"Qasiretti qańtar" oqıǵalarynan keıin zardap shekken Respýblıka alańyn ózgertýge qatysty túrli usynystar aıtylýda. Danııar Baıdaralın alańdy ózgertýge qatysty kelesideı usynys jasaýda:
Týǵan almatylyq bolǵandyqtan, men qyryq jastan asqanda Almatydaǵy Respýblıka alańyndaǵy oqıǵalardy eki ret bastan ótkizdim. Alǵashqy rette 1986 jylda ata-analar bizdiń synyptyń barlyq balalaryn mektepten alyp, úılerine qamap, kútý úshin júgirdi. Odan keıin qásiretti jáne taǵdyrly «Jeltoqsan oqıǵalary» bolǵan, jáne de bizdiń ómirimiz eshqashan burynǵydaı bolmaǵan. Endi 35 jyldan keıin bári qaıtalandy. Bul «deja vıý» sezimi bolǵan sııaqty, tekqana onyń barlyǵy shynaıy boldy. 1986 jyl keshe ǵana bolǵandaı, kenet sońǵy 35 jyl bir zamatqa qysqartqandaı boldy. Al áli «naızaǵaı bir jerge eki ret soqpaıdy» deıdi!
Sáýletshiniń (arhıtektordyń) kózqarasy boıynsha, osy oqıǵalarda aıqyn jáne anyq zandylyqtary bar. Óıtkeni, Keńes sáýletshileriniń oıy boıynsha Respýblıka alańy (sol kezde «Jańa alańy» dep atalǵan) kıeli oryn, mereke kúnderde qala ómiriniń ortalyǵy, Bılik pen Halyqtyń bas qosatyn orny bolyp tabylǵan. Keńes zamanynda munda merekeler, mıtıngiler, paradtar, áskerı sherýler ótip, respýblıka basshylary minber-trıbýnadan halyq aldynda sóz sóıleıtin bolǵan. Bul alań arnaıy adamdardyń kóp jınalýy úshin jasalǵan. Keńes ókimetiniń kúshi kemeldengen kezde, bul alań 15 odaqtas respýblıkanyń biri, Qazaq Respýblıkasyndaǵy KSRO-nyń qýattylyǵy men beriktiginiń sımvoly bolǵan. Sondyqtan, Keńes ókimettiń astyndaǵy taq shaıqalyp turǵan kezde, 1986 jyly kóterilistegi halyq dál osy jerde shyqqan, sebebi mundaı ótken zamannyń eskertkishteri árqashan bolashaq ózgeristerdiń «birinshi nysanasy» bolyp tabylady.
1986 jyldan keıingi aýmaly-tókpeli oqıǵalardan son Qazaqstanda jańa úkimet quryldy. Ekpindi de qaýipti 1990-jyldardyń ornyna toq jáne turaqty 2000-jyldary keldi, sol zamanǵa jańa post-keńestik Qazaqstannyń amanshylyqtyń shyńy tústi. Biraq, 2010 jyldarynan bastap- jańa ózgerister kókjıekte bolatyny týraly eskertý belgileri paıda boldy. 2020 jyldaryna qaraı, shıelenis tek kúsheıitken, al 2022 jyldyń qańtarynda Qazaqstan jańa dáýirge kirip aıaq basty. Sonymen qatar, alǵashqy post-keńestik dáýirdiń aıaqtalýyn jáne jańa dáýirdiń bastalýyn bildiretin oqıǵalary Respýblıka alańynda da ótýine tipti eshqandaı tańdanatyny joq. Óıtkeni ol - kıeli orny.
Osylaısha, tarıhı ólshemy boıynsha qysqa merzimde, osy bir jerde eki mańyzdy oqıǵalar oryn alǵan. Ókinishke oraı, oqıǵalarynyń ekeýi de qandy qaqtyǵysqa aınaldyrdy, jáne táýelsiz Qazaqstannyń tarıhynda máńgilik ashylǵan jara bolyp qalady. Onyń ústinde, ekinshi oqıǵasy aýqymy, qamtylýy, halyqtyń qatysýy, qarqyndylyǵy jaǵynan birinshiden áldeqaıda asyp tústi – ıaǵnı, jaǵdaıdyń nasharlaý tendenııasy aıqyn baıqalady. Egerde bul tendenııa jalǵasady dep boljasaq, onda úshinshi, tórtinshi jáne odan ári qaıtalaýlarǵa daıyn bolýymyz kerek, sonymen olar jıirek jáne qarqyndyraq bolý múmkin. Osylaı, qalamyzdyń Respýblıka alańyndaǵy kóshelerinde bolashaq tank shaıqastary bolý yqtımal. Bul endi «jaman dástúrge» nemese tipti «teris karmaǵa» aınalyp bara jatyr.
