Qun men qundylyq

3074
Adyrna.kz Telegram
Foto: ashyq derekkózden
Foto: ashyq derekkózden

25 naýryzda Almaty qalasynda buryn-sońdy bolmaǵan  Muqaǵalı Maqataev atyndaǵy №140 gımnazııa ujymynyń uıymdastyrýymen aqıyq aqynnyń mereıtoıyna arnalǵan «Qazaǵym saǵyndy, ras, muzbalaǵyn» atty teatrlandyrylǵan kesh ótti.

Ǵabıt Músirepov atyndaǵy jasóspirimder teatryna lyq tolǵan kórermender mektep oqýshylary men ustazdarynyń ónerin tamashalady. Olarlyń óneri kásibı akter-ártisterden aspasa, kem túspeıtininiń kýási boldy.  Muqaǵalı Maqataev ómiriniń saqynalyq qoıylymdary men erekshe jan bitken jyr-óleńderi  kórermenderdiń kóńilin teńizdeı tolqytty, sar daladaı shalqytty.

Keshten soń marqumnyń árýaǵyna quran baǵyshtalyp, as berildi. Júrekjardy tilekteri men tebirenisterin bildirgisi kelgen qonaqtarǵa múmkindik berilse birneshe kúnge sozylatyn as bolar edi.

Ishimde býyrqanyp pýlemettyń oǵyndaı syrtqa atylǵysy kelip turǵan oılarym sanamda saırap jatty. Bárin aıtyp jetkizýge ýaqyt tym az, ádep saqtap ushqynnyń bir ushyn ǵana shyǵaryp, tilegimdi   qysqa qaıyrdym.  Bir jaǵynan, «aýyzǵa kelgen túkirik, qaıta jutsań mákúrik», «Abylaıdyń asynda shappaǵanda, atańnyń basynda shabasyń ba?» degendeı, «Muqaǵalı týraly oıyńdy  muzbalaq aqynnyń asynda aıtpaǵanda qaıda aıtasyń?» degen oı da keýdeni kernep barady.

Sondyqtan da Muqaǵalı Maqataev atyndaǵy  №140 gımnazııa dırektory Sánııa Óskenbaıqyzyna arnap aıtqym kelgen tilegimdi osynda jazaıyn dep sheshtim.

Minińiz bar dep aıtpaımyn. Min dep emes, rýhanı syn dep, ult múddesi úshin aıtylǵan janashyrlyq syr dep túsinińiz. Túsindire almasam maǵan sert, túsine almasań saǵan sert» degendeı,  óremniń jetkeninshe túsirdirýge tyrsamyn.

Qosh, sol kúngi kózimmen kórip, qulaǵymmen estigen Muqaǵalı Maqataev atyndaǵy №140 gımnazııa ónerpazdarynyń óner týyndylary rýhanı álemnen shashyrap kelip jatqan nur tamshylary sekildi bolyp kórindi maǵan. Janymmen muzbalaq aqynnyń álemine enip ketkendeı sezimge bólendim.  Bas kózimen emes kókirek kózimen, kóńil kózimen qarap, rýhanı álemnen Muqaǵalıdyń rýhyn, jan dúnıesin sezingendeı boldym. Tipti, onymen ishteı tildesip, janymmen janyn túısinip,  jan aıqaıyn da tyńdadym, tebirendim, tolqydym. «Osynyń bárin aıtshy, jetkizshi meniń urpaqtaryma, meni saǵynǵan qazaǵyma!» degen muńly úni kelip turdy meniń kóńilime.

Kóńil kózimen qarap otyryp,  ǵajap kórinisterdiń kýási boldym. Abaı aıtpaqshy: «Dúnıeniń kóringen hám kórinbegen syryn túgeldep, eń bolmasa denelep bilmese, adamdyqpen orny bolmaıdy».  Kózge kórinip turǵan toı, kóńil kózine kórinip turǵan eki qos dúnıe toılarynyń  saltanatyn kórdim. Abaıdyń aıtyp turǵan kózge kórinetin dúnıesi  - bizdi qorshap turǵan materıaldyq álem de, al kórinbeıtin syry - aqylmen tanylyp, kókirektegi kóńil kózimen ǵana kórýge bolatyn rýhanı álem.  Jaratylystyń syry tym tereń, ony túgel tanyp bilý múmkinsiz. Tek qana salystyryp qana sıpattaýǵa bolady.

