قازاقتىڭ ءداستۇرىن جاڭعىرتامىز دەپ قاڭعىرتىپ جىبەرمەيىك اعايىن. ءوزىم تۋىلعاننان 20 جاسقا كەلگەنشە جاز جايلاۋدا كيىزۇيدىڭ ىشىندە ءوسىپ-ونگەن قازاقتىڭ بالاسى بولعان سوڭ سوڭعى كەزدە كيىزۇيدىڭ اتۋەرىن كەتىرىپ، باسقالارعا، اسىرەسە شەتەلدىكتەرگە قازاقتىڭ كيىزۇيىن ۇسقىنسىز ەتىپ كورسەتىپ جۇرگەندەرگە قارنىم اشىپ، بۇگىنگى ءسىز كورىپ جۇرگەن كيىزۇيدىڭ كەمشىلىكتەرىن جازىپ، ونى تۇزەتۋگە سەبەپكەر بولۋدى پارىز دەپ ءبىلدىم.
كيىزۇي - قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىنىڭ، سالت-ءداستۇرىنىڭ، مۇراسىنىڭ ءبىر بولشەگى، ال ونىڭ ءاربىر بولشەگىنىڭ وزىندىك ماڭىزى مەن قازاق ارحيتەكتۋراسىنىڭ كورنەكتى عىلميلىعى بار، سوندىقتان دا كيىزۇيدى وسكەلەڭ ۇرپاققا قاز-قالپىندا ناسيقاتتاۋ، كەلەر ۇرپاققا بۇلدىرمەي تابىستاۋ بىزگە سىن.
سوڭعى كەزدە، اسىرەسە ناۋرىز كەزىندە قازاقتىڭ ءداستۇرىن جاڭعىرتامىز دەپ كيىزۇيدىڭ ءىشى-سىرتىنا ويىمىزعا نە كەلسە سونى ءىلىپ، ءسانىن اسىرام دەپ ءدامىن كەتىرىپ جۇرگەنىمىزدى ءبىرىمىز اڭعارساق، بەرىمىز اڭعارماي ءجۇرمىز.
كيىزۇي نەسىمەن كيىزۇي؟
كيىزۇيدىڭ ەڭ باستىسى ونىڭ قاڭقاسى مەن ىشكى-سىرتقى جابىندىسى جانە وسىلاردى ۇستاپ تۇراتىن باۋ-شۋى. ياعني شاڭىراق، ۋىق، كەرەگە - بۇلار قاڭقاسى بولسا، تۇڭىلىك، ۇزىك، تۋىرلىق ونىڭ سىرتقى جابىندىسى، ال توقىلعان شي، باسقۇر، جەلباۋ، ۇزىكباۋ، تۋىرلىقباۋ، شالماباۋ، بەلباۋلار كيىزۇيدىڭ ىشكى جابىندىلارى مەن ءبىر-ءبىرىن ۇستاپ تۇراتىن نەگىزى بايلانستىرعىش جىپتەن توقىلعان زاتتار.
كيىزۇيدىڭ قاڭقاسى اعاشتان(قايىڭ، ىرعاي ت.ب.) جاسالۋى شارت، جابىندىلارى تازا قازاقي اق قويدىڭ كۇزەم جۇنىنىنەن باسىلعان كيىز بولۋى، توقىلعان شي ءتۇرلى-ءتۇستى ءجىپ نەمەسە جۇننەن تابيعي ءشيدى توقىپ جاسالۋى، باۋ-شۋلار بولسا ءتۇرلى-ءتۇستى جىپتەن توقىلۋى كەرەك. مىنە وسىلاي جاسالعان كيىزۇيدى قازاقتىڭ كيىزۇيى دەپ ايتۋعا بولادى، ال قالعانىن كيىزۇي دەپ ايتۋعا كەلمەيدى، ولاردى كيىزۇيگە ۇقسايتىن ۇيلەر دەسەك بولار.