«Jeltoqsan jáne qańtar oqıǵalary» qaıtalanbaý úshin «beıbit azamattyq jolymen» ne isteýge bolady? Sáýletshiniń kózqarasy boıynsha, qala ortasy, ǵımarattardyń, joldardyń, trotýarlardyń ornalasýy, olardyń baǵyty men pishini, abattandyrýy jáne bezendirýy - bul qala-qurylysshynyń arsenaldaǵy quraldary turǵyndar men qala qońaqtardyń minez-qulqyna tikeleı áser etedi, jáne ony qalyptastyrady. Durys emes qala jobalaý teris ómir súrý úrdisterin týdyrady, sondyqtan keıbir qala aýdandary joǵary qylmystyqtan únemi zardap shegedi, al basqa aýdandary tynysh jáne aman bolyp tabylady. Bul yqpad sáýletshilerge, dızaınerlerge jáne qala-qurylysshylarǵa jaqsy tanys.
Árıne, bir ǵana qalalyq sáýleti barlyq áleýmettik máselelerin sheshe almaıdy. Soǵan jaqsy turaqty ekonomıka, saýatty el bıleý, halyqty jumyspen qamtý, senimdi bolashaq, jáne t.b. qajet. Biraq, sáýlet salasy ortaq adamdardyń ómirin retteýdiń maqsatyna qýatty úles qosa alady. Óıtkeni, tipti ekonomıkalyq turǵydan kúshti qalalardyń ishinde de qaýipti depressııalyq aýdandary bar, al kedeı qalalardyń ishinde salystyrmaly túrde berekeli aımaqtary bar.
Sáýlet pen dızaın Almatydaǵy «Jeltoqsan jáne qańtar oqıǵalarynyń» bolashaqtaǵy qaıtalanýdy qalaı boldyrmaı alady? Sáýletshi jáne qala-josparlaýshy retinde men osyndaı birneshe qadamdardy usynamyn:
1. Respýblıka alańynyń «desakralızaııasy». Teris «tarıhı júgi» jáne osynda tógilgen qandy eskersek, bul jer almatylyqtar men búkil Qazaqstannyń sanasynda «rejımder qulatatyn kıeli mekeni» retinde máńgi saqtalady. Sondyqtan, bul jerdi burynǵy jaǵymsyz mártebeden aıyryp jibersek de, jáne ony jańa jaǵymdy mártebesine aýystyrsaq, biz osy «teris karmany» buzamyz.
2. Respýblıka alańynyń baǵytyn ózgertý. Qalyptasqan dástúr boıynsha, halyq ár áleýmettik-ekonomıkalyq narazylyq týyndaǵan saıyn Respýblıka alańyna shyǵady (bul másele keleshek onjyldyqtarda kóp bolady), sebebi osy jer bizdiń ujymdyq sanamyzda aǵymdaǵy Bılikpen baılanysty dep sezinedi. Osylaısha, Respýblıka alańy Halyqtyń Bılikke narazylyǵy men senimsizdigin bildiretin alańǵa aınaldy. Eger biz onyń maqsatyn ózgertsek, onda bul «jaman dástúr» óz maǵynasyn joǵaltady da jáne bul jerde shyǵýy qısynsyz bolyp qalady.
3. Osyǵan baılanysty Respýblıka alańynyń nysanaly maqsatyn ózgertip, ony «Central Park Almaty» (Almaty Ortalyq saıabaǵy) qalalyq saıabaǵyna etip aınaldyrýdy usynamyn. Mysalyǵa, álemge áıgili «Central Park New York» úlgisi retinde alýǵa bolady. Bul - planetadaǵy eń bedeldi jáne aıtýly, «álem astanasy» mártebesine umtylǵan qalalardyń biri, - Nıý-Iork qalasynyń dál ortasynda ornalasqan úlken tikburyshty saıabaǵy.
4. Ol úshin ne isteýimiz kerek? Aldymen biz Sátbaev kóshesi boıynda, Jeltoqsan kóshesinen Nazarbaev dańǵylyna deıin (shamamen 550h90 metr adańda) kóshe segmentinde jer ústindegi kólik qozǵalysyn alyp tastaımyz. Onyń ornyna biz búkil alańdy (shamamen 50 000m2) kógaldandyryp salamyz, ony tolyǵymen shóppen, aǵashtarmen, butalarmen, gúldermen jáne basqa jasyl ósimdiktermen egip bezeńdiremiz. Zamanaýı landshafty dızaın eń úzdik jetistikterin qoldap, sýburqaqtar, jaıaý júrý joldar, pıknık jáne demalys oryndary bar ádemi saıabaq aımaǵyn quramyz.