Ál-Farabıdiń sózimen aıtqanda, «Aı astyndaǵy bolmys», ıaǵnı kózimizge kórinetin materıaldyq álem rýhanı álemniń eń tómengi on toǵyzynshy satysynda ǵana sıntezdelgen, qarama qaıshylyǵy men kemshilikke toly kóleńkesi, sońǵy kórinisi. Basqa sózben aıtqanda, rýhanı álem túbi tereń tuńǵıyq teńiz bolsa, «Aı astyndaǵy bolmys» sol tolqyǵan teńizdiń betinde paıda bolǵan kóbigi ǵana. Eń negizgi aıyrmashlyqtarynyń biri rýhanı álemde ýaqyt pen keńistik ólshemderi joq, bári bir mezette bir jerde bola beredi. «Aı astyndaǵy bolmystyń» ýaqyt ólshemi Allanyń adam balasyn synaý úshin jaratqan mekeni Jer men ózge ǵalamsharlardyń, aspan shyraqtarynyń aınalmaly qozǵalysy bolsa, keńistik ólshemi - solardyń ara qashyqtyqtary. Jerge eń jaqyn aspan denesi Aı bolǵandyqtan Ál-Farabı  «Aı astyndaǵy bolmys» dep ataǵan sııaqty.

Búgin meniń týǵan kúnim, oı páli-aı!
Myna jurttar neǵyp jatyr toılamaı?!
Banket jasap berer edim ózim-aq,
Táńirim bir jarytpaı-aq qoıǵany-aı!

dep aıtqan Muqańnyń myna sózi synaqtan ótip, rýhanı álemge baz keship ketken jany úshin sol aıtqan mezetinde iske asyp jatyr. Al bas kózimen ǵana kóretin jáne materıaldyq álemniń ólshemimen oılaıtyn raıonaldy aqylymyz bizdi onyń týǵan kúni men búshingi ótip jatqan toıyn toqsan jylǵa alystatyp tur.  Barlyq adamdar solaı oılaıdy. Materıalıstik kózqarasqa qatyp qalǵan bizdiń quldyq sanamyz da sol stereotıpten aryla almaı álek, sorymyzdyń bes eli bolyp júrgeni de sondyqtan.

Babalarǵa raqmet aıtqan Muqaǵalı óleńinde mynadaı joldar bar:

Men bilmeımin.
Basyńa álde ornap baq,
Shahar salyp, jasadyń ba jannat-baq.

Babalarymyzdyń basyna baq ornap, jer betin jannatqa aınaldyrǵan kezderi az bolǵan joq. Nege osy kúni basymyzdan baq, astymyzdan taq taıyp ketti? Ózimiz túgili babalarymyzdyń kúlli álemge óner men órkenıetti óristetken, ǵylym men bilimdi taratqandyǵy týraly taǵylymdar tarıhta tolyp jatyr. Dalasynda túrme ataýly bolmaǵan qazaqtar qazir  qoısha toǵytylyp,  túrmeler tarlyq qylýda.

Bizder júrmiz der kezinde týylyp,
Sýǵa túsip, otqa órtenip, jylynyp,
Jetimderdiń uıasyna tyǵylyp,
Jesirlerdiń kóz jasyna jýynyp,

Jetimin jylatpaǵan, jesirin qańǵyrtpaǵan, qarııalaryn qurmetteýden jan salmaǵan qazaqtyń dalasy qazir tiri jetim, tiri jesir men jetim qarııalarǵa tolyp ketti. ...  Nege? Nege? Nege?

