مۇراتتىڭ دۇنيەگە كەلۋى اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ەڭ ۇلى بەلەس – «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ العاشقى كىتابىنىڭ جارىق كورۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى.
م. اۋەزوۆ قانشا ۇلى ادام بولسا دا، ول ەڭ الدىمەن، ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان جۇمىر باستى پەندە ەدى. ۇرپاعى ەركەك كىندىكپەن جالعاساتىن ەلدىڭ وكىلى رەتىندە العاشقى ءۇش ۇلى ءسابي كەزدەرىندە شەتىنەگەندە باسقا تۇسكەن باتپانداي قاسىرەتتى قارا نارداي كوتەرىپ السا دا، شەرلى جۇرەككە شەمەن بايلاندى.
دانىشپان اباي ايتاتىن: «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان، ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان»، – دەيتىن كەزەڭگە اياق باسقاندا كوكەيدەگى تۇمانى سەيىلىپ، ۇزىلە باستاعان ءۇمىتى جارقىراي جاندى. مۇراتتىڭ ومىرگە كەلۋى بەرىشتەنە باستاعان شەر-شەمەندى ءجىبىتىپ، ونىڭ اكەلىك بار مەيىر-شاپاعاتى دۇنيە ەسىگىن اشقان كىشكەنتاي تىرشىلىك يەسىنە اۋادى.
فاتيمانىڭ ايى-كۇنى جاقىنداي باستاعان 1942 جىلدىڭ قاراشا ايىندا مۇحتار سىرقاتتانىپ قالادى. جەلتوقساندا اۋرۋحانادان شىعىپ، فرۋنزە ارقىلى مەركىگە سوعام دەگەن جوسپارى دا ورىندالماي، قاڭتارعا دەيىن توسەككە تاڭىلادى. فاتيماعا 1942 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا جازعان حاتىندا: «وپەراتسيا دۇرىس وتسە، ءوزىم ساپارعا جۇرۋگە جارار بولسام... قايتاردا جولشىباي مەركىگە سوقپاقپىن. وسى جولعا بارىپ، سەنىڭ بوسانعان ءحالىڭدى كورىپ، بالامدى ءوز كوزىممەن كورىپ، ءبىلىپ قايتسام دەگەن قاتتى قۇمارتىپ ويلاعان ويىم وسى»، – دەپ پەرزەنتىنىڭ ومىرگە كەلۋىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەنىنەن حابار بەرەدى.
مۇراتتىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگى تۋرالى ءسۇيىنشى حاباردى اعاسى رازاق جەتكىزىپتى. فاتيماعا 1943 جىلدىڭ 26 قاڭتارىندا جازعان حاتىندا: «امان-ەسەن ايىققانىڭا قۋانىشتى بولدىم. اتى كىم ەكەنىن ءالى بىلمەيمىن. كىشكەنەڭنىڭ ءومىرى ۇزاق بولسىن. تىم قۇرىسا، ءبىر قىسقا حات جازساڭشى»، – دەپ مىنەزى بۇرتاڭداۋ فاتيمادان حات جازۋىن قيىلا سۇرايدى.
«شەبەر قۇداي» دەگەندى قازاق تەگىن ايتپاعان عوي، مۇرات اناسىنىڭ قۇرساعىنا بىتكەن 1942 جىلى ۇلى جازۋشىنىڭ عۇمىر بويى ارمانداعان، 1937 جىلعى «تاتيانانىڭ قىرداعى انىنەن» باستالىپ، «اباي» تراگەدياسىندا جالعاسقان، ودان «اباي قۇنانباەۆ» اتتى ىرگەلى مونوگرافياعا ۇلاسىپ، ەندى مىنە، «اباي» اتتى عاجايىپ رومانعا اينالعان بولاشاق ەپوپەيانىڭ العاشقى كىتابى قازاق قاۋىمىنا جول تارتىپ، الىستاعى اۋىل مەن ارپالىسقان مايدان دالاسىنا دەيىن شارلاپ كەتتى.
جەر-جاھاندى سوعىس ءورتى شارپىپ، ادامزات اتاۋلى جان الىسىپ، جان بەرىسىپ جاتقان شاقتا قازاقتار اتا سالتىنا ساي ارۋاق شاقىرىپ، بابالار رۋحىنا سىيىنادى. حالىقتى جەڭىسكە جىگەرلەندىرەتىن قولباسشىلار، باتىرلارمەن قاتار، ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى، كەمەڭگەر ابايدىڭ دا اتى اتالادى.
