R.B. Súleımenov atyndaǵy shyǵystaný ınstıtýty Respýblıkalyq tarıhı materıaldardy zertteý aqparattyq ortalyǵynyń dırektory, QR UǴA múshe korrespondenti, t.ǵ.d., professor M.H. Ábýseıtova atalmysh taqyrypta Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Shyǵystaný fakýltetiniń stýdentteri men jas mamandaryna dáris oqydy.
Professor M.H. Ábýseıtova eń aldymen otandyń shyǵystaný ınstıtýtynyń qysqasha tarıhyna toqtady. Otandyq shyǵystaný ınstıtýtynyń tarıhy uzaq bolmaǵanymen otandyq shyǵystanýshylardyń bul ınstıtýttyń qurylýy úshin atqarǵa eńbegi orasan zor jáne uzaq jyldyq eńbektiń arqasy ekendigin atap ótti. Bir kezderi shyǵystanýshy bolǵysy kelgen adamdar Tashkentke, Lenıngradqa, Moskva, Baký ne Tıflıske baryp oqıǵan bolsa, bul kúnderi elimizde birneshe ýnıversıtette shyǵystanýshy mamandardy daıyndaıtyny qýantarlyq jaǵdaı. Sondaı-aq shyǵystaný ınstıtýty men shyǵystaný fakýltetiniń ashylýy elimizdiń táýelsizdigimen tikeleı baılanysty ekendigine jáne osyndaı múmkindiktiń qadirin bilýimiz kerektigine erekshe toqtady.
R.B.Súleımenov atyndaǵy shyǵystaný ınstıtýtynyń qurylý tarıhy 1992 jyldan bastalady. Belgili ǵalym, tarıhshy jáne shyǵystanýshy R.B. Súleımenov (1931-1992) Uıǵyrtaný ınstıtýty ishinen 1992-jyly Shyǵystaný Ortalyǵyn ashady. Bul Ortalyqtyń alǵashqy dırektory akademık R.B. Súleımenov. Kóp uzamaı osy jyly R.B. Súleımenov dúnıe salǵan soń Shyǵystaný Ortalyǵynyń dırektory bolyp f.ǵ.d., professor Erden Zadauly Qajybek saılanady. Bul Ortalyq 1996-jyldan bastap shyǵystaný ınstıtýty dep atalyp ınstıtýtqa R.B. Súleımenovtyń aty beriledi. Al, 1998-2013 jyldar aralyǵynda atalmysh ınstıtýttyń dırektory qyzmeti professor M.H. Ábýseıtova atqarady. On bes jyldaı dırektor bolǵan kezinde atqarylǵan barlyq ǵylymı jumystarmen tanysý úshin R.B.Súleımenov atyndaǵy shyǵystaný ınstıtýtynyń resmı saıtyna https://shygystanu.kz/ júginýge bolatynyn eske saldy.
Professor M.H. Ábýseıtova stýdentter men jas mamandarǵa oqyǵan lekııasynda árbir shyǵystanýshy nazar aýdarý kerek máselelerge toqtady. Birinshiden, shyǵystaný ǵylymy pánaralyq zertteýdi qajet etetin sala jáne shyǵystanýshy ýnıversal maman bolýy kerek. Shyǵystanýshyǵa tek qana shyǵys tilin bilý azdyq etedi. Birneshe shyǵys tilimen qatar batys tilderin bilýi kerek. Sondaı-aq tarıhty, antropologııany, qoǵamtanýdy, din, mádenıet, óner, ádebıet, psıhologııa, fılsofııa, logıka, arheologııa jáne t.b. gýmanıtarlyq ǵylym salalalyn jan-jaqty meńgergeni durys. Ekinshiden, naqty maqsat qoıa bilýi kerek. Mysaly árbir shyǵystanýshy qaı ǵasyrdaǵy, qandaı derekti zerttegisi keletinin naqty bilse jáne soǵan josparly túrde umtylsa ýaqyt jaǵynan ári ǵylymı jumystyń sapasy jaǵynan utady. Úshinshiden, árbir jas shyǵystanýshy bakalavr kezinen bastap mańyzdy taqyryptyń bir shetinen bastap zertteýge kiriskeni jón. Magıstratýrada osy taqyrypty tolyqtyryp keńirek qarastyrsa, doktorantýrada týra osy taqyrypty kásibı deńgeıde naqtylap zertteý arqyly shyǵystaný ǵylymyna úlken úles qosary anyq. Ókinishtisi kóptegen jastar ár deńgeıde túrli taqyryptardy tańdap ári ýaqyttan utylyp ári jaqsy zertteý jumysyn usyna almaı jatady. Tórtinshiden, shyǵystanýshy – zertteýshi, ǵalym jáne oıshyl. Elimizdiń ótkeni shyǵys elderimen tyǵyz baılanysty, sonyń ishinde musylmandyq shyǵys elderimen árdaıym taǵdyrlas, týys bolǵan. Tarıhty zerttegende sol tarıhta ótken oıshyldar, ǵulamalar, aqyndar, ǵalymdar jáne qaıratkerlerdi qosa zertteımiz. A.Qunanbaıuly, Sh.Qudaıberdiuly, M.J. Kópeev, Sh.Sh. Ýalıhanov, Q. Jalaırı jáne t.b. tulǵalardyń ómirin zertteı otyryp, sol dáýirdegi mańyzdy oqıǵalardyń bárin keshendi túrde qarastyrý kerek bolady. Besinshiden, shyǵystaný ǵylymy ýaqyt turǵysynan eki úlken baǵytqa bólinedi: klassıkalyq jáne qazirgi zaman. Klassıkalyq shyǵystaný – kóne jáne orta ǵasyrlardaǵy kóne jádigerlerdi jan-jaqty zerttep ǵylymı aınalymǵa qosýmen aınalysady. Sondaı-aq kóne jáne ortaǵasyrlyq shyǵys tilderindegi mátinderdi zertteý men onyń ǵylymı aýdarmasyn jasaıdy. Qazirgi zaman baǵyty – halyqaralyq qatynastar men aımaqtaný baǵytynda júrgiziledi. Shyǵystanýshy búgingi tańdaǵy mańyzdy geosaıası, áleýmettik, halyqaralyq máselelerdi ózi oqıtyn eldiń tilin jetik bilýi men sol qoǵamdy jan-jaqty qarastyrý arqyly mańyzdy zertteýler jasaı alady. Altynshydan, shyǵystanýshy bolý árqashan prestıjdi mamandyq bolǵan jáne bolyp qala beredi. Mamandyqtyń prestıjin kóterý ár adamǵa baılanysty. Árbir adam eń áýeli ózinen bastaý kerek. Iaǵnı, ózi birinshi bolyp ıdeıa tastamaıynsha, bastama kótermeıinshe ózinde de, ózi oqıtyn mamandyqta da ilgerýshilik bolmaıdy. Sondyqtan árqashan este saqtaý kerek zańdylyq – árkim ózinen bastaý kerek jáne ózi birinshi qadamdy jasaý qajet.