Muqaǵalıdy da muńǵa batyryp mazalaǵan, janyna maza bermegen osy suraqtar dep oılaımyn. Onyń «men bilmeımin» dep moıyndap turǵanynyń ózi úlken adamgershiliktiń belgisi. Kommýnıstik ıdeologııanyń qylyshynan qan tamyp turǵan ateıstik zamanda babalarymyzdyń bolmysyna balta shabylyp, tarıhymyz túp tamyrymen qoparylyp jatqanda ol  suraqtarǵa jaýap tabý múmkinsiz edi:

Syr ashpaıdy seniń qula túzderiń,
Syr ashpaıdy taý-tastaǵy izderiń.
Seniń búkil bolmysyńnyń taǵdyryn,
Dombyrańnyń pernesinen izdedim.

Onyń jaýabyn, mine, endi elimiz egemendikke jetken kezde tabýǵa bolady. Biraq, bir ókinishtisi, ol suraqtardyń jaýabyn izdeýshiler joqtyń qasy. Sebebi eldiń esi basqaǵa aýyp ketken, olarǵa keregi tek qana materıaldyq ıgilikter.  Sebebi, el egemen bolǵanymen, eldiń sanasy áli quldyqtyń qursaýynda, sana rýhanı uıqyda. Barlyǵy álemdik standart «jasyl qaǵazben» ólshenedi. Jurttyń eshbiri  oınap júrgen joq, barlyǵy da óz sharýalarynda. Oılarynda tek bir teńgeni eki qylsam, dúnıeni belshesinen bassam degen sharýa ǵana.

Nadannyń kóńilin basyp tur
Qarańǵylyq perdesi.
Aqyldan boıy qashyq tur,
Oıynda bir-aq sharýasy. (Abaı)

Teńizdiń betinde júzip júrgen kóbikti meken etken maqulyq, teńizdiń túbindegi gaýhar-jaýharlardyń, myń san marjandar men myń túrli balyqtardyń baǵasy men qadirin qaıdan bilsin?!

Já, negizi uıqy da adam ómiriniń bir bóligi. Adam ómiriniń jartysyna jýyǵyn uıqymen ótkizedi. Barlyǵy durys, eshqandaı qaýip-qater joq kezde alańsyz uıyqtaýǵa ábden bolar, biraq búıirińnen qaýip tónip turǵanda qalaı uıyqtaısyń? Mynaý almaǵaıyp alasapyran zamanda,  basymyzǵa bult úıirilip turǵanda oıanbasaq, uıqyda jatqan jaýyngerdi «jaý jer jastandyryp ketiptiniń» keri bolamyz. Kúreske túsken balýan «Ia bel keter, bolmasa belbeý kerer» dese, qazaqtyń basyna úıirilip turǵan búgingi bultty «Ia  el keter, bolmasa egemendik keter» dep baǵalaý kerek. Ǵasyrdan astam ýaqyt rýhanı uıqyda jatyp ta ómirimiz ótip keldi. Talaı adam shyrt uıqyda júrip ómirden ótip te ketip jatyr.

Qaraly kóńilim kómirden,
Mahabbat ólgen sen úshin,
Bolǵanda umyt kóńilden,
Bul qalaı endi kelisiń?

dep, Muqań da sony meńzep turǵandaı kórinedi maǵan.

«Uıyqtap jatqan adam, uıyqtap jatqan adamdy oıata almaıdy» deıdi áýlıeler. Rýhanı turǵydan alyp qaraǵanda qarańǵy qapasta qalyp qoıǵan Muqaǵalıdyń jany jaryqqa shyǵatyn jol izdeýmen, úlgi-ónege kórsetetin ustaz tappaı, anasyn izdegen jetim botadaı bozdaýmen ótkendeı bul jalǵan ómirden. Sondyqtan da óleńderiniń basym kópshiligi ishki jan kúızelisin  muńyn shaǵý, ańsaý, saǵynysh,  tabıǵatpen syrlasý arqyly syrtqa shyǵarý, t. b..