قايعىدان قان جۇتقان حالىقتى سەرپىلتىپ، جەڭىسكە جەتەلەيتىن كۇرەسكەر «ابايدىڭ» تەزىرەك جارىق كورۋىنە سول كەزدەگى بيلىك تە مۇددەلى بولدى. احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، جۇسىپبەك سياقتى الاش ۇراندى اقىن-جازۋشىلاردى بىلاي قويعاندا، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت باستاعان قازاق كەڭەس ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ اتى-ءجونى مەن شىعارمالارىنىڭ اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان كەر زاماندا «بۇلت بولعان ايدى اشقان، مۇنار بولعان كۇندى اشقانداي» جارق ەتە قالعان جاڭا رومان بۇكىل قازاق قاۋىمىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، قولدان تۇسپەيتىن كىتاپقا اينالدى.
«ابايدى» وقۋدان العان وقىرمان ءلاززاتىن كورنەكتى ءسوز زەرگەرى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ 1943 جىلعى جينالىستا سويلەگەن: «اباي» رومانىن نەشە رەت قايتالاپ وقىسام – سونشا، ءاردايىم جاڭا ءبىر وي، جاڭا ءبىر كوركەمدىك، بۇرىن بايقاماي كەلگەن تەرەڭدىك تابام»، – دەگەن سوزىنەن اڭعارۋعا بولادى.
قازاق قاۋىمى جازۋشىنىڭ «سامورودنىي سارى التىنداي» ويى قايشىعا دا، تالقىعا دا تۇسپەي، ساف كۇيىندە جارىققا جەتكەن عاجايىپ رومانىن جابىلا ماقتاپ، جاعالاي وقۋعا كىرىسكەن كەزدە شەكەسى تورسىقتاي مۇراتتىڭ ومىرگە كەلۋى قالامگەردىڭ شابىتىنا شابىت قوسىپ، اۋەزوۆ وندىرتە جازۋعا كىرىسەدى.
مۇراتتىڭ جولى قۇتتى بولىپ، 1943 جىلدىڭ قاراشاسىندا مۇحاڭنىڭ كيەلى شاڭىراعىندا تاعى دا ىڭگالاعان ءسابي ءۇنى ەستىلىپ، ەرنار دۇنيە ەسىگىن اشتى. بۇل جازۋشىنى ودان ءارى قاناتتاندىرا ءتۇستى. اۋەزوۆ «ابايدىڭ» ەكىنشى كىتابىن جازا ءجۇرىپ، زامانا تالابىمەن «نامىس گۆاردياسى»، «قىناپتان قىلىش» جانە «قاراقىپشاق قوبىلاندى» پەسالارىن، «اباي» وپەراسىنىڭ ليبرەتتوسى مەن «اباي ءانى» كينوفيلمىنىڭ ستسەناريىن دە ساتىمەن اياقتايدى.
فاتيمانىڭ مۇراعاتىندا مۇحتاردىڭ قات-قابات وقيعالار مەن قاۋىرت شارۋالارعا تولى 1943–44 جىلداردا جازعان ءۇش حاتى ساقتالعان. حاتتاردىڭ سيرەك تارتۋى ءبىر جاعىنان كوڭىلىن كوپ الاڭداتقان ۇلى قاز تۇرىپ، قادام باسقان سوڭ جازۋشىنىڭ جانى جاي تاپقانىن كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان «ابايدىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن ورىس تىلىنە اۋدارۋ، اۋدارماشىلارمەن، رەداكتورلارمەن كۇندەلىكتى جۇمىس جانە روماندى ماسكەۋدە باسىپ شىعارۋدان تۋىنداعان ماشاقاتى مول تىرلىكپەن دە تۇسىندىرۋگە بولادى.
سولاردىڭ بىرىندە: «كىشكەنتاي مۇراتتىڭ ساۋشىلىعى، ءوسۋى قالاي؟ ءوزىڭ اندا-ساندا مۇرات جايىن، ءوز كۇيىڭدى جازىپ تۇر. كەيدە اسا قاتتى كورگىم كەلەدى. قىزىعىڭدى از كورگەنىمە وكىنىپ تە قويام. جاڭا جىل قۇتتى بولسىن. مۇراتايىم جاقسى ءوسسىن!» – دەپ جازادى. حاتتىڭ داتاسى قويىلماسا دا، جاڭا جىلعا مەگزەۋىنە قاراپ، 1944 جىلدىڭ قاڭتارى دەپ شامالاۋعا بولادى.
قىرىق ءتورتىنشى جىلدىڭ جازى دەۋگە كەلەتىن كەلەسى حاتتا: «مۇراتايعا ءبىر كىشكەنە ءتۋفليدى ماسكەۋدەن اكەپ ەم، از ۇلكەندەۋ مە، ولشەۋىن بىلە المادىم. بىراق كەڭىرەك بولسا، ەشنارسە ەتپەس دەدىم، بولماسا ءدال تۋفليگە ايىرباستاپ الارسىڭ»، – دەپ ءبىر جارىم جاسقا ەندى تولىپ، اياعىن اپىل-تاپىل باسقان كىشكەنتاي سابيىنە شىناشاقتاي عانا تۋفلي العانىن ايتىپ، جانى قالماي بايەك بولادى.
