1920 jyly Túrkistan respýblıkasy atqarý komıtetiniń tóraǵasy Turar Rysqulov "Naýryz" merekesin toılaý týraly buıryq shyǵarǵanymen bul meıramdy resmı túrde toılaý ne sebepti keıinge qaldyryla berdi?
Qazir dástúrli resmı meıramdardyń birine aınalǵan Naýryzǵa sovet kezeńiniń bas kezinde tyıym salynbaǵan. Tarıhshylar men arhıv qyzmetkerleri onyń bir dáleli retinde 1920 jylǵy naýryzdyń 20-synda jarııalanǵan Túrkistan respýblıkasy keńesteri atqarý komıtetiniń tóraǵasy Turar Rysqulov qol qoıǵan buıryqty alǵa tartady.
"RYSQULOVTYŃ BUIRYǴY"
Qazaqstan baspasózinde sırek te bolsa jarııalanǵan bul qujatty Jambyl oblystyq arhıviniń qyzmetkeri Maqulbek Rysdáýlet osydan 15 jyldaı buryn arhıvten tapqanyn aıtady. "2009 jyly oblystyq gazette jarııalandy, odan keıin bertinde ǵana oǵan nazar aýdaryla bastady" degen ol Turar Rysqulov qol qoıǵan buıryqty "qundy tarıhı qujat" dep baǵalaıdy.
Azattyq tilshisi bul qujat týraly tarıhshy Ordaly Qońyratbaevtan surastyryp kórdi. Sovet kezeńiniń saıası qaıratkeri bolǵan Turar Rysqulovtyń ómir jolyn uzaq ýaqyt zerttegen tarıhshy bul buıryqty erterekte Tashkent arhıvinen kezdestirgenin, kóshirmesi ózinde saqtaýly turǵanyn aıtady.
Ordaly Qońyratbaevtyń sózinshe, Turar Rysqulov 1920 jyly qańtarda Tashkentte musylman halyqtardyń ókili retinde Túrkistan respýblıkasy ortalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılanǵan. Kóp uzamaı Túrkistan respýblıkasyndaǵy túrki halyqtarynyń tilin memlekettik til dep jarııalaý jáne Naýryzdy memlekettik merekege – demalys kúnine aınaldyrý týraly bastama kótergen.
- Naýryzdy dinı mereke sanap, qarsy shyqqandarǵa Rysqulov ýájin aqyry ótkizgen. "Naýryz – kóktem merekesi, halyq ózi báribir toılaıdy. Biz resmı uıymdastyrsaq, halyq ta jyly qabyldaıdy" dep túsindiredi. Sóıtip Máskeýmen kelispesten buıryq shyǵarǵan. Osydan soń Ortalyq Azııada alǵash ret 1920 jylǵy naýryzdyń 22-sinde Naýryz memlekettik mereke retinde jergilikti bıliktiń uıymdastyrýymen atalyp ótken, - deıdi ol.
Ordaly Qońyratbaevtyń aıtýynsha, Túrkistan respýblıkasynyń aýmaǵynda bılik qalalarda, ýezderde, aýyldarda úlken shara ótkizgen, ol týraly gazetterge jarııalanǵan. Tarıhshy qazirgi Qazaqstannyń Túrkistan respýblıkasynyń quramynda bolmaǵan óńirlerinde de Naýryz merekesi toılanǵanyn, biraq memlekettik mereke bolmaǵanyn aıtady.
Túrkistan respýblıkasynyń kezeńi 1918-24 jyldar aralyǵynda alty jylǵa sozyldy. Patsha úkimeti qulaǵannan keıin Túrkistan óńirinde bolshevıkter men musylman qaıratkerler arasynda tartys bolyp, árqaısysy óz aldyna respýblıka jarııalady. Bolshevıkter 1918 jyly aqpan aıynda Muhamedjan Tynyshbaev men Mustafa Shoqaı basshylyq etken Túrkistan respýblıkasyn kúshpen taratyp, Reseı Sovettik Federaııasynyń ortalyq úkimetiniń baǵytyn ustanatyn Túrkistan sovettik federatıvtik respýblıkasyn qurdy. Onyń quramyna Qazaqstannyń Syrdarııa jáne Jetisý oblystary kirdi. 1924-25 jyldary Túrkistan respýblıkasy ulttyq respýblıkalarǵa bólinip, qazirgi Ortalyq Azııa respýblıkalary paıda boldy.
