmetşınıŋ mındetı tüstık as sekıldı eşbır şeşımsız-aq kündelıktı tabiǧi türde atqarylatyn qajettılık emes pe?! Tıptı, memtılge köşetındei şeşım şyǧaruǧa eşbır zaŋdyq negız joq, konstitusiialyq qūzyr ǧana bar, sony eşbır būltaqsyz atqaru - ärbır memlekettık qyzmetşınıŋ de, lauazymdynyŋ da paryzy men mındetı. Iаǧni qazaq tılınde ıs jürgızuge şeşım şyǧaru ony piarǧa ainaldyru – baryp tūrǧan dalbasa, qajetsız tırlık! Ony nauqanǧa ainaldyrmastan atqarudyŋ ornyna nasihat jasauǧa köşemız! Mūndai şeşım şyǧaru - aua jūtu üşın būiryq şyǧarǧanmen bırdei, mäselenıŋ absurdtyǧy da sonda!
Būqaranyŋ memlekettık keŋsedegı qaǧaz tılınde qandai şaruasy bar? Ol üşın qoǧamǧa, bıreuge esep berıp, jūrtqa aqparat taratyp ne kerek? Ūlyqtardyŋ memlekettık tıldı meŋgergen-meŋgermegenı qarapaiym jūrtqa qanşalyqty kerek ekenı tüsınıksız, būl balanyŋ tılı ata-anasynyŋ tılınde şyqqanyna mäz bolǧan körşınıŋ qylyǧy sekıldı qisynsyz närse. Onyŋ üstıne, neǧūrlym älgı «süiınşıletu» köbeigen saiyn, nätije az. Öitkenı, atalmyş ıs qarsy ideologiiaǧa tap bolyp, basqa bıreuler memlekettık tılden zardap şegıp jatqandai qarsylyq tuyndap jatqany da az emes. Sondyqtan būl üderıstı jalǧan nasihattan qūtqaryp, yŋ-şyŋsyz memlekettık qyzmettı memtılge köşıretın kez keldı.
Belgılı bır oblystyŋ ne qalanyŋ ısjürgızımı degen ūǧym boluy, keşırıŋız, tıpten mümkın emes, naqty ūiymnyŋ ne mekemenıŋ ısjürgızımı bolady jäne ol solardaǧy qyzmetşılerdıŋ tıldı igeru äleuetıne täueldı. Al, bızde älı künge tıldı igeru kriteriı anyqtalmaǧan jäne ısjürgızım qai mekemede qai ūlyqtyŋ qandai talappen jüzege asyratyny belgısız, jaǧalai abstraksiia men qiial, şynaiy monitoring kerek! Monitoring degenımız - älgı memtılge köşken öŋırdıŋ ūiymdary men mekemelerındegı ūlyqtar men qyzmetşılerdıŋ qanşasy qandai därejede jazbaşa-auyzşa söidı meŋgergenın tekserıp, jariialau. Sonda älgı «süiınşılerdıŋ» eşbır mänı bolmaidy, kereksız bolyp qalady.
Söilık orta
Kez kelgen tıldıŋ söige ainaluyn Qazaqstandaǧydai maŋdai tırep otyrǧan jappai oqytu jüiesı emes, söilık (tıldık) ortanyŋ qamtityny belgılı. Būǧan talai mysal da, däiek te keltıruge bolady. Al, tıldı oqytu qūrylymdary bar bolǧany söilık ortany qoldau qūraly men tıl bılımın tiianaqtau tetıgı bola alady. Alaida, onyŋ tiımdılıgı aldyn ala qarastyrylmasa, milliardtaǧan qarjynyŋ jai ǧana jelbuaz şyǧynǧa ainalǧanyn talai kördık.
Tıldık orta degenımız - söilık äleuet. Sondyqtan da negızın jetı jüz myŋdyq ebreimen qūrǧan käzırgı İzräil memleketı älgı jetı jüz myŋnyŋ ärqaisysyn ebrit tılınıŋ söilık ortasynyŋ bölşegıne/subektısıne ainaldyra bıldı. Al, Qazaqstandaǧy kemınde on milliondyq qazaqtıldı qazaqtardyŋ mūndai söilık ortanyŋ äleuetıne jaratylmauy tıldık saiasattyŋ qanşalyqty tüzu ekenın bıldıretın aiǧaq.