5. Jańa alańdy shaǵyn sáýlet nysandarymen bezendiremiz (shaǵyn arhıtektýralyq formalar - músinder, besedkalar, otyrǵyshtar jáne t.b.). Osylaı bul jerde demalys jáne tynyshtyq ahýaldy jasaımyz.
6. Jańa saıabaq alanyn dál qazirgi ýaqytta rekonstrýkııa ótip jatatyn «Almaly» saýda ortalyǵymen tyǵyz túrde baılanystyramyz. Bul saýda ortalyǵy kalalyq orta sáýleti turǵysynan sońǵy jyldar boıy búkil qaladan Sátbaev kóshesiniń tas jolymen ajyratylǵan boldy. Sondyqtan ol sozylmaly túrde qala ortalyǵynyń tómengi turǵyn aýdandarynan «jaıaý júrginshiler aǵynnan» az aldy. Qazir «Almaly» saýda ortalyǵynda tanymal ári unamdy balalar oıyn alańy bar - ony saqtaýmyz kerek.
7. Al avtokólik qozǵalysymen ne isteý kerek desek, óıtkeni bul Sátbaev kóshesiniń bóligi – óte mańyzdy kólik toraby bolyp tabylady? Bul op-ońaı – osy Sátbaev kóshesiniń bóliginiń Táýelsizdik ekkertkishi jaǵynan («Altyn adam» beınelengen stela) jerastymen ótetin «Almaly» saýda ortalyǵynyń kire-beristegi yńǵaısyz jaıaý júretin tonnelderin alyp tastaıyq - óıtkeni endi saýda ortalyǵyna jer betinnen kirýge bolady. Onyń ornyna osy Sátbaev kóshesiniń bóligin jer astyndaǵy tonnelmen ótkizip salamyz. Osylaı kólik qozǵalysy tolyǵymen saqtalyp, biraq jer astynda ótedi.
8. Meniń oıymsha, Táýelsizdik eskertkishi tarıhymyzdyń bir bóligi retinde saqtaýmyz qajet. Biraq ony jańasha bezendirip, bolashaq saıabaq ortasyna ádemi jáne organıkalyq túrde sáıkeske keltirýimiz kerek.
9. Ákimshilik ǵımaratty men keshenniń basqa zardap shekken ǵımarattardy (burynǵy «Habar» ǵımaraty jáne RBK bank ǵımaraty) qoǵamdyq ǵımarattarǵa aınalýymyz tıis. Eki ret shabýylǵa túsken nárseni qaıta tiriltýdiń qajeti joq - «úshinshi ret qaýip-qateri ótip ketedi» dep oılamaý kerek. Osy ǵımarattar tarıhı eskertkishteri bolǵandyqtan buryńǵy kelbetine saıkes qalpyna keltirýimiz qajet, biraq olardyń maqsatyn ózgertip - qalaǵa berýmiz kerek. Olardyń jańa paıdalaný nusqalary: qoǵamdyq ómir ortalyǵy, mádenıet saraıy, ınstıtýt ǵımaraty jáne t.b.
10. Baısetova kóshesimen baılanysy. Bala kezimde Almatyda mundaı qatty kólik qozǵalysy bolmaǵandyqtan, qala Ákimshiliginiń (sol kezde «Úkimet úıi») janyndaǵy tóbeshikterge velosıpedpen, shanamen qydyrýǵa barý úshin biz Jańa alańnan kez kelgen jerden ótip ketetinbiz. Bul yńǵaıly jáne qaýipsiz baǵyt bolǵan, ata-analarymyz bizdi uaıymdamaı jalǵyz jibergen. Ókinishke oraı, táýelsizdik jyldarynda bul tyǵyz baılanys kólikterdiń kóbeıýine baılanysty úzilgen. Búginde Sátbaev kóshesini óz ómirin qaterge ushyratpaı ótý úshin, Jeltoqsan kóshesi men Nazarbaev dańǵyly jaıaý júrginshiler ótkelderi arqyly ǵana ótýge bolady. Osy eki ótkelderi bir-birinen jarty shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan.
11. «Jańa alań» jobasy avtorlarynyń óte sátti ıdeıasy boıynsha, ol Baıseıitova kóshesimen birtutas keshenge qosylǵan. Baıseıtova kóshesi Abaı dańǵylynan tómenge qaraı shyǵyp, qalanyń «jańa» joǵarǵy bóligin «eski» tómengi bóligimen, tikeleı TIýZge deıin (Jastar teatry) baılanystyratyn. Iaǵnı Keńes zamanda kez kelgen adam Mámetova kóshesi aýdanynan shyǵyp, kedergisiz Arbat, Ortalyq ámbebap dúken (Zańǵar), Ýnıvermag, mańyzdy kommýnaldyq jáne qoǵamdyq ǵımarattar men saıabaqtar, «Eski alańy», Opera jáne balet teatry mańaıynnan qydyryp, Abaı dańǵyly jáne odan ári Sátbaev kóshesinen jer betindegi ótkeli arqyly ótip, Jańa alańǵa deıin jetetin.