Neni ańsaımyn?..
Týǵan ólke, týǵan jurt, seni ańsaımyn,
Hege ańsaımyn, bilmeımin, nege ańsaımyn
Ul de, meıliń, adasqan qul de, meıliń,
Seni ańsaımyn, týǵan el, onan saıyn!

«Barlyq nárse salystyrý arqyly tanylady» degendeı, bárimiz bile bermeıtin kemeldik dárejesin túsiný úshin Shákárimmen salystyrǵan jón shyǵar:

Iesiz ózim kestim kindigimdi,

Zorǵa ashtym, tar qapasta túndigimdi.

Súrgen ómir jaıymdy túgel uqsań,

Sonda anyq biler ediń kimdigimdi.

Ustazy Abaıdan ajyrap qalsa da, alasapyran zamanda qarańǵy qapastan shyǵyp, rýhanı kemeldikke jetken anyq áýlıeniń sózi bul. Rýhanı oıanǵan adam ǵana uıyqtap jatqan adamdy oıata alady:

Adamdyq borysh ar úshin,

Barsha adamzat qamy úshin.

Sert bergem eńbek etem dep,

Aldaǵy atar tań úshin,

Aldaǵy atar tań dep Shákirim áýlıe bizdiń búgingi kúnimizdi aıtyp otyrǵanyna esh kúmán joq, tek ony túsinetin qazaq bolsa. Muqaǵalı óleńderinde nege biz rýhanı kemeldikke jetkizer úlgi ónegelerdi kóre almaımyz? Nege parasattylyq pen adamgershilikti tereń nasıhattap, qarańǵy qapastan shyǵýdyń joldaryn kórsetken úgitti kezdestire almaımyz? Nege? Nege? Nege?...

Bul suraqtyń jaýabyn Maqańnyń ózinen tabýǵa bolady dep oılaımyn:

Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,

Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn.

Mundaǵy sheksiz  «Nege? Nege? Nege?...» degen «qara jumbaqtyń» jaýaby - «qara óleń». Qazaqtyń sóz tirkesterindegi «qara» sózi qasıetti, kıeli, rýhanı degen uǵymdy bildiredi. «Qara óleń», «qara saz», «qara shańyraq», «qara jol», «qara qazan», «qara sóz», ... t.b,. Qazaqtyń qara óleńiniń maǵynasyn, qasıeti men qudiretin  túsiný úshin taǵy da Abaıǵa júginýge týra keledi:

Árkimniń maqsaty óz kereginde,

Bile almadym, pysyǵyn zeregin de.

Saıaz  júzer saıqaldar ǵapyl qalar,

Haqıqat ta, din daǵy tereńinde.