"ESKILIKTIŃ SARQYNShAǴY"
Azattyqpen sóılesken zertteýshilerdiń aıtýynsha, Naýryz merekesin resmı túrde toılaýdy toqtatý týraly arnaıy buıryq nemese qaýly bolmaýy da múmkin. Zertteýshi Maqulbek Rysdáýlet Naýryzdy toılaýǵa tyıym salý jóninde sovet bıliginiń qandaı da bir qaýlysy nemese buıryǵy arhıvte kózge túspegenin aıtady.
- Soǵan qaraǵanda resmı qujatsyz-aq, "eskiliktiń sarqynshaǵy" retinde tyıym salǵan sııaqty. Óıtkeni [bolshevıkter] Naýryzdy dinı mereke dep sanady. 1930 jyldary Qazaqstandaǵy túrli kóterilisterden keıin Naýryz ǵana emes, qazaqtyń bata berý dástúri de sovet bıligine qarsylyq sekildi qabyldandy. Arhıvte "kóterilisshiler áýeli bata jasap, ant qabyldady" deıtin qujattardy kórdim, - deıdi Maqulbek Rysdáýlet.
Tarıhshy Ordaly Qońyratbaevtyń aıtýynsha, 1924 jyly Túrkistan respýblıkasy taratylǵannan keıin Naýryz merekesin resmı toılaý toqtaǵan.
- 1925 jyly Qazaqstan basshylyǵyna Fılıpp Goloekın kelgen soń birtindep saıası qýǵyn-súrgin bastaldy. Alaıda aqyn-jazýshylar Naýryz merekesiniń ýaqyty kelgende meıram týraly gazetke jazyp jatty, oǵan tyıym salynǵan joq, - deıdi ol.
Azattyqpen sóılesken zertteýshiler Naýryzdyń memlekettik deńgeıde atap ótilmese de, halyqtyq mereke retinde sovet kezeńinde de joıylmaǵanyn aıtady. Olar, ásirese, Qazaqstannyń ońtústik óńirinde "halyq Naýryzdy bertinge deıin toılap keldi, eshkimnen ruqsat suraǵan joq. Naýryz kójesin de pisirdi, shaǵyn eldimekenderde kójeni bir úıge jınap, halyq bas qosty. Keıbir óńirlerde naýryz kójeni "jyl kójesi" dep atady. Sovet ókimeti ony baıqamaǵansydy, asyra dáriptelmeýin qadaǵalady" dep sanaıdy.
1980 jyldardyń sońy, 1990 jyldardyń bas kezinde sol kezdegi "Lenınshil jas", qazirgi "Jas Alash" gazetiniń bas redaktory qyzmetin atqarǵan Ýálıhan Qalıjan da osyǵan uqsas pikir aıtady.
- Buryn sovet tusynda Seıdahmet Berdiqulov bas redaktor bolyp turǵan kezde Naýryz merekesi qarsańynda gazet nómiri kógildir túspen shyǵatyn. Ony "kóktem nómiri"dep ataǵanymen astarynda Naýryz turatyn edi, - dep eske alady ol.
DÁSTÚRDI JAŃǴYRTÝ
Sovet kezeńiniń sońynda Naýryz merekesin toılaýǵa resmı túrde ruqsat berilýi erekshe oqıǵalardyń birine aınaldy. 1985 jyly KPSS Ortalyq komıteti Bas hatshylyǵyna Mıhaıl Gorbachev saılanǵannan keıin "qaıta qurý" saıasaty jarııalanyp, qoǵamdyq bastamalarǵa aıtarlyqtaı erkindik berilýi Naýryz merekesin de jandandyrýǵa túrtki boldy.