مۇحتار اۋەزوۆ «ابايدى» ورىس تىلىنە اۋدارۋعا ەرەكشە دەن قويادى. ول ماسكەۋدە تانىلماي، وداقتىق دەڭگەيگە شىقپاي «اباي» رومانىنىڭ دا، ءوزىنىڭ دە تاعدىرى ءالى بۇلىڭعىرلاۋ ەكەنىن جاقسى ءتۇسىندى. ءبىز جازۋشىنىڭ جەكە باسىنان وتكەن وقيعالاردى ونىڭ شىعارماشىلىعىنداعى ايتىس-تارتىسپەن شەندەستىرە قاراستىرۋ ارقىلى ونىڭ ءومىرىنىڭ قانشالىقتى مەحناتقا، كۇرەسكە تولى بولعاندىعىن اڭعارامىز.
«اباي» رومانىنىڭ العاشقى كىتابىنىڭ قازاق تىلىندە باسىلۋى ساتىمەن تۇسسە دە، ونىڭ ورىس وقىرماندارىنا جەتۋى وڭاي بولا قويعان جوق.
قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا «اباي جولى» ەپوپەياسى 4 كىتابىنىڭ جازىلۋى، تالقىلانۋى، سىناپ-مىنەلۋى، ءتىپتى سىڭارجاق سىنشىلار باستاپ بەرگەن بۇل داۋدىڭ سوڭى ۇلكەن ساياسي ناۋقانعا اينالىپ، اقىر سوڭىندا م.اۋەزوۆتىڭ باس ساۋعالاپ، قازاقستاننان كەتۋى جايلى از جازىلعان جوق.
سولاردىڭ ىشىندە بەلگىلى عالىمدار ر. نۇرعالي، ز. قابدولوۆ، س. قيراباەۆ، ق. مۇحامەدحانوۆ، ت. جۇرتباي، ا. ىسماقوۆا، د. قامزابەكۇلى ەڭبەكتەرىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءلازىم. اسىرەسە، پروفەسسور ت. جۇرتبايدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قۇپيا مۇراعاتتىق ماتەريالدارى نەگىزىندە جازىلعان ءۇش تومدىق «ۇرانىم – الاش!..» اتتى ىرگەلى مونوگرافياسى بۇل سالاعا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس بولدى.
كەڭەس زامانىندا «حالىقتار دوستىعىنا»، «ادەبيەتتەر بايلانىستارىنا»، «ۇلت جازۋشىلارىنىڭ ىنتىماعىنا» كولەڭكە تۇسىرەدى دەگەن جەلەۋمەن، ال شىن مانىندە سۇم زاماننىڭ سۇرقيا شىندىقتارىن اشاتىن بۇل مۇراعاتتاردىڭ قۇپيا قورلارى زەرتتەۋشىلەرگە مۇلدە جابىق بولدى.
قازاق ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى «اباي جولىنىڭ» نەگىزگى اۋدارماشىسى رەتىندە لەنينگرادتىق جازۋشى لەونيد سوبولەۆتىڭ اتىن ءجيى اۋىزعا الادى. بۇگىندە ەسىمى قازاقستاندى بىلاي قويعاندا، رەسەيدىڭ وزىندە ۇمىتىلا باستاعان، جازعاندارىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى قازىرگى ورىس ادەبيەتىنىڭ جاعاسىنا جاڭقاداي لاقتىرىلىپ تاستالعان بۇل قاي جازۋشى، قانداي اۋدارماشى؟ اۋەلى وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، ستاليندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ بىرنەشە مارتە دەپۋتاتى، اۋەلى لەنينگراد جازۋشىلار ۇيىمىن باسقارىپ، 1957–70 جىلداردا رەسەي جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى سياقتى لاۋازىمدى قىزمەتتەردى اتقارعان، اتاق-داڭقىنان ات ۇركەتىن سوبولەۆتىڭ بار وقىپ، تاۋىسقانى – ورتا ءبىلىم دەڭگەيىندەگى تەڭىزشىلەرگە ارنالعان كادەت كورپۋسى ەكەن. ونىڭ «رەۆەلدەگى لەنين» دەگەن العاشقى وچەركى اۋەزوۆ ءوزىنىڭ كلاسسيكالىق پەسالارى، اڭگىمە-پوۆەستەرىمەن ەۆروپالىق ادەبيەت بيىگىنە كوتەرىلىپ ۇلگەرگەن 1926 جىلى عانا جارىق كورىپتى.
سوبولەۆتىڭ ءومىر بويى جازىپ، زامانا ساياساتىنا قاراي ىلعي تۇزەتۋلەر ەنگىزۋمەن بولعان جالعىز رومانى – «كاپيتالنىي رەمونت» (شىنىن ايتقاندا، ءسوز ونەرىن سىيلايتىن اۋداندىق گازەت ءجۋرناليسى دە ءوز ماقالاسىنا مۇنداي ات قويا بەرمەيدى) 1932 جىلى العاش باسىلعاندا بىردەن ءستاليننىڭ نازارىنا ىلىگىپ: «پۋست سوبولەۆ پيشەت، چتو حوچەت ي كوگدا حوچەت»، – دەگەن ەكەن. مۇنداي يندۋلگەنتسيادان كەيىن بەتىمەن كەتكەن سوبولەۆ اياعىن تالتاڭداي باسىپ، ويىنا كەلگەنىنىڭ ءبارىن ىستەپتى.