Is jüzınde qazaq tılı üşın söilık ortany qalai jasaqtauǧa bolar edı? Ärbır memlekettı, kommersiialyq jäne basqa da ūjymdy qazaqtıldı adamsyz elestetu qiyn, qazaq tılın bıletın azamat jetkılıktı. Bıraq, mäsele älgı qazaqtıldınıŋ azamattyq qūqyǧy aiaqqa taptalyp, onyŋ öz tılın memleket ısıne jaratudaǧy mäselenıŋ tuyndap otyrǧany öz aldyna, atalǧan äleuettı memlekettık tıldı damytuǧa tolyq jaratu mümkındıgı qarastyrylmai kele jatyr!Mysaly, ärbır qazaqtıldı mamannyŋ öz oiyn memlekettık tılde bıldıruıne müdde bıldırılıp, tıptı mındettelse, onda ärbır ūjymda tolyq türdegı qostıldılık ahual qalyptasar edı: qazaqtıldı adam qazaq tılınde, orystıldı azamat sol tılde resmi qatynas jasai almaq; alaida, elımızde orys tılın tüsınbeitın adam joǧyn eskersek, al orystıldı azamattar memlekettık tıldı meŋgermese de, auyzekı qarapaiym nūsqasyn (6 deŋgeilık tıl meŋgerudıŋ eŋ tömengı bazalyq deŋgeiın) ūǧuǧa mındettı emes pe?! Ūqpaǧan künnıŋ özınde olarǧa sol talap mındetteluı şart! Qostıldılık degenımız de, memlekettık tıldıŋ damuyna alǧyşart degenımız de, qoǧamdyq jäne etnosaralyq kelısım de - osy! Äitpese, bızge käzırgı saltanat qūrǧan monotıldı (orystıldı) ahualdanqūtylu mümkın be?!
Ärbır memlekettık ūjymnyŋ söilık ortasy baqylauǧa tüsuı şart, monitoring nysanyna ainaluy kerek, qysqasy jabaǧydai tūtasqan öŋkei bırtıldı (orystıldı) ūjym bolmauy keregın eskergen jön. Söitıp, osy közqaras barynşa memlekettık tıl paidasyna üdetılgen saiyn, onyŋ qoǧamnan da, söilık ortadan da alatyn orny ūlǧaia tüsedı. Alaida, bızdıŋ elde äzırge naqty ısten görı jalpylama jadaǧai sözuarlyqpen «tıl asyrau» oryn alyp otyrǧanyn jasyra almaimyz. Būl saladaǧy pärmensızdık pen qūzyrsyzdyq, tasyrlyq pen qasaŋdyq, qūldyq pen ūrlyq tıl taqyrybyn äbden jauyr qylyp, masqaraǧa (diskreditasiiaǧa) ūşyratty.
Qysqasy, söilık orta memlekettık tıldı damytudaǧy basty saiasi tetık retınde qolǧa alynsa ǧana, ondaǧan tıl üiretu ortalyqtarynyŋ tiımdılıgı artady. Olar biudjettıŋ milliondaǧan qarjysyn nätijesız ötkızu ortalyǧy boludan qalady. Äitpese, käzır söilık orta ört şalǧan toǧaidyŋ keipınde, barǧan saiyn quyrylyp barady, tıldık keŋıs kün saiyn taryluda, tıldıŋ sölı ketıp, quara tüsude. Tıl mädenietı de, söi mädenietı de, mäsele boludan absurdqa ainala bastady.
Bır qyzyǧy, orta bılım baǧdarlamasyna engızılgen «Qazaq tılı» pänınıŋ qandai maqsaty bar ekenı belgısız, bükıl qazaqty filolog, lingivist etuden tuyndap otyr ma? Tıldıŋ teoriiasymen balanyŋ basyn qatyrǧannan ne ūtamyz, älde, orys älemınıŋ «Russkii iazyk» pänınıŋ ornyna «Russkaia rechtı» kırgızuı bızdı oilantpai ma? Olar söilıp ortany qalyptastyryp damytyp otyr, bız oǧan män bermei otyrmyz. Sabaqta amalsyz qazaqşa söilep, üzılıste ögei tılge bet būratyn balanyŋ jıgerın osylaişa qūm qylyp jürgenımızge nege män bermeimız? Ärı berıden soŋ qazaq ädebietın zorlap oqytqandai tyqpalaǧanşa, älgı «Qazaqy söi» atalatyn tılımızdıŋ naǧyz qoldanysyn pän etsek, şeşendık te, aitys ta damyp, oquşylarymyz üzılıste aitysyp jürmes pe edı?! Būl oraida oilanarlyq jait jetkılıktı. Äsırese, memlekettık ıstı qazaq tılınde jürgızbek tügılı, memlekettık organdar men ūiymdarda qazaqşa BAQ arqyly halyqpen qatynasatyn adam qalmauda, ısjürgızımdı bylai qoiǧanda, memlekettı halyq aldynda söiletetın qyzmetşını tabu mäselesı tuyndap otyr.
Söilık ortanyŋ atalmyş saladaǧy basty infraqūrylym ekendıgınde söz joq, mäsele memlekettık saiasatty sonyŋ paidasyna būruda, tıldı qyruar şyǧynnyŋ közı boludan qūtqaruda, saiasatty tıl maidanynan aryltuda, saiasi erıktı daudan araşalap, ıske jūmyldyruda. Mäsele, paradoksqa ainalǧan «memlekettık qyzmetşınıŋ tılın şyǧaru üşın», memlekettıŋ qūzyryna süienıp, qyzmetşıgememlekettık talap qoiylmaudan tuyndap otyr.
Serık ERǦALİ,
«Adyrna» ūlttyq portaly