Muqaǵalı qazaqtyń qara óleńiniń «tereńine  súńgimeı», barlyq áleýetin syrtyn árlep, ásemdep, áspetteýge arnaǵan, rýhanı turǵydan alǵanda teńizdiń saıaz jaǵasyna áýes bolǵandaı. Onyń tereńge súńgı almaýynyń, árıne sebepteri men kedergileri de kóp. Birinshiden, «tereńge súńgı» salý op-ońaı sharýa emes, onyń da óz sheberleri bar. Oǵan jol kórseter, úlgi bolar ustazy bolmady. Ustazsyz shákirt tul degen. Ekinshiden, ortanyń yqpaly óte zor zııanyn tıgizdi. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, otarlaý maqsatyndaǵy ateıstik zamanda  jappaı sana ınternaıonalızm, kommýnızmmen, al tán bolsa ishimdikpen, t.b. ýlanyp jatqanda, jannyń saltanat qurýy qıynnyń qıyny edi. Ol kezder áli kúnge deıin meniń kóz aldymda. Bala kezimdegi bir áserli oqıǵa áli jadymda. Soǵystan qaıtyp kele jatqanda aǵaıyndy atamyz tul jetim Shaızada degen bir jigitti ózine inim bolasyń dep aýylǵa alyp keledi.  Bizdiń áýletke sińisip, balaly-shaǵaly bolyp, aǵaıyndarmen týǵandaı aralasyp-quralasyp ketedi.  Erekshe esimde qalǵan, taý tulǵaly,  eki ıyǵyna eki jigit minse de myńq etpeıtin Málik degen aǵam sonyń uly edi. Aýyldyń bári ony jaqsy kórip, syılap óte qurmetteıtin. Sebebi ol qınalǵan kez kelgen adamǵa rııasyz qol ushyn berip, jan tánimen jas balasha júgirip kómektesip júretin erekshe meıirimdi, úlken júrekti sóz qadirin biletin ónerli jan edi. Sóılegen sózderi men qońyr daýsy tikeleı júreginen shyǵatyndaı qýatty, ári jaǵymdy jýan bolatyn. Ol kezde meniń ákem portorg - kolhozdaǵy ekinshi adam. Málik aǵam bizdiń úıge jıi kelip, ákemnen aqyl-keńes surap turatyn.  Bir kúni áńgimelesip otyrǵanda aǵamnyń daýysy ádettegiden qattyraq shyǵyp, ákeme ishki jan aıqaıyn jetkizip jatty. Ishki jan daýysymen qosa kózinen sorǵalap aqqan jasty kórgende men qatty tań qaldym. Ne týraly aıtyp jatqandary esimde joq, biraq qulaǵymda qalyp qoıǵan «Kóke, aıtyńyzshy qorada turǵan maldyń malaǵyn tańerteńnen keshke deıin qaıta-qaıta tazalaı bergennen ne shyǵady, bir nárseni qaıtalaı bergennen ne ózgeredi?!» degen jan aıqaıynyń mánin men endi túsinip jatyrmyn.  Kóp uzamaı aǵamyz táni aýyrmaı-syrqamaı kenetten aspannan aqqan juldyzdaı jarq etip, jastaı ómirden ótip ketti. Alasurǵan júregi Aqıqatty izdep, kúızelgen jany myna jalǵan ómirden medet taba almaı, Muqaǵalı sııaqty jan azyǵyna zaryǵyp, ákeme muńyn shaǵyp otyrǵany eken ǵoı jaryqtyqtyń.

...Kúızelip kúndiz-túni tynym almaı,
Kúresip jatyr degin sezimdermen. ...

Ol kezderi Abaısha aıtqanda halyq jappaı adamdyqtan aırylyp, ata-babamyzdyń týra jolynan adastyrýdyń qaýyrt naýqany kezinde, adam ataýlynyń bári eki aıaqty janýarǵa aınalyp jatqan kez edi:

Júrekte qaırat bolmasa,

Uıyqtaǵan oıdy kim túrtpek.

Aqylǵa sáýle qonbasa,

Haıýansha júrip kúneltpek.

Malda da bar jan men tán,

Aqyl sezim bolmasa.

Tershiliktiń nesi sán,

Tereńge bet qoımasa.

Sánııa Óskenbaıqyzy, áriptesim, týysymdaı bolyp ketken janymdy túsinetin jaqyn ápkem. Men Sizdi barlyq áriptesterimniń ishinde erekshe qurmetteımin. Sizdiń tabıǵatyńyzdan bar ustazdyq qasıetterińiz, jańalyqqa jany qumar izdenimpazdyǵyńyz, ujymdy aırandaı uıytatyn kóshbasshylyǵyńyz, ekiniń birinde bola bermeıtin talǵampazdylyǵyńyz, óner men óleń-jyrǵa jaqyn ónerpazdyǵyńyz, taǵy da basqa tulǵalyq qasıetterińizdiń barlyǵy da bir adamnyń boıynda bola bermeıtin  sırek kezdesetin erekshe qubylys. Onyń ústine Sizdiń tulǵa bolyp qalyptasýyńyzdyń negizgi sebebi  - Sizdiń otbasyńyzdan alǵan tálim-tárbıeńiz ben úlgi-ónegeńiz. Boıyńyzdaǵy býyrqanyp tasyp shyǵyp jatqan qýatttardyń qaınar kózi alpys eki tamyryńyzdaǵy Abaıdyń qany ma dep te oılaımyn.