تومەندە كيىزۇيدى ارلەيمىن دەپ ءبۇلدىرىپ جۇرگەن بىرنەشە جايىتتەردى جازايىن:
1). كەيبىرەۋلەر "ويباي كيىزۇيدىڭ ىشىندە تاماق ىشكەندن كيىزدىڭ قىلى تاماققا تۇسەدى، تۇڭىلىك، ۇزىك، تۋىرلىقتاردىڭ ءىشىن اق تورعىنمەن قاپتاپ تاستايىق" - دەپ ءىشىن قاپتاپ تاستايدى، ءاي اينالايىن جاقسى قىلشىق ەمە قويدىڭ جۇننەن جاقسى باسىلعان كيىزدەن ەشقاشان، تىرناساڭدا، تاراساڭدا قىل شىقپايدى، كەرىسىنشە كيىز اۋانى وتكىزىپ، ىستىقتى توسىپ ءۇيدىڭ تەمپەراتۋراسىن سالقىن ساقتايدى.
2). ەندى بىرەۋلەر ءىشىن ادەمىلەيمىن دەپ قالىڭ ويۋلانعان قىتايدىڭ سينتەتيكالىق ماتەريالدارىمەن كەرەگەنى اينالدىرىپ جاۋىپ تاستايدى، سوندا ول ءۇيدىڭ كەرەگەسى جوقپا بارما بىلمەيسىڭ، كەرەگەسى كورىنبەگەن ءۇيدىڭ نە ءسانى بار؟ كەيدە تۋىرلىقتىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ، كەرەگىنىڭ اراسىنان ءۇيدىڭ اۋاسىن الماستىرادى، سالقىنداتادى، مىنادان قالاي اۋا اۋىسادى، تۇمشالاپ تاستاساڭدار؟
3). ەندى بىرەۋلەر توقىلعان باۋدىڭ ورنىنا ادەمىلەيمىز دەپ سوعان ۇقساعان قىتايدىڭ ويۋلى ماتەريالدارىمەن كيىزۇيدىڭ ىشىنەن الاي ءبىر، بىلاي ءبىر تارتىپ ايقاستىرىپ سالاقتاتىپ قوياتىن بولىپتى، باۋ دەگەن ۋىقتىڭ سىرتىندا ۇزىك پەن تۋىرلىقتىڭ ىشىنەن كورىنىپ تۇراتىن، ۇزىك پەن تۋىرلىقتى ۇستاپ تۇراتىن، ءبىر-بىرىمەن ايقاسىپ تۇسەتىن ادەمى، تازا جىپتەن توقىلعان بولادى، ول ەشقاشان ۋىقتىڭ ىشىندە بولمايدى، جانە سالاقتامايدى.
4). ەندى بىرەۋى سىرتتان جاڭبىر وتپەسىن دەپ قاتتى پرەزەنتپەن كيىزۇيدىڭ اينالاسىن اينالدىرىپ قاپتاپ تاستايتىن بولىپتى، اتامزاماننان بەرى كيۋكيىزۇيدەن وتپەگەن جاڭبىر ەندى ءوتىپ كەتەتىن بولعان با؟ كەرىسىنشە پرەزەنت ءۇيدى ىسىتىپ، اۋا وتكىزبەي تاستايدى.
5). ەندى بىرەۋلەر، اسىرەسە ساياحات، تۋريزممەن اينالىساتىن، دەمالىس ورىندارىندا قىتايدىڭ تەمىردەن جاساعان قاڭقاسىن تىگىپ وعان تازا كيىز ەمەس قىتايدىڭ سينتەتيكالىق كيىزىن جاۋىپ، كەلگەن قوناقتارعارعا، شەتەلدىكتەرگە "بۇل قازاقتىڭ كيىزۇيى"-دەپ تانىستىرىپ، كوكىپ ءجۇر، ونى كورگەن شەتەلدىك سولاي ۇعادى، سولاي قازاقتىڭ كيىزۇيى تۋرالى ەستەلىك، شىعارما جازادى، بۇل ءبىر ۇلتقا جاساعان ساتقىندىق دەر ەدىم.
سوندىقتان قۇرمەتتى قازاعىم! اتا-بابامىزدىڭ بىزگە قاز-قالپىندا امانات ەتكەن اسىل مۇراسىن، بىزدە بۇلدىرمەي، ۇرپاقتان ۇرپاققا قالپىن بۇزباي ساقتاپ، اماناتتايىق اعايىن!
قىدىرالى ورازالى
