"قاسىرەتتى قاڭتار" وقيعالارىنان كەيىن زارداپ شەككەن رەسپۋبليكا الاڭىن وزگەرتۋگە قاتىستى ءتۇرلى ۇسىنىستار ايتىلۋدا. دانيار بايدارالين الاڭدى وزگەرتۋگە قاتىستى كەلەسىدەي ۇسىنىس جاساۋدا:
تۋعان الماتىلىق بولعاندىقتان، مەن قىرىق جاستان اسقاندا الماتىداعى رەسپۋبليكا الاڭىنداعى وقيعالاردى ەكى رەت باستان وتكىزدىم. العاشقى رەتتە 1986 جىلدا اتا-انالار ءبىزدىڭ سىنىپتىڭ بارلىق بالالارىن مەكتەپتەن الىپ، ۇيلەرىنە قاماپ، كۇتۋ ءۇشىن جۇگىردى. ودان كەيىن قاسىرەتتى جانە تاعدىرلى «جەلتوقسان وقيعالارى» بولعان، جانە دە ءبىزدىڭ ءومىرىمىز ەشقاشان بۇرىنعىداي بولماعان. ەندى 35 جىلدان كەيىن ءبارى قايتالاندى. بۇل «دەجا ۆيۋ» سەزىمى بولعان سياقتى، تەكقانا ونىڭ بارلىعى شىنايى بولدى. 1986 جىل كەشە عانا بولعانداي، كەنەت سوڭعى 35 جىل ءبىر زاماتقا قىسقارتقانداي بولدى. ال ءالى «نايزاعاي ءبىر جەرگە ەكى رەت سوقپايدى» دەيدى!
ساۋلەتشىنىڭ (ارحيتەكتوردىڭ) كوزقاراسى بويىنشا، وسى وقيعالاردا ايقىن جانە انىق زاندىلىقتارى بار. ويتكەنى، كەڭەس ساۋلەتشىلەرىنىڭ ويى بويىنشا رەسپۋبليكا الاڭى (سول كەزدە «جاڭا الاڭى» دەپ اتالعان) كيەلى ورىن، مەرەكە كۇندەردە قالا ءومىرىنىڭ ورتالىعى، بيلىك پەن حالىقتىڭ باس قوساتىن ورنى بولىپ تابىلعان. كەڭەس زامانىندا مۇندا مەرەكەلەر، ميتينگىلەر، پارادتار، اسكەري شەرۋلەر ءوتىپ، رەسپۋبليكا باسشىلارى مىنبەر-تريبۋنادان حالىق الدىندا ءسوز سويلەيتىن بولعان. بۇل الاڭ ارنايى ادامداردىڭ كوپ جينالۋى ءۇشىن جاسالعان. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇشى كەمەلدەنگەن كەزدە، بۇل الاڭ 15 وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ ءبىرى، قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى كسرو-نىڭ قۋاتتىلىعى مەن بەرىكتىگىنىڭ سيمۆولى بولعان. سوندىقتان، كەڭەس وكىمەتتىڭ استىنداعى تاق شايقالىپ تۇرعان كەزدە، 1986 جىلى كوتەرىلىستەگى حالىق ءدال وسى جەردە شىققان، سەبەبى مۇنداي وتكەن زاماننىڭ ەسكەرتكىشتەرى ارقاشان بولاشاق وزگەرىستەردىڭ «ءبىرىنشى نىساناسى» بولىپ تابىلادى.
1986 جىلدان كەيىنگى اۋمالى-توكپەلى وقيعالاردان سون قازاقستاندا جاڭا ۇكىمەت قۇرىلدى. ەكپىندى دە قاۋىپتى 1990-جىلداردىڭ ورنىنا توق جانە تۇراقتى 2000-جىلدارى كەلدى، سول زامانعا جاڭا پوست-كەڭەستىك قازاقستاننىڭ امانشىلىقتىڭ شىڭى ءتۇستى. بىراق، 2010 جىلدارىنان باستاپ- جاڭا وزگەرىستەر كوكجيەكتە بولاتىنى تۋرالى ەسكەرتۋ بەلگىلەرى پايدا بولدى. 2020 جىلدارىنا قاراي، شيەلەنىس تەك كۇشەيىتكەن، ال 2022 جىلدىڭ قاڭتارىندا قازاقستان جاڭا داۋىرگە كىرىپ اياق باستى. سونىمەن قاتار، العاشقى پوست-كەڭەستىك ءداۋىردىڭ اياقتالۋىن جانە جاڭا ءداۋىردىڭ باستالۋىن بىلدىرەتىن وقيعالارى رەسپۋبليكا الاڭىندا دا وتۋىنە ءتىپتى ەشقانداي تاڭداناتىنى جوق. ويتكەنى ول - كيەلى ورنى.