Búgingi elimizdiń bilim salasynda bolyp jatqan ózgerister bizdi ustaz retinde jáne ultyn súıetin ulandar retinde beı-jaı qaldyrmadıy.  «Nasıhatty uqqanǵa aıt» demekshi, bilim salasyndaǵa reformalar týraly ekiniń birimen salıqaly suqbat qura almaısyń. Qur bos jamandaı bergenmen másele sheshilmedi. Bilim salasynyń kemshin ekenin jurttyń bári bilgenimen, ishki qyr-syry men sebep-saldarlaryn bile bermeıdi. Sebebi kópshilik maman emes, ári onyń ystyq-sýyǵyna jan-tánimen kúıip-pisip kórmegen.  Taǵy da kezekti reformalarǵa kirisip jatyr bilimniń tizginin ustaǵan ulyqtar. Olar úshin ol kezekti upaı jınaý, mansap pen mártebe, kásip pen násip bolýy múmkin. Biraq onsyz da esi shyǵyp otyrǵan el úshin ol kezekti áýre-sarsań bolǵaly tur. Sebebi bulaqtyń qaınarynan, tumanyń tunyǵynan ishpeı, sasyp ketken saz balshyqtyń sýyn qansha ret súzgiden ótkizseń de shólińdi baspaıdy, qumaryńdy qandyrmaıdy, janǵa azyq bolmaıdy.

Aıla, kúsh – aıýandyqtyń eń jamany,
Boqty boqpen jýǵanmen el túzelmes.
Ar túzeıtin bir ǵylym tabylmasa,
Zulymdyqty jalǵanda ádil jeńbes. (Shákárim)

Mektep ujymynyń óz kúshimen ónerdiń qaınaǵan qara shańyraǵy sanalatyn teatrda anshlag jasap, óner kórsetýi – myńnyń biriniń ǵana qolynan keletin is. Ondaı syn qaterge júregi túkti basshylar ǵana bara alady. Sebebi joǵarydan qolqabys etip otyratyn kókeń bolmasa, kúnkóristiń ózi qıyn bolyp turǵan myna zamanda ákimshilik qysymdar men qarjylyq qaýip-qaterlerdi, barlyq jaýapkershilikti kóterý - júrekke túsetin ziltemir kóterýden de aýyr júk.

Teatrdyń saqynasy – mekteptiń akt zaly emes, ol  tolyp jatqan, jaryq, dybys, dekoraııa,  jarnama, úılestirý sııaqty ınjenerlik qurylymdary men uıymdastyrýy, qajetti qural-saımandarmen qamtamasyz etý sııaqty uzyn sonar jumystary jeterlik kúrdeli júıe. Sonymen qatar eń negizgisi – kıesi bar qasıetti oryn. Onyń bárin úılestirý úshin kásibı mamandardan turatyn komanda men qyrýar qarajat qajet. Qarajatsyz teginnen tegin bul tetikterdiń eshqaısysy jumys jasamaıdy. Bári durys bolyp, bir jeri syr berse de, jasaǵan jalpy jumysyń men jumsaǵan qyrýar qarjyń dalaǵa ketedi.  Ónerdiń kıesi  men qasıetin qadirleı bilmese, qansha qarajat bolsa da, ónerińniń órge baspaıtyny taǵy bar.  Bir sózben aıtqanda, teatrda úlken qoıylym qoıý, onymen qoımaı ony keremet dárejege jetkizý – úlken táýekeldi, qajyrly, ári jankeshti eren eńbekti qajet etedi.