1934 جىلى وتكەن كسرو جازۋشىلارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە ونىڭ تاعى ءبىر «جۇلدىزى جانىپ»، ول ءستاليننىڭ قۇلاعىنا مايداي جاققان: «پارتيا ي پراۆيتەلستۆو دالي سوۆەتسكومۋ پيساتەليۋ رەشيتەلنو ۆسە. وني وتنيالي ۋ ناس تولكو ودنو – پراۆو پلوحو پيسات»، – دەيتىن «تاريحي» ءسوزىن ايتادى.
بۇكىل ۋكراينا، كاۆكاز، ۆولگا بويى مەن قازاقستاندى گولودومور – اشارشىلىق جايلاپ جاتقان زۇلمات زاماندا «بىزگە پارتيا ءبارىن بەردى» دەپ سايراپ تۇرعان جازۋشىنى بولشەۆيكتەر پارتياسى اتاق-ماراپاتقا قارىق قىلىپ، توپىرلاتا توگىپتى.
اۋەزوۆ سوبولەۆپەن تۇرمە دەگەن تار قاپاستان شىققانىنا ەكى-اق جىل بولعان، العاشقى شىعارمالارى «ەڭلىك–كەبەك»، «قاراگوز»، «حان كەنە» پەسالارى مەن تاريحي رومانى «قيلى زامان» قاتتى سىنالىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان ۇستازدارى اباقتىدا وتىرعاندا، «اباي» جۋرنالىن بىرلەسە شىعارىپ، «ەكەۋ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن بىرگە ماقالا جازعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اتىلىپ كەتىپ، موينىنا ءزىل باتپان اۋىرتپالىق تۇسكەن زوبالاڭ زاماندا تانىسىپتى. قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ باسىنان باق تايعان كەزدە مۇحتار ماسكەۋ مەن لەنينگرادتاعى قولى ۇزىن، ىعى زور جازۋشىلاردان تايانىش ىزدەيدى.
تاريحي سەزدەن كەيىن ءىلياس جانسۇگىروۆ باستاعان قازاقستان قالامگەرلەرى رەۆوليۋتسيا بەسىگى – لەنينگراد جازۋشىلارىمەن شىعارماشىلىق بايلانىس ورناتىپ، ءبىزدىڭ قالامگەرلەردى ب. لاۆرەنەۆ، ل. سوبولەۆ باستاعان جازۋشىلار سول كەزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا «شەفتىك قامقورلىققا» الادى. ارينە، مۇنىڭ سوڭى سوبولەۆتىڭ قازاقستانعا كەلىپ، قوناقجاي قازاق جازۋشىلارىنىڭ كول-كوسىر داستارحانى مەن ىستىق ىقىلاسىنا بوگۋمەن اياقتالادى.
م. اۋەزوۆ 1939 جىلى اۆتوردىڭ عانا ەمەس، قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ زور تابىسى رەتىندە تانىلعان «اباي» تراگەدياسىن اياقتايدى. جازۋشىنىڭ الماتىداعى مۇراجايىندا شىعارمانىڭ اراب قارپىمەن جازىلعان ءۇش ءتۇرلى نۇسقاسى ساقتالعان. البەتتە، ونىڭ بىردە-بىرىندە سوبولەۆ قالامىنىڭ ءىزى دە جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. بىراق كەڭەس زامانىندا جارىق كورگەن م. اۋەزوۆ كىتاپتارىنىڭ بارىندە جانە سول زامانداعى تەاتر افيشالارىندا ومىرىندە ورىس تىلىندە سىڭار پەسا جازباعان ل. سوبولەۆتىڭ ەسىمى مەنمۇندالاپ تۇر.
تراگەديانى ورىس تىلىنە دە مۇحاڭنىڭ ءوزى اۋدارادى. ونىڭ دا 1941, 1944, 1948 جىلى جاريالانعان ءۇش نۇسقاسى بار. تەڭاۆتور قۇقىعىن يەلەنگەن سوبولەۆ ورىس كورەرمەنىنە تۇسىنىكسىز دەگەن جەلەۋمەن ونداعى قازاق ءومىرىنىڭ تۇرمىس-سالتىنان تۋىندايتىن كورىنىستەردى سىپىرىپ تاستاپ، ءتىپتى كەيبىر كەيىپكەرلەردى «قىسقارتۋعا» دەيىن بارادى. سوبولەۆتىڭ سولەكەتتەۋ كەڭەستەرىن امالسىزدان قابىلداعان اۋەزوۆ تراگەديانىڭ ۇزىندىلەرىن 1940 جىلى «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» ەكەۋىنىڭ اۆتورلىعىمەن باستىرىپ، كەلەر 1941 جىلى ورىس تىلىندەگى تولىق نۇسقاسىن جارىققا شىعارادى.