وسىلايشا، تاريحي ولشەمى بويىنشا قىسقا مەرزىمدە، وسى ءبىر جەردە ەكى ماڭىزدى وقيعالار ورىن العان. وكىنىشكە وراي، وقيعالارىنىڭ ەكەۋى دە قاندى قاقتىعىسقا اينالدىردى، جانە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا ماڭگىلىك اشىلعان جارا بولىپ قالادى. ونىڭ ۇستىندە، ەكىنشى وقيعاسى اۋقىمى، قامتىلۋى، حالىقتىڭ قاتىسۋى، قارقىندىلىعى جاعىنان بىرىنشىدەن الدەقايدا اسىپ ءتۇستى – ياعني، جاعدايدىڭ ناشارلاۋ تەندەنتسياسى ايقىن بايقالادى. ەگەردە بۇل تەندەنتسيا جالعاسادى دەپ بولجاساق، وندا ءۇشىنشى، ءتورتىنشى جانە ودان ءارى قايتالاۋلارعا دايىن بولۋىمىز كەرەك، سونىمەن ولار جيىرەك جانە قارقىندىراق بولۋ مۇمكىن. وسىلاي، قالامىزدىڭ رەسپۋبليكا الاڭىنداعى كوشەلەرىندە بولاشاق تانك شايقاستارى بولۋ ىقتيمال. بۇل ەندى «جامان داستۇرگە» نەمەسە ءتىپتى «تەرىس كارماعا» اينالىپ بارا جاتىر.
«جەلتوقسان جانە قاڭتار وقيعالارى» قايتالانباۋ ءۇشىن «بەيبىت ازاماتتىق جولىمەن» نە ىستەۋگە بولادى؟ ساۋلەتشىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا، قالا ورتاسى، عيماراتتاردىڭ، جولداردىڭ، تروتۋارلاردىڭ ورنالاسۋى، ولاردىڭ باعىتى مەن ءپىشىنى، اباتتاندىرۋى جانە بەزەندىرۋى - بۇل قالا-قۇرىلىسشىنىڭ ارسەنالداعى قۇرالدارى تۇرعىندار مەن قالا قوڭاقتاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى، جانە ونى قالىپتاستىرادى. دۇرىس ەمەس قالا جوبالاۋ تەرىس ءومىر ءسۇرۋ ۇردىستەرىن تۋدىرادى، سوندىقتان كەيبىر قالا اۋداندارى جوعارى قىلمىستىقتان ۇنەمى زارداپ شەگەدى، ال باسقا اۋداندارى تىنىش جانە امان بولىپ تابىلادى. بۇل ىقپاد ساۋلەتشىلەرگە، ديزاينەرلەرگە جانە قالا-قۇرىلىسشىلارعا جاقسى تانىس.
ارينە، ءبىر عانا قالالىق ساۋلەتى بارلىق الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشە المايدى. سوعان جاقسى تۇراقتى ەكونوميكا، ساۋاتتى ەل بيلەۋ، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ، سەنىمدى بولاشاق، جانە ت.ب. قاجەت. بىراق، ساۋلەت سالاسى ورتاق ادامداردىڭ ءومىرىن رەتتەۋدىڭ ماقساتىنا قۋاتتى ۇلەس قوسا الادى. ويتكەنى، ءتىپتى ەكونوميكالىق تۇرعىدان كۇشتى قالالاردىڭ ىشىندە دە قاۋىپتى دەپرەسسيالىق اۋداندارى بار، ال كەدەي قالالاردىڭ ىشىندە سالىستىرمالى تۇردە بەرەكەلى ايماقتارى بار.