Qazir Naýryz merekesin toılaý týraly alǵash ret bastama kótergen saıası tulǵalar týraly túrli pikirler bar. Sonyń ishinde 1988 jyly aqpannyń 9-ynda Qazaqstan kompartııasy otalyq komıtetiniń hatshysy bolyp saılanǵan Ózbekáli Jánibekovtiń aty-jóni jıi atalady.
Sol kezdegi "Lenınshil jas" gazetiniń redaktory Ýálıhan Qalıjan "Naýryz" merekesiniń qaıta oralýyn bylaısha eske alady.
- Gazet betinde oqyrmandarmen "Tikeleı telefon" arqyly suhbat júrgizý dástúri bar edi. Soǵan Muhtar Shahanovty shaqyrdyq. Sonda osy máseleni kóterdi. Gazetke "Naýryz" merekesiniń qajettiligi jaıynda arnaıy materıal berdik. Kóp uzamaı Ortalyq komıtet hatshysy Ózbekáli Jánibekov shaqyrdy. Materıaldarymdy jınap alyp barsam da seskendim, biraq ol kisi qoldady. Sóıtip ózi Qazaqstan kompartııasynyń birinshi hatshysy Gennadıı Kolbınge kirdi. Sodan keıin Kolbın Naýryz merekesin atap ótý týraly hat jazǵan Muhtar Shahanovty qabyldady, - deıdi ol.
Ádebıet zertteýshisi Rahmanqul Berdibaı esteliginde 1988 jyly naýryz aıynyń basynda Jazýshylar odaǵynda úlken jıyn bolǵanyn, sonda "basqa elderde Naýryz jyl saıyn toılanatynyn, bizge bul jaqsy dástúr qashan keletinin" jıynǵa qatysyp otyrǵan Ózbekáli Jánibekovten suraǵanyn, onyń "birden qoldaǵanyn" jazady.
Jazýshy Ǵabbas Qabyshev esteliginde Ózbekáli Jánibekov Naýryz merekesi jaıly sol kezdegi baspasózde jıi jarııalanǵan zertteýler men pýblııstıkalyq materıaldarmen tanys boldy dep sanaıdy. Keıin bul bastama Qazaqstan kompartııasy ortalyq komıtetindegi talqylaýlar kezinde Ózbekáli Jánibekovtiń uıymdastyrýymen qoldaý tapqanyn aıtady.
Naýryz merekesiniń jańǵyrýy jaıly Ózbekáli Jánibekovtiń 2011 jyly shyqqan tańdamaly shyǵarmalar jınaǵynda da aıtylyp, joǵarydaǵy estelikterge uqsas jaıttar qysqasha baıandalǵan.
"Naýryz" merekesi osylaısha 1988 jyly alǵash ret Almaty qalasy men Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda úlken halyqtyq meıram retinde ótkizildi" dep jazady Ózbekáli Jánibekov esteliginde.
1989 jyldan bastap "Naýryz" Qazaqstannyń barlyq oblystarynda jappaı atala bastady. 1991 jyly naýryzdyń 15-inde Qazaq SSSR prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń jarlyǵy shyǵyp, "Naýryzdyń 22-si – halyqtyq mereke "Naýryz meıramy" bolyp jarııalandy. Jarlyqta "Halyq depýtattarynyń jergilikti sovetterine klımattyq jaǵdaılardy eskere otyryp halyqtyq mereke – Naýryz meıramyn ótkizý kúnin óz betimen belgileý usynylsyn; respýblıka jurtshylyǵynyń 1991 jyly naýryzdyń 16-sy men sáýirdiń 16-sy aralyǵynda "Tabıǵat jarasymy" aılyǵyn ótkizý jónindegi ınııatıvasy qoldaý tapsyn" dep kórsetilgen.
Irandaǵy kóne dástúrden bastaý alatyn Naýryz meıramy qazaq ortasynda "Ulystyń uly kúni" degen atpen de tanylǵan. Kún men tún teńeletin mezgilde toılanatyn bul merekeni siz qalaı qarsy alasyz? Qandaı ejelgi ǵuryptardy bilesiz? Pikir qosa otyryńyz.
azattyq.org