اۋەزوۆ پروزا جانە دراماتۋرگياداعى قازاق ەپوسى مەن فولكلورىنان تامىر تارتاتىن جويدالى تۋىندىلارىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭدەتە زەرتتەپ، «قازاق حالقىنىڭ ەپوسى مەن فولكلورى» دەگەن ورىس تىلىندە جازىلعان ىرگەلى ەڭبەگىن 1939–40 جىلدارى ماسكەۋدەگى «ليتەراتۋرنىي كريتيك» جۋرنالىندا جاريالايدى. قازاق حالقىنىڭ جار-جار، بەتاشار، جوقتاۋ، ەستىرتۋ ت.ب. تۇرمىس-سالت جىرلارى، ەرتەگىلەر مەن اڭىز اڭگىمەلەر، «قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، «ەر سايىن» سياقتى باتىرلار جىرى، «قوزى كورپەش–بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «ايمان–شولپان» ءتارىزدى عاشىقتىق جىرلارى تەرەڭ تالدانعان بۇل زەرتتەۋدى ونىڭ ءدال قىلىشىنان قان تامعان ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ ىزعارى باسىلماي تۇرعان 1939 جىلى قازاقستاندا جاريالاي المايتىنى انىق ەدى. ءتىپتى جارىق كورە قالعان كۇننىڭ وزىندە ونسىز دا تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان جازۋشىنىڭ جاعدايى تىم قيىنداپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن بولاتىن.
الىستى بولجايتىن كەمەڭگەر ءوزىنىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاق كوركەم شىعارمالارىنا وزەك بولعان ەپوستىق كەيىپكەرلەردى قورعاۋ ءۇشىن ومىردە قازاق اۋىز ادەبيەتىن بىلاي قويعاندا، ورىستىڭ بىلينا، سكازانيە، سكوموروشينالارىنا قاتىستى قالام تارتىپ كورمەگەن، بىراق ءستاليننىڭ ەركەتوتاي جازۋشىسى ل. سوبولەۆتى قوسالقى اۆتورلىققا الادى. ول «مىناۋ ىڭعايسىزداۋ عوي» دەگەندى مۇلدە جيىپ تاستاپ، شيىرا قول قويادى. ماسكەۋدىڭ بەدەلدى جۋرنالىندا باسىلىپ، ورىس فولكلوريستەرىنىڭ ۇلكەن باعاسىنا يە بولعان بۇل ەڭبەك م. اۋەزوۆتى ون شاقتى جىل بويىنا تاپتىق پرينتسيپتەن باسقا تالعامپازدىق اتاۋلىدان جۇرداي، ۇردا-جىق سىننان قورعاۋعا اجەپتاۋىر سەپتىگىن تيگىزدى.
سوعىس قارساڭى – 1940 جىلى ماسكەۋدە اباي شىعارمالارى ورىس تىلىندە جارىق كورەدى. ارينە، مۇنىڭ العى ءسوزىن دە ءوزى ورىس تىلىندە ەڭ بولماعاندا پىشاقتىڭ قىرىنداي پوەزيا جيناعىن شىعارماعان، ابايدىڭ ءبىر ولەڭىن ورىس تىلىنە اۋدارماعان «قازاق ەپوسى مەن فولكلورىنىڭ بىلگىرى»، ايگىلى «اباي» تراگەدياسىنىڭ تەڭ دارەجەدەگى اۆتورى ل. سوبولەۆ جازدى. بۇل ماقالانى جازۋعا كىم «كومەكتەسكەنىن» ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق...
جۇرتشىلىق جىلى قابىلداعان «ابايدىڭ» العاشقى تومى قارا تاقتاعا جازىلماي تۇرعاندا اۋەزوۆ ونى تەزدەتىپ ورىس وقىرمانىنا جەتكىزۋگە بارىن سالادى.
اننا مەن تەمىرعالي
بۇل كەزدە الماتىعا اۋەلى بەكزات قىزدارعا ارنالعان الەكساندروۆ ينستيتۋتىن، 1924 جىلى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىن، كەيىن ونىڭ اسپيرانتۋراسىن تامامداعان، فرانتسۋز ادەبيەتى كلاسسيكتەرىن ورىس تىلىنە ەركىن اۋدارۋدان جاقسى تاجىريبە جيناقتاعان اننا نيكولسكايا دەيتىن اۋەزوۆپەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن دوستىق، شىعارماشىلىق، وتباسىلىق جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان ءبىلىمدار ادەبيەتشى كەلەدى.