ساۋلەت پەن ديزاين الماتىداعى «جەلتوقسان جانە قاڭتار وقيعالارىنىڭ» بولاشاقتاعى قايتالانۋدى قالاي بولدىرماي الادى؟ ساۋلەتشى جانە قالا-جوسپارلاۋشى رەتىندە مەن وسىنداي بىرنەشە قادامداردى ۇسىنامىن:
1. رەسپۋبليكا الاڭىنىڭ «دەساكراليزاتسياسى». تەرىس «تاريحي جۇگى» جانە وسىندا توگىلگەن قاندى ەسكەرسەك، بۇل جەر الماتىلىقتار مەن بۇكىل قازاقستاننىڭ ساناسىندا «رەجيمدەر قۇلاتاتىن كيەلى مەكەنى» رەتىندە ماڭگى ساقتالادى. سوندىقتان، بۇل جەردى بۇرىنعى جاعىمسىز مارتەبەدەن ايىرىپ جىبەرسەك دە، جانە ونى جاڭا جاعىمدى مارتەبەسىنە اۋىستىرساق، ءبىز وسى «تەرىس كارمانى» بۇزامىز.
2. رەسپۋبليكا الاڭىنىڭ باعىتىن وزگەرتۋ. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا، حالىق ءار الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق نارازىلىق تۋىنداعان سايىن رەسپۋبليكا الاڭىنا شىعادى (بۇل ماسەلە كەلەشەك ونجىلدىقتاردا كوپ بولادى), سەبەبى وسى جەر ءبىزدىڭ ۇجىمدىق سانامىزدا اعىمداعى بيلىكپەن بايلانىستى دەپ سەزىنەدى. وسىلايشا، رەسپۋبليكا الاڭى حالىقتىڭ بيلىككە نارازىلىعى مەن سەنىمسىزدىگىن بىلدىرەتىن الاڭعا اينالدى. ەگەر ءبىز ونىڭ ماقساتىن وزگەرتسەك، وندا بۇل «جامان ءداستۇر» ءوز ماعىناسىن جوعالتادى دا جانە بۇل جەردە شىعۋى قيسىنسىز بولىپ قالادى.
3. وسىعان بايلانىستى رەسپۋبليكا الاڭىنىڭ نىسانالى ماقساتىن وزگەرتىپ، ونى «Central Park Almaty» (الماتى ورتالىق ساياباعى) قالالىق ساياباعىنا ەتىپ اينالدىرۋدى ۇسىنامىن. مىسالىعا، الەمگە ايگىلى «Central Park New York» ۇلگىسى رەتىندە الۋعا بولادى. بۇل - پلانەتاداعى ەڭ بەدەلدى جانە ايتۋلى، «الەم استاناسى» مارتەبەسىنە ۇمتىلعان قالالاردىڭ ءبىرى، - نيۋ-يورك قالاسىنىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان ۇلكەن تىكبۇرىشتى ساياباعى.
4. ول ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ الدىمەن ءبىز ساتباەۆ كوشەسى بويىندا، جەلتوقسان كوشەسىنەن نازارباەۆ داڭعىلىنا دەيىن (شامامەن 550ح90 مەتر اداڭدا) كوشە سەگمەنتىندە جەر ۇستىندەگى كولىك قوزعالىسىن الىپ تاستايمىز. ونىڭ ورنىنا ءبىز بۇكىل الاڭدى (شامامەن 50 000م2) كوگالداندىرىپ سالامىز، ونى تولىعىمەن شوپپەن، اعاشتارمەن، بۇتالارمەن، گۇلدەرمەن جانە باسقا جاسىل وسىمدىكتەرمەن ەگىپ بەزەڭدىرەمىز. زاماناۋي لاندشافتى ديزاين ەڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرىن قولداپ، سۋبۇرقاقتار، جاياۋ ءجۇرۋ جولدار، پيكنيك جانە دەمالىس ورىندارى بار ادەمى ساياباق ايماعىن قۇرامىز.
