ناۋرىز: رىسقۇلوۆتىڭ بۇيرىعى مەن نازارباەۆتىڭ جارلىعى

قازىر ءداستۇرلى رەسمي مەيرامداردىڭ بىرىنە اينالعان ناۋرىزعا سوۆەت كەزەڭىنىڭ باس كەزىندە تىيىم سالىنباعان. تاريحشىلار مەن ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى ونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە 1920 جىلعى ناۋرىزدىڭ 20-سىندا جاريالانعان تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كەڭەستەرى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆ قول قويعان بۇيرىقتى العا تارتادى.

"رىسقۇلوۆتىڭ بۇيرىعى"

قازاقستان باسپاسوزىندە سيرەك تە بولسا جاريالانعان بۇل قۇجاتتى جامبىل وبلىستىق ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرى ماقۇلبەك رىسداۋلەت وسىدان 15 جىلداي بۇرىن ارحيۆتەن تاپقانىن ايتادى. "2009 جىلى وبلىستىق گازەتتە جاريالاندى، ودان كەيىن بەرتىندە عانا وعان نازار اۋدارىلا باستادى" دەگەن ول تۇرار رىسقۇلوۆ قول قويعان بۇيرىقتى "قۇندى تاريحي قۇجات" دەپ باعالايدى.

ازاتتىق ءتىلشىسى بۇل قۇجات تۋرالى تاريحشى وردالى قوڭىراتباەۆتان سۇراستىرىپ كوردى. سوۆەت كەزەڭىنىڭ ساياسي قايراتكەرى بولعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءومىر جولىن ۇزاق ۋاقىت زەرتتەگەن تاريحشى بۇل بۇيرىقتى ەرتەرەكتە تاشكەنت ارحيۆىنەن كەزدەستىرگەنىن، كوشىرمەسى وزىندە ساقتاۋلى تۇرعانىن ايتادى.

وردالى قوڭىراتباەۆتىڭ سوزىنشە، تۇرار رىسقۇلوۆ 1920 جىلى قاڭتاردا تاشكەنتتە مۇسىلمان حالىقتاردىڭ وكىلى رەتىندە تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانعان. كوپ ۇزاماي تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالاۋ جانە ناۋرىزدى مەملەكەتتىك مەرەكەگە – دەمالىس كۇنىنە اينالدىرۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن.

​- ناۋرىزدى ءدىني مەرەكە ساناپ، قارسى شىققاندارعا رىسقۇلوۆ ءۋاجىن اقىرى وتكىزگەن. "ناۋرىز – كوكتەم مەرەكەسى، حالىق ءوزى ءبارىبىر تويلايدى. ءبىز رەسمي ۇيىمداستىرساق، حالىق تا جىلى قابىلدايدى" دەپ تۇسىندىرەدى. ءسويتىپ ماسكەۋمەن كەلىسپەستەن بۇيرىق شىعارعان. وسىدان سوڭ ورتالىق ازيادا العاش رەت 1920 جىلعى ناۋرىزدىڭ 22-سىندە ناۋرىز مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اتالىپ وتكەن، - دەيدى ول.

وردالى قوڭىراتباەۆتىڭ ايتۋىنشا، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا بيلىك قالالاردا، ۋەزدەردە، اۋىلداردا ۇلكەن شارا وتكىزگەن، ول تۋرالى گازەتتەرگە جاريالانعان. تاريحشى قازىرگى قازاقستاننىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا بولماعان وڭىرلەرىندە دە ناۋرىز مەرەكەسى تويلانعانىن، بىراق مەملەكەتتىك مەرەكە بولماعانىن ايتادى.

تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەزەڭى 1918-24 جىلدار ارالىعىندا التى جىلعا سوزىلدى. پاتشا ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن تۇركىستان وڭىرىندە بولشەۆيكتەر مەن مۇسىلمان قايراتكەرلەر اراسىندا تارتىس بولىپ، ارقايسىسى ءوز الدىنا رەسپۋبليكا جاريالادى. بولشەۆيكتەر 1918 جىلى اقپان ايىندا مۇحامەدجان تىنىشباەۆ مەن مۇستافا شوقاي باسشىلىق ەتكەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن كۇشپەن تاراتىپ، رەسەي سوۆەتتىك فەدەراتسياسىنىڭ ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ باعىتىن ۇستاناتىن تۇركىستان سوۆەتتىك فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىن قۇردى. ونىڭ قۇرامىنا قازاقستاننىڭ سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارى كىردى. 1924-25 جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق رەسپۋبليكالارعا ءبولىنىپ، قازىرگى ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى پايدا بولدى.

"ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى"

ازاتتىقپەن سويلەسكەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ناۋرىز مەرەكەسىن رەسمي تۇردە تويلاۋدى توقتاتۋ تۋرالى ارنايى بۇيرىق نەمەسە قاۋلى بولماۋى دا مۇمكىن. زەرتتەۋشى ماقۇلبەك رىسداۋلەت ناۋرىزدى تويلاۋعا تىيىم سالۋ جونىندە سوۆەت بيلىگىنىڭ قانداي دا ءبىر قاۋلىسى نەمەسە بۇيرىعى ارحيۆتە كوزگە تۇسپەگەنىن ايتادى.

- سوعان قاراعاندا رەسمي قۇجاتسىز-اق، "ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى" رەتىندە تىيىم سالعان سياقتى. ويتكەنى [بولشەۆيكتەر] ناۋرىزدى ءدىني مەرەكە دەپ سانادى. 1930 جىلدارى قازاقستانداعى ءتۇرلى كوتەرىلىستەردەن كەيىن ناۋرىز عانا ەمەس، قازاقتىڭ باتا بەرۋ ءداستۇرى دە سوۆەت بيلىگىنە قارسىلىق سەكىلدى قابىلداندى. ارحيۆتە "كوتەرىلىسشىلەر اۋەلى باتا جاساپ، انت قابىلدادى" دەيتىن قۇجاتتاردى كوردىم، - دەيدى ماقۇلبەك رىسداۋلەت.

تاريحشى وردالى قوڭىراتباەۆتىڭ ايتۋىنشا، 1924 جىلى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تاراتىلعاننان كەيىن ناۋرىز مەرەكەسىن رەسمي تويلاۋ توقتاعان.

- 1925 جىلى قازاقستان باسشىلىعىنا فيليپپ گولوششەكين كەلگەن سوڭ بىرتىندەپ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن باستالدى. الايدا اقىن-جازۋشىلار ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ۋاقىتى كەلگەندە مەيرام تۋرالى گازەتكە جازىپ جاتتى، وعان تىيىم سالىنعان جوق، - دەيدى ول.

ازاتتىقپەن سويلەسكەن زەرتتەۋشىلەر ناۋرىزدىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ وتىلمەسە دە، حالىقتىق مەرەكە رەتىندە سوۆەت كەزەڭىندە دە جويىلماعانىن ايتادى. ولار، اسىرەسە، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە "حالىق ناۋرىزدى بەرتىنگە دەيىن تويلاپ كەلدى، ەشكىمنەن رۇقسات سۇراعان جوق. ناۋرىز كوجەسىن دە ءپىسىردى، شاعىن ەلدىمەكەندەردە كوجەنى ءبىر ۇيگە جيناپ، حالىق باس قوستى. كەيبىر وڭىرلەردە ناۋرىز كوجەنى "جىل كوجەسى" دەپ اتادى. سوۆەت وكىمەتى ونى بايقاماعانسىدى، اسىرا دارىپتەلمەۋىن قاداعالادى" دەپ سانايدى.

1980 جىلداردىڭ سوڭى، 1990 جىلداردىڭ باس كەزىندە سول كەزدەگى "لەنينشىل جاس", قازىرگى "جاس الاش" گازەتىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىن اتقارعان ءۋاليحان قاليجان دا وسىعان ۇقساس پىكىر ايتادى.

- بۇرىن سوۆەت تۇسىندا سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ باس رەداكتور بولىپ تۇرعان كەزدە ناۋرىز مەرەكەسى قارساڭىندا گازەت ءنومىرى كوگىلدىر تۇسپەن شىعاتىن. ونى "كوكتەم نومىرى"دەپ اتاعانىمەن استارىندا ناۋرىز تۇراتىن ەدى، - دەپ ەسكە الادى ول.

ءداستۇردى جاڭعىرتۋ

سوۆەت كەزەڭىنىڭ سوڭىندا ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋعا رەسمي تۇردە رۇقسات بەرىلۋى ەرەكشە وقيعالاردىڭ بىرىنە اينالدى. 1985 جىلى كپسس ورتالىق كوميتەتى باس حاتشىلىعىنا ميحايل گورباچەۆ سايلانعاننان كەيىن "قايتا قۇرۋ" ساياساتى جاريالانىپ، قوعامدىق باستامالارعا ايتارلىقتاي ەركىندىك بەرىلۋى ناۋرىز مەرەكەسىن دە جانداندىرۋعا تۇرتكى بولدى.