Etken eren eńbegińiz ben, kún-tún uıyqtamaı jumsaǵan qajyr-qaıratyńyz aqtaldy, kórermenniń kózi toıdy, kóńili qosh boldy. Materıaldyq turǵydan alǵanda kesh ózin-ózi tolyq aqtady. Aqtap qana qoımaı mektep úshin keremet pıar, ózińiz ben ujymyńyz úshin baǵa jetpes tájirıbe,   bolashaq jobalar úshin nyq senimdilik, oqýshylar men ata-analar úshin úlken maqtanysh, t.b. formadaǵy paıda, kirister shash-etekten.  Al endi rýhanı turǵydan alyp qaraǵandaǵy baǵasyn qalaı beremiz? Onyń kiris-shyǵysy men paıdasyn qalaı esepteımiz, qalaı ólsheımiz?

Qazirgi kúni elimizdegi bilim salasynda, qala berdi álemdik pedagogıkada tárbıe máselesi - sheshimin tappaǵan úlken problema. Keshke kelgen tilekshilerdiń barlyǵy da bir aýyzdan «tárbıelik máni óte zor isshara» dep baǵa berdi. Sóz joq, kelisemin! Sonymen qatar, syn turǵysynan oılasaq, mynadaı suraqtar týyndaıdy? Áńgime joq, mekteptiń ónerpaz oqýshylary men ustazdarynyń barlyǵy saqynalyq obrazdarǵa enip, keremet tájirıbeni óz bastarynan ótkizdi, eńbektiń ay dámin tatyp, beınet pen zeınettiń lázzatyn sezindi. Boılarynda óte kóp adamgershilik, eńbek, qarym-qatynas daǵdylary qalyptasty, damydy, ósti. Al endigi másele mekteptiń qalǵan oqýshylaryna osy kúıdi qalaı juǵystyrý kerek? Bul azyqtyń dámin ózgelerge qalaı tatyramyz, olardyń boıyndaǵy daǵdylardy qalaı qalyptastyramyz?

Tárbıe problemasynyń qıyndyǵy da, mine, osynda. Birinshiden, tamaqtyń qýaty boıǵa sińý úshin, mindetti túrde onyń dámin tatyp, jutqynshaqtan ótkizý kerek. Asqazanǵa túsip qorytylǵan as qana boıǵa qýat bolyp darıdy, daǵdy bolyp qalyptasady. Ekinshiden, bul berip jatqan azyǵymyzdyń kalorııasy rýhanı turǵydan alǵanda  qanshalyqty jannyń  tamaǵy bola alady? Eń qıyn másele, mine, osynda. Taǵy da Abaıǵa júginýge týra keledi: «Sol óristetip, órisimizdi uzartyp, qumarlanyp jıǵan qazynamyzdy kóbeıtsek kerek, bul jannyń tamaǵy edi. Tánnen jan artyq edi, tándi janǵa bas urǵyzsa kerek edi. Joq, biz olaı qylmadyq, ... Jandy tánge bas urǵyzdyq, eshnársege kóńilmenen qaramadyq, kózben de jaqsy qaramadyq, kóńil aıtyp tursa, senbedik. Kózben kórgen nárseniń de syrtyn kórgenge-aq toıdyq».

Tárbıe máselesiniń túıini jannyń tamaǵyn ýaqytyly merzimimen, kerekti mólsherde durys berýde jatyr. Ókinishke oraı, resmı pedagogıka ǵylymy bul máselelerden múldem beıhabar. Sondyqtan da problemanyń sheshimin taba almaı álek. Bul problemalardy sheshýdiń bir ǵana joly bar. Ol pedagogıkany rýhanııattyń negizinde qaıta quryp  ózimizdiń ulttyq tól pedagogıkamyzdy jasaý. Oǵan bizdiń tolyq múmkindigimiz bar. Biraq nıetimiz joq. Sondyqtan da qazaqtyń mańdaıynyń sory bes eli.

Kerekti kerek bilmegen,

Kerekten qashyp kúıregen.

Eriksiz kerek súıregen,

Bizdiń qazaq emes pe?

Kereksizdi kerek dep,

Sanasyz oısyz dedektep.

Kerekke osy kezek dep,

Adasqan azap emes pe?