5. جاڭا الاڭدى شاعىن ساۋلەت نىساندارىمەن بەزەندىرەمىز (شاعىن ارحيتەكتۋرالىق فورمالار - مۇسىندەر، بەسەدكالار، وتىرعىشتار جانە ت.ب.). وسىلاي بۇل جەردە دەمالىس جانە تىنىشتىق احۋالدى جاسايمىز.
6. جاڭا ساياباق الانىن ءدال قازىرگى ۋاقىتتا رەكونسترۋكتسيا ءوتىپ جاتاتىن «المالى» ساۋدا ورتالىعىمەن تىعىز تۇردە بايلانىستىرامىز. بۇل ساۋدا ورتالىعى كالالىق ورتا ساۋلەتى تۇرعىسىنان سوڭعى جىلدار بويى بۇكىل قالادان ساتباەۆ كوشەسىنىڭ تاس جولىمەن اجىراتىلعان بولدى. سوندىقتان ول سوزىلمالى تۇردە قالا ورتالىعىنىڭ تومەنگى تۇرعىن اۋداندارىنان «جاياۋ جۇرگىنشىلەر اعىننان» از الدى. قازىر «المالى» ساۋدا ورتالىعىندا تانىمال ءارى ۇنامدى بالالار ويىن الاڭى بار - ونى ساقتاۋمىز كەرەك.
7. ال اۆتوكولىك قوزعالىسىمەن نە ىستەۋ كەرەك دەسەك، ويتكەنى بۇل ساتباەۆ كوشەسىنىڭ بولىگى – وتە ماڭىزدى كولىك تورابى بولىپ تابىلادى؟ بۇل وپ-وڭاي – وسى ساتباەۆ كوشەسىنىڭ بولىگىنىڭ تاۋەلسىزدىك ەككەرتكىشى جاعىنان («التىن ادام» بەينەلەنگەن ستەلا) جەراستىمەن وتەتىن «المالى» ساۋدا ورتالىعىنىڭ كىرە-بەرىستەگى ىڭعايسىز جاياۋ جۇرەتىن توننەلدەرىن الىپ تاستايىق - ويتكەنى ەندى ساۋدا ورتالىعىنا جەر بەتىننەن كىرۋگە بولادى. ونىڭ ورنىنا وسى ساتباەۆ كوشەسىنىڭ بولىگىن جەر استىنداعى توننەلمەن وتكىزىپ سالامىز. وسىلاي كولىك قوزعالىسى تولىعىمەن ساقتالىپ، بىراق جەر استىندا وتەدى.
8. مەنىڭ ويىمشا، تاۋەلسىزدىك ەسكەرتكىشى تاريحىمىزدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ساقتاۋمىز قاجەت. بىراق ونى جاڭاشا بەزەندىرىپ، بولاشاق ساياباق ورتاسىنا ادەمى جانە ورگانيكالىق تۇردە سايكەسكە كەلتىرۋىمىز كەرەك.
9. اكىمشىلىك عيماراتتى مەن كەشەننىڭ باسقا زارداپ شەككەن عيماراتتاردى (بۇرىنعى «حابار» عيماراتى جانە ربك بانك عيماراتى) قوعامدىق عيماراتتارعا اينالۋىمىز ءتيىس. ەكى رەت شابۋىلعا تۇسكەن نارسەنى قايتا ءتىرىلتۋدىڭ قاجەتى جوق - «ءۇشىنشى رەت قاۋىپ-قاتەرى ءوتىپ كەتەدى» دەپ ويلاماۋ كەرەك. وسى عيماراتتار تاريحي ەسكەرتكىشتەرى بولعاندىقتان بۇرىڭعى كەلبەتىنە سايكەس قالپىنا كەلتىرۋىمىز قاجەت، بىراق ولاردىڭ ماقساتىن وزگەرتىپ - قالاعا بەرۋمىز كەرەك. ولاردىڭ جاڭا پايدالانۋ نۇسقالارى: قوعامدىق ءومىر ورتالىعى، مادەنيەت سارايى، ينستيتۋت عيماراتى جانە ت.ب.