قازىر ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋ تۋرالى العاش رەت باستاما كوتەرگەن ساياسي تۇلعالار تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر بار. سونىڭ ىشىندە 1988 جىلى اقپاننىڭ 9-ىندا قازاقستان كومپارتياسى وتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ سايلانعان وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ اتى-ءجونى ءجيى اتالادى.

سول كەزدەگى "لەنينشىل جاس" گازەتىنىڭ رەداكتورى ءۋاليحان قاليجان "ناۋرىز" مەرەكەسىنىڭ قايتا ورالۋىن بىلايشا ەسكە الادى.

- گازەت بەتىندە وقىرماندارمەن "تىكەلەي تەلەفون" ارقىلى سۇحبات جۇرگىزۋ ءداستۇرى بار ەدى. سوعان مۇحتار شاحانوۆتى شاقىردىق. سوندا وسى ماسەلەنى كوتەردى. گازەتكە "ناۋرىز" مەرەكەسىنىڭ قاجەتتىلىگى جايىندا ارنايى ماتەريال بەردىك. كوپ ۇزاماي ورتالىق كوميتەت حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ شاقىردى. ماتەريالدارىمدى جيناپ الىپ بارسام دا سەسكەندىم، بىراق ول كىسى قولدادى. ءسويتىپ ءوزى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گەننادي كولبينگە كىردى. سودان كەيىن كولبين ناۋرىز مەرەكەسىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى حات جازعان مۇحتار شاحانوۆتى قابىلدادى، - دەيدى ول.

ادەبيەت زەرتتەۋشىسى راحمانقۇل بەردىباي ەستەلىگىندە 1988 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا جازۋشىلار وداعىندا ۇلكەن جيىن بولعانىن، سوندا "باسقا ەلدەردە ناۋرىز جىل سايىن تويلاناتىنىن، بىزگە بۇل جاقسى ءداستۇر قاشان كەلەتىنىن" جيىنعا قاتىسىپ وتىرعان وزبەكالى جانىبەكوۆتەن سۇراعانىن، ونىڭ "بىردەن قولداعانىن" جازادى.

جازۋشى عابباس قابىشەۆ ەستەلىگىندە وزبەكالى جانىبەكوۆ ناۋرىز مەرەكەسى جايلى سول كەزدەگى باسپاسوزدە ءجيى جاريالانعان زەرتتەۋلەر مەن پۋبليتسيستيكالىق ماتەريالدارمەن تانىس بولدى دەپ سانايدى. كەيىن بۇل باستاما قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىندەگى تالقىلاۋلار كەزىندە وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قولداۋ تاپقانىن ايتادى.

ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ جاڭعىرۋى جايلى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ 2011 جىلى شىققان تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىندا دا ايتىلىپ، جوعارىداعى ەستەلىكتەرگە ۇقساس جايتتار قىسقاشا باياندالعان.

"ناۋرىز" مەرەكەسى وسىلايشا 1988 جىلى العاش رەت الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا ۇلكەن حالىقتىق مەيرام رەتىندە وتكىزىلدى" دەپ جازادى وزبەكالى جانىبەكوۆ ەستەلىگىندە.

​1989 جىلدان باستاپ "ناۋرىز" قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارىندا جاپپاي اتالا باستادى. 1991 جىلى ناۋرىزدىڭ 15-ىندە قازاق سسسر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعى شىعىپ، "ناۋرىزدىڭ 22-ءسى – حالىقتىق مەرەكە "ناۋرىز مەيرامى" بولىپ جاريالاندى. جارلىقتا "حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ جەرگىلىكتى سوۆەتتەرىنە كليماتتىق جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ حالىقتىق مەرەكە – ناۋرىز مەيرامىن وتكىزۋ كۇنىن ءوز بەتىمەن بەلگىلەۋ ۇسىنىلسىن; رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنىڭ 1991 جىلى ناۋرىزدىڭ 16-سى مەن ءساۋىردىڭ 16-سى ارالىعىندا "تابيعات جاراسىمى" ايلىعىن وتكىزۋ جونىندەگى ينيتسياتيۆاسى قولداۋ تاپسىن" دەپ كورسەتىلگەن.

يرانداعى كونە داستۇردەن باستاۋ الاتىن ناۋرىز مەيرامى قازاق ورتاسىندا "ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى" دەگەن اتپەن دە تانىلعان. كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىن مەزگىلدە تويلاناتىن بۇل مەرەكەنى ءسىز قالاي قارسى الاسىز؟ قانداي ەجەلگى عۇرىپتاردى بىلەسىز؟ پىكىر قوسا وتىرىڭىز.

---

azattyq.org