ساحاروۆ ورتالىعىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا اننا بوريسوۆنانىڭ اكەسى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇقىق پروفەسسورى ب.ۆ. نيكولسكي مونارحيستىك كوزقاراسى ءۇشىن 1919 جىلدىڭ وزىندە اتىلىپ كەتكەن ەكەن. اننا بۇدان سوڭ كىندىك اكەسى سانالاتىن سول كەزدەگى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارى، اتىشۋلى رەۆوليۋتسيونەر گ.ۆ. چيچەرينگە جولىعىپ، بۇتانى قورعالاعان تورعايداي پانا ىزدەيدى. كەيىن كسرو سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىزمەتىنە دەيىن جوعارىلاعان قارا جۇرەكتەۋ قايراتكەردەن ەش قايران بولماپتى.
الماتىعا ءۇش جىلعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن اننا نيكولسكايا سول كەزدە وقىتۋشىلارى تاپشى قازاق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە دوتسەنت مىندەتىن اتقارىپ، فرانتسۋز تىلىنەن ساباق بەرەدى. زيالى، جان-جاقتى ءبىلىمدى، ەۆروپا، ورىس ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن اننا قازاق فولكلورى، ادەبيەتىمەن تانىسىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ىقىلاس قويادى.
اننا نيكولسكايا اۋەزوۆ تۋرالى «ليستكي ۆوسپوميناني» اتتى ادەمى ەستەلىك قالدىرىپتى. ەكەۋى 1935 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا س. سەيفۋلليننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن قازاق ەپوستارىن ورىس تىلىنە اۋدارۋعا ارنالعان جيىندا تانىسىپتى. بەيتانىس ورتاداعى وزىنە تاپسىرىلعان جاڭا مىندەتكە نيكولسكايا قاتتى جۇرەكسىنگەن ەكەن.
ول مۇحاڭدى العاش كورگەن ءساتى تۋرالى: «ۆوشەل وچەن ياركي چەلوۆەك. مولودوە، سوۆسەم نە پوحوجەە نا درۋگيە ليتسا. ياركايا ۋلىبكا. ياركي بلەسك بولشيح، نەمنوگو نا ۆىكاتە تەمنىح گلاز. ...ي وپيات ۋلىبكا – تاكايا پريۆەتليۆايا، تاكايا سۆەركايۋششايا، چتو ۆسە موي كولەبانيا ي سومنەنيا پو رابوتە سرازۋ ناحوديات وپورۋ: پريشەل دوبروجەلاتەل، پريشلا پوموشش»، – دەپ جازادى.
ءيا، نيكولسكايانى ىشكى تۇيسىگى الداماپتى. اۋەزوۆ وعان ۇزاق جىلدار بويى قول ۇشىن سوزعان قايىرىمدى جانعا اينالدى. وسى كەزدەسۋدەن كەيىن نيكولسكايا مۇحتار اۋەزوۆپەن تىعىز شىعارماشىلىق بايلانىس ورناتىپ، مۇحاڭنىڭ ۇسىنىسىمەن جانە كەڭەسشىلىگىمەن قازاق فولكلورىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى «قىز جىبەكتى» تۇپنۇسقاداعى بار بوياۋىن ساقتاپ، ورىس تىلىنە اۋدارادى. اننا مۇحاڭنىڭ ۇيىندە ءجيى قوناقتا بولىپ، وزىمەن جەرلەس ۆالەنتينا نيكولاەۆنامەن جاقىن ارالاسىپ، قىزى لايلاعا باۋىر باسىپ كەتەدى.
البان كوتەرىلىسىنە ارنالعان «قيلى زامان» اۆتورىنىڭ نۇسقاۋىمەن 16-جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ولەڭ-جىرلارىن اۋدارىپ، «رەۆوليۋتسيوننىە پەسني پوۆستانتسەۆ-كازاحوۆ ءحىح ۆ.» اتتى جيناق شىعارادى. ونىڭ بۇل ەڭبەكتەرى الەمدىك دەڭگەيدەگى شىعىستانۋشى، اكادەميك ا. سامويلوۆيچ باستاعان عالىمدار تاراپىنان جوعارى باعاعا يە بولادى.
رەپرەسسيا داۋىلى سورماڭداي اننانى تاعى دا ەسەڭگىرەتىپ، ول 1937 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا نكۆد-ءنىڭ الماتى وبلىسى بويىنشا ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن 10 جىلعا سوتتالىپ، سيبلاگقا ايدالادى. دەنساۋلىعى ابدەن ناشارلاپ، ءولىم حالىنە جاقىنداعان ا. نيكولسكايانى 1943 جىلى لاگەردەن شىعارىپ، الماتىعا قايتارادى. ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن دەرتىنە – قۋات، جانىنا شيپا بولعان وسى قالادا تۇراقتاپ قالدى.