10. بايسەتوۆا كوشەسىمەن بايلانىسى. بالا كەزىمدە الماتىدا مۇنداي قاتتى كولىك قوزعالىسى بولماعاندىقتان، قالا اكىمشىلىگىنىڭ (سول كەزدە «ۇكىمەت ءۇيى») جانىنداعى توبەشىكتەرگە ۆەلوسيپەدپەن، شانامەن قىدىرۋعا بارۋ ءۇشىن ءبىز جاڭا الاڭنان كەز كەلگەن جەردەن ءوتىپ كەتەتىنبىز. بۇل ىڭعايلى جانە قاۋىپسىز باعىت بولعان، اتا-انالارىمىز ءبىزدى ۇايىمداماي جالعىز جىبەرگەن. وكىنىشكە وراي، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بۇل تىعىز بايلانىس كولىكتەردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ۇزىلگەن. بۇگىندە ساتباەۆ كوشەسىنى ءوز ءومىرىن قاتەرگە ۇشىراتپاي ءوتۋ ءۇشىن، جەلتوقسان كوشەسى مەن نازارباەۆ داڭعىلى جاياۋ جۇرگىنشىلەر وتكەلدەرى ارقىلى عانا وتۋگە بولادى. وسى ەكى وتكەلدەرى ءبىر-بىرىنەن جارتى شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان.
11. «جاڭا الاڭ» جوباسى اۆتورلارىنىڭ وتە ءساتتى يدەياسى بويىنشا، ول بايسەيىتوۆا كوشەسىمەن ءبىرتۇتاس كەشەنگە قوسىلعان. بايسەيتوۆا كوشەسى اباي داڭعىلىنان تومەنگە قاراي شىعىپ، قالانىڭ «جاڭا» جوعارعى بولىگىن «ەسكى» تومەنگى بولىگىمەن، تىكەلەي تيۋزگە دەيىن (جاستار تەاترى) بايلانىستىراتىن. ياعني كەڭەس زاماندا كەز كەلگەن ادام مامەتوۆا كوشەسى اۋدانىنان شىعىپ، كەدەرگىسىز اربات، ورتالىق امبەباپ دۇكەن (زاڭعار), ۋنيۆەرماگ، ماڭىزدى كوممۋنالدىق جانە قوعامدىق عيماراتتار مەن ساياباقتار، «ەسكى الاڭى»، وپەرا جانە بالەت تەاترى ماڭايىننان قىدىرىپ، اباي داڭعىلى جانە ودان ءارى ساتباەۆ كوشەسىنەن جەر بەتىندەگى وتكەلى ارقىلى ءوتىپ، جاڭا الاڭعا دەيىن جەتەتىن.
وسىلاي بايسەيىتوۆا كوشەسى الماتى قالاسىنىڭ كەڭەستىك ساۋلەت ونەرىنىڭ «ءىنجۋ-مارجان» عيماراتتاردى تىزىلگەن ءجىبى سياقتى بولعان. ال بۇگىن كولىك قوزعالىسىنىڭ كوبەيتكەننەن سوڭ جانە كولىكتىڭ جاياۋ جۇرگىنشىدەن باسىمدىلىعىنان بۇل بايلانىس بىرنەشە ءتۇيىندى جەرلەردە (ساتباەۆا، اباي) ءۇزىلىپ، ادەپكى ساۋلەتتىك جوباسىنىڭ ءمانى جويىلدى. بىراق ونى قالامىزدىڭ تۇرعىندارى مەن بيلىگى قالاسا، ونى ارقاشان جاڭادان قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى، اسىرەسە ول قازىرگى «جاياۋ جۇرگىنشىلەر قالاسى» ترەندتىك كونتسەپتسياسىنا ءدال سايكەس كەلەدى.
وسىلايشا، مەنىڭ ۇسىنعان جوبام مىنالاردى قامتيدى:
1. رەسپۋبليكا الاڭىنىڭ نىسانالى ماقساتىن وزگەرتۋ، ونى «الماتى ورتالىق ساياباعىنا» اينالدىرۋ.
2. بولاشاقتاعى «جەلتوقسان جانە قاڭتار وقيعالارىنىڭ» قايتالانۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن جانە وتكەن زامانداعى جاعىمسىز بەينەسىنەن ايرىلۋ ءۇشىن دەساكراليزاتسيالاۋىن وتكىزۋ.