Osylaı Baıseıitova kóshesi Almaty qalasynyń keńestik sáýlet óneriniń «injý-marjan» ǵımarattardy tizilgen jibi sııaqty bolǵan. Al búgin kólik qozǵalysynyń kóbeıtkennen soń jáne kóliktiń jaıaý júrginshiden basymdylyǵynan bul baılanys birneshe túıindi jerlerde (Sátbaeva, Abaı) úzilip, ádepki sáýlettik jobasynyń máni joıyldy. Biraq ony qalamyzdyń turǵyndary men bıligi qalasa, ony árqashan jańadan qalpyna keltirýge bolady, ásirese ol qazirgi «jaıaý júrginshiler qalasy» trendtik konepııasyna dál sáıkes keledi.
Osylaısha, meniń usynǵan jobam mynalardy qamtıdy:
1. Respýblıka alańynyń nysanaly maqsatyn ózgertý, ony «Almaty Ortalyq saıabaǵyna» aınaldyrý.
2. Bolashaqtaǵy «Jeltoqsan jáne qańtar oqıǵalarynyń» qaıtalanýyn boldyrmaý úshin jáne ótken zamandaǵy jaǵymsyz beınesinen aırylý úshin desakralızaııalaýyn ótkizý.
3. Qalanyń joǵarǵy ortalyq bóliginiń tómengi bóligimen buzylǵan baılanysyn Baıseıitova k-si arqyly qalpyna keltirý.
4. Ákimshiliktiń ǵımarattarymen, «Almaly» saýda ortalyǵymen, jáne basqa keshenindegi ǵımarattarymen baılanystyrý.
5. Mámetov-Sátbaev jaıaý júrý baǵytyn jańadan qalpyna keltirý.
6. Ońtústik astana turǵyndary men qonaqtary úshin jańa demalys jáne bosýaq ornyn qurý.
Eger meniń usynystarym bireýge «tym batyl» jáne ádettegiden tys bolyp kórinse, onda men ıdeıalarym birtutas jahandyq trend rýhyna sáıkes keledi dep aıta alamyn. Mysalyǵa, aıtylǵan «Nıý-Iork Ortalyq saıabaqtyń» ústinde kelesi uqsas jobalar týraly aıtýǵa bolady:
1. «Chonghechon» ózeni - Ońtústik Koreıanyń Seýl qalasynyń ortalyǵynda burynǵy tas joly uzyndyǵy 11 shaqyrym qoǵamdyq demalys keńistikke aınalǵan. 2005 jylda shamamen 280 mıllıon dollar turatyn qaıta qurýdan keıin ashyldy. Bul Seýl turǵyndary men týrısteri arasynda qalanyń basty tanymal kórikti jerleriniń biri.
2. Nıý-Iork qalasyndaǵy «High Line». Manhettendegi jerden 10 metr bıiktikte kóterilgen temirjoldy jaıaý júrginshiler qydyratyn jolǵa aınaldyrylǵan. Onyń jalpy uzyndyǵy 2,33 km, jáne ol megapolıs turǵyndary men qonaqtary úshin ashyq aýada demalýǵa arnalǵan mańyzdy oryn bolyp tabylady.
3. «Taıms-skver» - Nıý-Iork qalasyndaǵy Manhetten aýdanda, Brodveı men Jetinshi avenıý qıylysynda ornalasqan. Nıý-Iorktegi «teatr kvartal» ortalyǵy. Taıms-skver - jyl saıyn 50 mıllıonǵa jýyq kelýshilerdi tartatyn álemdegi eń kórikti oryndardyń biri. Bul alańdy «álemniń qıylysy» dep ataǵan, óıtkeni 2009 jyly onda kólik qozǵalysy tipti toqtatylyp, jaıaý júrginshiler aımaǵyna aınalǵan.
Osy jáne basqa júzdegen dúnıe júzindegi eski qalalyq keńistikterdi zamanaýı rýhyna sáıkes qaıta qurǵan sátti jobalary bizdiń árdaıym ózgeretin álemde úlken oń áser etetindigin kórsetedi. Halyqtyń ózgergen basymdyqtary qala sáýletinde kórinis tapqanda - bul múldem qalypty jaǵdaı. Al bizdiń Almaty qalasy osyndaı ózgeriske úlgi bolyp, óziniń muńdy ótken oqıǵalardan qalǵan jaralarynan «em» ala alady.
"Adyrna" ulttyq portaly