اۋەزوۆ نيكولسكايانى قازاق فولكلورىمەن تانىستىرۋدى جۇلدىزدى اسپاننان باستاعان. بۇل تۋرالى اننا: «يا سلۋشايۋ، كاك زاۆوروجەننايا. اۋەزوۆ – ۆەليكولەپنىي راسسكازچيك. كازاحسكوە نەبو وتكرىۆاەتسيا دليا مەنيا، يا كاك بۋدتو چيتايۋ پو زۆەزدام درەۆنيە لەگەندى نارودا. ۆ سۆويح راسسكازاح ون ۆوسحيششاەتسيا فانتازيەي سۆويح دالەكيح پرەدكوۆ»، – دەپ تەبىرەنە جازادى.
مۇحاڭ انناعا قازاق ەپوسى مەن ادەبيەتى جايلى مول ماعلۇمات بەرىپ، بىرتىندەپ بولاشاقتا اتقاراتىن باستى ماقسات – «ابايدى» اۋدارۋعا دايىندايدى. ۇلى جازۋشى ءوز باسىنىڭ اڭدۋدا جۇرگەنىنە قاراماستان، نكۆد ورگاندارىنىڭ تالاپ ەتۋى بويىنشا ا. نيكولسكاياعا كەلىستى مىنەزدەمە جازىپ، مۇباراك قولىن قويعان.
تاقىرىپتان اۋىتىڭقىراپ، ا. نيكولسكايانىڭ ءومىر دەرەكتەرىن قازبالاپ كەتۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى – ۇلت ادەبيەتىنىڭ ۇلى مۇراسى سانالاتىن «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ورىس وقىرماندارىنا جەتۋىنە زور ۇلەس قوسقان، كەيىن ماحامبەت، ي. بايزاقوۆ، ن. بايعانين، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ت. احتانوۆ ت.ب. شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارعان، قازاق ادەبيەتىنىڭ شىن مانىندەگى جاناشىر دوسى سانالاتىن وسى ءبىر مۇڭلىق جاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى، اسىرەسە «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ العاشقى ەكى كىتابىن ورىس تىلىنە اۋدارۋ تاجىريبەسى ارنايى، ىرگەلى زەرتتەۋگە سۇرانىپ-اق تۇرعانىنا جاس عالىمداردىڭ نازارىن اۋدارۋ.
ا.ب. نيكولسكايانىڭ اكەسىنە، وزىنە قاتىستى تەرگەۋ ماتەريالدارىنان الدەقاشان قۇپيالىق گريفى الىنىپ تاستالعان. اسىرەسە، ونىڭ ءومىرىنىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى الماتى كەزەڭى ءوزىنىڭ زەردەلى زەرتتەۋشىسىن كۇتۋدە. مۇنداي جانعا قول ۇشىن بەرۋگە ءبىز دە دايىنبىز.
«اباي» رومانى رەسپۋبليكادا قازاق ادەبيەتىنىڭ زور تابىسى رەتىندە مويىندالىپ، بۇكىلحالىقتىق ىقىلاسقا يە بولعان سوڭ ول 1943 جىلى ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلادى. ورىس تىلىنە اۋدارىلماعان شىعارمانى ماسكەۋ تاراپىنان قولداۋشىلار تابىلماي، رومان سىيلىقتان قاعىلادى. ساپالى اۋدارمانىڭ جوقتىعىنان العاشقى تالابى ساتسىزدىككە ۇشىراعان مۇحتار بەس جىلدان استام ستاليندىك لاگەردە ازاپ شەگىپ، 1943 جىلى عانا بوستاندىققا شىققان اننا نيكولسكايانىڭ الماتىعا ورالۋىنا اق پەرىشتەنىڭ كەلۋىندەي قۋانادى.
اۋەزوۆ «ابايدىڭ» ورىسشاعا اۋدارىلۋىنا زور جاۋاپكەرشىلىكپەن كىرىسەدى. روماننىڭ جولما-جول اۋدارماسىن جاساۋدى لەنينگرادتا جوعارى ءبىلىم العان، ورىس، قازاق تىلدەرىنە بىردەي اعىپ تۇرعان تەمىرعالي نۇرتازينگە تاپسىرادى. مۇحاڭ تەمىرعالي ىنىسىمەن لەنينگرادقا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن 1934 جىلى تانىسىپتى. اۋەزوۆ ءار ساپارىندا لەنينگرادتىڭ دراما جانە وپەرا، بالەت تەاترلارىنداعى جاڭا قويىلىمداردى تۇگەل قاراپ، وسى سالاداعى جاڭالىقتاردىڭ بارىنەن حاباردار بولىپ جۇرەدى ەكەن. ەكەۋى العاش تەاتردا ۇشىراسىپتى. كەيىن اڭگىمەسى، پىكىرى جاراسقان سوڭ اعا مەن ءىنى ۇستاز بەن شاكىرتتەي ارالاسىپ كەتكەن. ت. نۇرتازين ۇلى جازۋشىمەن قالاي تانىسىپ، قانداي قامقورلىق كورگەنى جايلى «جادىمداعىلار» اتتى كەلىستى ەستەلىك قالدىرىپتى.