Professor M.H. Ábýseıtova vebınar barysynda kez-kelgen derekti zertteý mańyzdy ekendigine toqtady. Iaǵnı, derekter qaǵazǵa jazylǵan bolýy múmkin nemese terige, tasqa, ydysqa, mataǵa jazylǵan bolýy yhtımal. Sonymen qatar kóne jáne orta ǵasyrlarda tutynǵan buıymdar bolýy múmkin. Mysaly táj ben taq, saraı ishinde qoldanǵan árbir buıym, kıgen kıimder, qarý-jaraqtar, zergerlik buıymdar. Qysqasha aıtqanda bunyń bári artefaktiler dep atalady jáne árbir artefaktini sóılete bilý negizinen shyǵystanýshynyń qolynan keletin jumys. Sebebi artefaktide jazý, sýret, tańba jáne t.b. mańyzdy aqparattyq dúnıeler bolýy ǵajap emes. Al, sol jazýlar men tańbalardy sóıletetin birinshi kezekte shyǵystanýshy. Basqasha aıtqanda árbir qoljazba, jazba derek, artefaktini tolyqtaı, jan-jaqty zertteý mańyzdy jáne osy taqyrypqa nazar aýdarý kerek. Árbir syzyǵy, boıaýy men formasy bizge mańyzdy málimet beretini sózsiz. Sondyqtan shyǵystanýshylardy óte muqııat bolýǵa, sergek jáne jan-jaqty bolýǵa shaqyramyn dep sózin jalǵastyrdy.
Belgili otandyq ǵalym, búkil ǵumyryn shyǵystaný ǵylymyna arnaǵan professor M.H. Ábýseıtova vebınar barysynda búgingi shyǵystaný mektebiniń qalyptasýyna eńbegi sińgen birqatar ǵalymdardy erekshe atap ótti. Olardyń ishinde R.B. Súleımenov, Á.B. Derbisáli, V.P. Iýdın, K.A. Pıýlına, T.Q. Beısembıev, J.M. Týlıbaeva jáne t.b. kóptegen shyǵystanýshy ǵalymdar bar. Bir kezderi shyǵystaný ınstıtýty, shyǵystanýshylar daıyndaıtyn arnaıy fakýltet bolmaǵan kezeńdi bastan keshirgen otandyq aǵa býyn shyǵystanýshylardyń búgingi otandyq jas býyn shyǵystanýshylarǵa bereri mol ekenin naqty mysaldar arqyly jetkizdi. Aǵa býyn shyǵystanýshylar men jas býyn shyǵystanýshylardyń arasyndaǵy sabaqtastyq bolýy kerek jáne aldaǵy ýaqytta shyǵystaný ǵylymynyń jasaý kerek jumystarynyń óte kóp ekendigine toqtady. Professor M.H. Ábýseıtova 1998-2013 jyldar aralyǵynda R.B. Súleımenov atyndaǵy shyǵystaný ınstıtýtynyń dırektory, Respýblıkalyq «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń jetekshisi jáne shyǵys derektemelerindegi Qazaqstan tarıhy serııasymen jaryq kórgen kóp tomdyq ǵylymı jınaqtardyń jetekshisi retinde óz tájirıbesimen jastarmen bólisýge daıyn ekenin jáne shyǵystaný ınstıtýtyna aqyl-keńes alýǵa keletin árbir adamǵa esik ashyq ekenine toqtady.
Vebınar qonaǵy álemniń tanymal kitaphanalarynda saqtalǵan Qazaqstan tarıhy men rýhanııatyna qatysty shyǵys tilderinde jazylǵan materıaldardy, artefaktilerdi, kartalar men qujattardy zertteý uzaq jyldyq jumys ekenin aıta kele, osyndaı mańyzdy jumysty birge atqarýǵa barlyq shyǵystanýshylardy shaqyrdy. Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azııa kafedrasynyń uıymdastyrýymen ótken vebınar suraq-jaýappen jalǵasty jáne aldaǵy ýaqytta vebınar qonaǵy jas shyǵystanýshylarǵa ásirese stýdentter úshin osyndaı taǵylymdy vebınarlar ótkizip turýǵa kelisti.
Ǵ.QAMBARBEKOVA,
Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azııa kafedrasy