Kerekti bilgen kemelder,

Bas úshin ýaıym jemeńder.

Qazaqty qoldan demeńder,

Mindetiń osy emes pe? (Shákárim)

Álemde teńdesi joq qolda bar rýhanı ilimniń qadirin bilmeı, paıdalana almaı otyrmyz. Qolda bar altynnyń qadiri joq degen osy eken. Mekemtas Myrzahmetovtyń sózimen aıtsaq:  «Mundaı júıeli ilim álemde joq, bizdiń qolymyzda bar. Biraq biz buny kesh qolǵa aldyq, endi ǵana jan jaqty damytyp jatyrmyz. Olar: «Aqı ilimi» (b.z.d. VII ǵ.); Ál-Farabı,  «Parasatty adam ilimi» (IH-H ǵ.); Júsip Balasaǵun, «Jaýanmártlik ilimi (HI ǵ.); Iassaýı,  «Hál ilimi» (HII-HIII ǵ.); Abaı,  «Tolyq adam ilimi» (HH ǵ.); Shákárim,  «Ar ilimi» (HHI ǵ.)». Bul ilimder júıesine jetinshi etip Aqjan Mashanovtyń «Jar ilimin» (HHI ǵ.) qostyq. Abaıdyń aıtyp otyrǵan naǵyz jannyń tamaǵy, tándi janǵa bas urǵyzatyn ilimder júıesi, mine, osy!

Qolymyzda Aı men Kúndeı jarqyrap, týra joldy kórsetip turǵan babalarymyzdyń ilimi turǵanda bizdiń adasatyn jaıymyz joq. Siz sııaqty kózi ashyq, kókiregi oıaý, jany men tánin ataq úshin emes, bolashaq urpaqtyń qamy úshin qamshylap júrgen jandarǵa ǵana aıta alamyn men muny. Shákárim áýlıe qazaqtyń bolashaǵyn bir ǵasyr buryn boljap, urpaq tárbıesiniń qyr syryn soqyrǵa taıaq ustatqandaı etip kórsetip ketti:

Juqpaıdy eken aıtqan sóz,

Ǵylymy joq nadanǵa.

Keýdesinde bolsa kóz,

Juǵar sondaı adamǵa.

Sondaı adam qazaqta,

Kóp týsa osy zamanǵa,

Bosar edý-aý azaptan,

Qazaq shyǵyp samalǵa.

Óziniń «Ar iliminde» bolashaqta tárbıemen aınalysatyn ustazdarǵa - bizderge amanattap, «bosar edi-aý» dep  bolashaqtan úmit qylyp ketti qaıran babamyz. Alladan alǵan amanatyn jetkizdi, jolyn kórsetti, mindetinen qutyldy, endi kezek bizderde  babalarymyzdyń bastaǵan isin júzege asyrý. Eldiń sanasyn oıatatyn ilim, qazaqtyń ǵana emes búkil adamzatty túzetip týra jolǵa salatyn tárbıe quraly, mine, osy! Álemdi júz aınalyp, myń sharlasań da mundaı qudiretti qarý - rýhanı qazynany tappaısyń!

Jigitinen qazaqtyń dos taba almaı,

Qyz da bolsań men saǵan muń shaǵamyn.

Ózine serik bolatyn joldas tappaǵan Muqańnyń muńyn Farızaǵa shaqqanyndaı, myńdaǵan  pedagogtardyń ishinen ýájimdi túsinedi dep Sizge ǵana ádeıi arnap aıtyp otyrmyn. «Bir beldi eńsergen, belesterdi de baǵyndyrady» demekshi,  mynadaı úlken isti abyroımen alyp shyqqan Sizge kelesi rýhanı belesti de baǵyndyrý qolyńyzdan ábden keledi dep senemin!

 

Erulan Ásentaıuly,

         Respýblıkalyq jekemenshik bilim uıymdary qaýymdastyǵy janyndaǵy

bilimdi damytý ınstıtýtynyń dırektory.

Pikirler