3. قالانىڭ جوعارعى ورتالىق بولىگىنىڭ تومەنگى بولىگىمەن بۇزىلعان بايلانىسىن بايسەيىتوۆا ك-ءسى ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋ.
4. اكىمشىلىكتىڭ عيماراتتارىمەن، «المالى» ساۋدا ورتالىعىمەن، جانە باسقا كەشەنىندەگى عيماراتتارىمەن بايلانىستىرۋ.
5. مامەتوۆ-ساتباەۆ جاياۋ ءجۇرۋ باعىتىن جاڭادان قالپىنا كەلتىرۋ.
6. وڭتۇستىك استانا تۇرعىندارى مەن قوناقتارى ءۇشىن جاڭا دەمالىس جانە بوسۋاق ورنىن قۇرۋ.
ەگەر مەنىڭ ۇسىنىستارىم بىرەۋگە «تىم باتىل» جانە ادەتتەگىدەن تىس بولىپ كورىنسە، وندا مەن يدەيالارىم ءبىرتۇتاس جاھاندىق ترەند رۋحىنا سايكەس كەلەدى دەپ ايتا الامىن. مىسالىعا، ايتىلعان «نيۋ-يورك ورتالىق ساياباقتىڭ» ۇستىندە كەلەسى ۇقساس جوبالار تۋرالى ايتۋعا بولادى:
1. «چونگحەچون» وزەنى - وڭتۇستىك كورەيانىڭ سەۋل قالاسىنىڭ ورتالىعىندا بۇرىنعى تاس جولى ۇزىندىعى 11 شاقىرىم قوعامدىق دەمالىس كەڭىستىككە اينالعان. 2005 جىلدا شامامەن 280 ميلليون دوللار تۇراتىن قايتا قۇرۋدان كەيىن اشىلدى. بۇل سەۋل تۇرعىندارى مەن تۋريستەرى اراسىندا قالانىڭ باستى تانىمال كورىكتى جەرلەرىنىڭ ءبىرى.
2. نيۋ-يورك قالاسىنداعى «High Line». مانحەتتەندەگى جەردەن 10 مەتر بيىكتىكتە كوتەرىلگەن تەمىرجولدى جاياۋ جۇرگىنشىلەر قىدىراتىن جولعا اينالدىرىلعان. ونىڭ جالپى ۇزىندىعى 2,33 كم، جانە ول مەگاپوليس تۇرعىندارى مەن قوناقتارى ءۇشىن اشىق اۋادا دەمالۋعا ارنالعان ماڭىزدى ورىن بولىپ تابىلادى.
3. «تايمس-سكۆەر» - نيۋ-يورك قالاسىنداعى مانحەتتەن اۋداندا، برودۆەي مەن جەتىنشى اۆەنيۋ قيىلىسىندا ورنالاسقان. نيۋ-يوركتەگى «تەاتر كۆارتال» ورتالىعى. تايمس-سكۆەر - جىل سايىن 50 ميلليونعا جۋىق كەلۋشىلەردى تارتاتىن الەمدەگى ەڭ كورىكتى ورىنداردىڭ ءبىرى. بۇل الاڭدى «الەمنىڭ قيىلىسى» دەپ اتاعان، ويتكەنى 2009 جىلى وندا كولىك قوزعالىسى ءتىپتى توقتاتىلىپ، جاياۋ جۇرگىنشىلەر ايماعىنا اينالعان.
وسى جانە باسقا جۇزدەگەن دۇنيە جۇزىندەگى ەسكى قالالىق كەڭىستىكتەردى زاماناۋي رۋحىنا سايكەس قايتا قۇرعان ءساتتى جوبالارى ءبىزدىڭ ءاردايىم وزگەرەتىن الەمدە ۇلكەن وڭ اسەر ەتەتىندىگىن كورسەتەدى. حالىقتىڭ وزگەرگەن باسىمدىقتارى قالا ساۋلەتىندە كورىنىس تاپقاندا - بۇل مۇلدەم قالىپتى جاعداي. ال ءبىزدىڭ الماتى قالاسى وسىنداي وزگەرىسكە ۇلگى بولىپ، ءوزىنىڭ مۇڭدى وتكەن وقيعالاردان قالعان جارالارىنان «ەم» الا الادى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
