Kúlli álemge súıkimi ketken Kremldiń qojaıyny Vladımır Pýtın ótken jolǵy saılaýaldy saıası joldaýynda áskerı áleýetiniń álemde teńdessiz ekenin aıtyp keýdemsoqtyq kórsetip edi. Batys aqparaty Pýtınniń munysyn ashyq agressııa dep baǵalaǵan. Árıne, agressor agressııa kórsetti. Ekonomıkasy eseńgirep, óndirisi ólimshi bolǵan Pýtınniń qarý-jaraqtan nesi bar basqa? Sóıte tura tórtinshi ret Prezıdent bolyp saılandy. Árıne, saılanady. Tóńiregine túgel tiri ólikterdi jıyp ap, ishinen meni tańda dedi. Jurtta alternatıva boldy deımisiz...
Já, áńgime ol jaıly emes. Áńgime Pýtınniń qarý-jaraǵy ám onyń synaq alańyna aınalǵan qazaq jeri jaıly bolmaq.
Reseı áýe-ǵarysh kúshteriniń zymyran shabýylynan qorǵanys áskeri Qazaqstanda, Saryshaǵanda kezekti ret synaq jasady. Zymyran shabýylyna qarsy sý jańa qarýdy synaqtan ótkizdi. Onysy sátti ótipti taǵy. Ol jaıly Reseı áýe-ǵarysh kúshteri áýe jáne zymyran shabýylynan qorǵanys qurylymy qolbasshysynyń orynbasary, general-maıor Andreı Prıhodko aıtty jýrnalısterge.
Zymyrannan qorǵanys júıesiniń synaqtan qashan ótkizilgeni jáne basqa da egjeı-tegjeıli aqparat taraǵan joq. Tek bir anyǵy – bul qarý Máskeýdi áýe-ǵarysh shabýyldarynan qorǵaýǵa, sonymen qatar ǵarysh keńistigin baqylaýǵa qoldanylady eken.
Saryshaǵan polıgonyn Reseı jalǵa alǵan. Osy jerde nysanaǵa baǵyttap zymyran atyp oınaıdy orys áskeri. Eń sońǵy ret aqpanda synyq jasaǵan. Endi, mine... Alaıda, oq atýdy oıyn kórgen "qyzyq" alańdaǵy qasaphana qojaıyny qazaqtan jaldap alǵan jerde oıyna kelgenin isteýi kerek pe?
Ókinishtisi sol, orys zymyrandarynan, synaqtardan áli kúnge kóz ashpaı kele jatsaq ta «qyńq» demeımiz. Sebebi - geografııalyq jaǵynan kórshimiz. 2011 jyldan beri Reseıdiń bastamasymen Kedendik odaqqa múshemiz. Soltústiktegi sury jaman sol kórshimizdiń talaı jyl ústemdik etkenine ábden úırenip te alǵanbyz.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin AQSh-pen jarysyp qarýlanýdy maqsat etken KSRO 1950 jyldardan bastap áskerı polıgondaryn qaptatyp asha bastaǵan. Bir tańqalarlyǵy, Reseıdiń osy áskerı polıgondarynyń basym bóligin Qazaqstan aýmaǵynda ashýy. Qazaqtyń keń dalasy – Reseıdiń úlken polıgon alańyna aınalǵan jáne aınalyp otyr. Árıne, 1992 jyldan keıin qazaq dalasyndaǵy polıgondardyń aýmaǵy ájeptáýir azaıdy. Degenmen, áli kúnge deıin Qazaqstannyń 11 mıllıon gektar jeri Reseıdiń áskerı polıgondary úshin jalǵa berilgen.
Qazaqstan táýelsiz memleket bola tura óziniń aýmaǵynda, óziniń jerinde bóten memlekettiń 5 birdeı áskerı bazasyn kirgizip otyrýy qaýip oılatady. Ol jerlerde Qazaqstannyń úkimi júrmeıdi jáne sóz bolyp otyrǵan aımaq terrıtorııasy jaǵynan Polsha sekildi Eýropadaǵy iri memlekettiń aýmaǵymen para-par aýmaq. Qazaqstannyń tutastaı eki oblysyn qamtıtyn jer. Ol túptep kelgende Qazaqstannyń jeri. Jalǵa berý degen – ol menshikke berip qoıý degen sóz emes.
Aldyńǵy jyly bir ǵana «Taısoǵan» polıgonyn jabý týraly sheshim shyqty. Máz boldyq. Bireýi bolsa da jabylady dep.
Kezinde 90-jyldary Semeı polıgonyn japqanda, sonymen toqmeıilsip, masattanyp júrdik. Al sol kezde Qazaqstannyń aýmaǵynda sondaı 8 nysan, qosymsha 6 áskerı baza boldy. Shyn mánisinde sonyń bireýi ǵana jabyldy. Ol - Semeı atom polıgony. Jabylǵannyń ózinde bizdiń múddemiz esh esepke alynǵan joq. Al Abaı týǵan ólkede qanshama jarylystar boldy,jarylys -synaqtar tabıǵatqa aıtarlyqtaı zııan keltirdi, jergilikti adamdardyń densaýlyǵyna da áser etti. Al munyń zardaptaryn joıýǵa Reseıden de AQSh-tan da ótemaqy tólenbedi.
Al jańaǵy polıgon aýmaqtarynda ne bolyp jatqany (saıası turǵydan, jergilikti halyqtyń turmysy turǵysynan) bılik ókilderi men quzyrly organdardan ózge qarapaıym halyqqa belgisiz, jumbaq bolyp qalýda.
Reseı bizden zymyran ushyrady. Baıqońyrdyń geptıli óz aldyna bólek taqyryp. Mysaly, Baıqońyrdan ushqan zymyran Balqash mańyna kelip qulaıdy. Bul Qazaqstanǵa qarsy qoldanyp otyrǵan qarýdyń bir túri ǵana.
Osyndaıda «Orystan dosyń bolsa, aıbaltań qasyńda bolsyn» degendi de eskerý kerek shyǵar...
Nurgeldi Ábdiǵanıuly,
Abai.kz