ت. نۇرتازين دا 1937 جىلى ۇستالىپ، ءتورت جىل اباقتى ازابىن تارتتى. تۇرمەدەن شىققان سوڭ مۇحاڭا جولىعىپ، اقىل-كەڭەستەرىن الىپ تۇرعان. رەسەي تاراپىنداعى قازاقي وتباسىندا تاربيەلەنىپ، انا تىلىمەن قاتار، جاستايىنان ورىس تىلىندە مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ت. نۇرتازين ستۋدەنت كەزىنەن ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە ولەڭ، اڭگىمە، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالار مەن ادەبي سىن ەڭبەكتەرىن جازىپ كوزگە تۇسە باستايدى.
تۇرمەدە وتىرعان جىلدارى شىعارماشىلىق ەڭبەككە ابدەن سۋساعان ت. نۇرتازين مەن ا. نيكولسكايا «ابايدى» اۋدارۋعا قۋانا كىرىسەدى. ادەتتە، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن پوليگلوتتاردىڭ ءتىلدىڭ نازىك يىرىمدەرىن ايرىقشا سەزە بىلەتىن ەرەكشە ينتۋيتسياسى بولادى. ال ءوز ىسىنە مۇقيات، اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن تەمىرعالي مەن اننا وسىنداي جانداردىڭ قاتارىنان ەدى.
اۋدارما جۇمىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى جايلى ا. نيكولسكايا: «قىزعانۋ – زاۆيدوۆات ي قىزىعۋ – پروياۆليات ينتەرەس، ۆوسحيششاتسيا، ...جورعا، ناپريمەر، زناچيت – ينوحودەتس، ا تاكجە ديپلومات، چەلوۆەك وبحوديتەلنىي، كراسنورەچيۆىي ي تونكي ۆ رازگوۆورە، ... سلوۆو «باۋىر» وزناچاەت «پەچەن»، ا تاكجە «رودستۆەننيك»، «سوروديچ». كاجدىي تاكوي سلۋچاي پريحوديتسيا رازرەشات ۆ وتدەلنوستي، ستاراياس پو مەرە ۆوزموجنوستي سوحرانيات سپەتسيفيكۋ وريگينالا»، – دەپ ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىنا قالاي بويلاعانىن تاپتىشتەپ كورسەتەدى.
«اباي جولىن» ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنۋعا ساقاداي ساي دايىندىقپەن بارۋ ءۇشىن 1944 جىلدىڭ 15 مامىر كۇنى الماتىدا عىلىمي جانە شىعارماشىلىق قاۋىمنىڭ كەڭىنەن قاتىسۋىمەن روماننىڭ جان-جاقتى قوعامدىق تالقىلاۋى وتكىزىلەدى. بۇل تالقىلاۋدىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى ا. نيكولسكايانىڭ ەستەلىكتەرى مەن م. اۋەزوۆتىڭ 50 تومدىعىندا ەشتەڭە ايتىلماعان. م. اۋەزوۆ مۇراجايى 2013 جىلى «نەيزۆەستنوە ۆ ناسلەدي مۋحتارا اۋەزوۆا» اتتى جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى بۇرىن جاريالانباعان ەڭبەكتەردىڭ ءبىر پاراسىن شىعاردى. اتالعان جيناقتا وسى تالقىلاۋداعى اننا نيكولسكايانىڭ: «كنيگا نوسيت نازۆانيە «اباي». ا يا بى سكازالا، چتو ەتو بولشە، چەم اباي: ەتو پودليننايا ەپوپەيا، كنيگا و كازاحستانە ترەتەي چەتۆەرتي پروشلوگو ستولەتيا. ەتا كنيگا... ساموگو شيروكوگو پوزناۆاتەلنوگو زناچەنيا، ۆ كوتوروي نايدەت ينتەرەسنەيشي ماتەريال ي يستوريك، ي ەتنوگراف، ي ليتەراتۋروۆەد، ي پسيحولوگ»، – دەگەن كورەگەندىك سوزدەرى كەلتىرىلگەن («نەيزۆەستنوە ۆ ناسلەدي مۋحتارا اۋەزوۆا». ا.، 2013, 355-بەت).
«كورەگەندىك» دەيتىنىمىز، بۇل كەزدە روماننىڭ ءبىر عانا كىتابى جارىق كورگەن. ونىڭ نەشە توم بولىپ جوسپارلانعانىن اۆتوردان باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ال رابلە، فلوبەر، گيۋگو، ستەندال، بالزاك، زوليالاردىڭ ۇلى روماندارىن تۇپنۇسقا تىلىندە وقىپ، مولدىرەتە تالدايتىن اننا حانىم «ابايدىڭ» العاشقى كىتابىن اۋدارىپ شىققان سوڭ قازاق حالقىنىڭ عالامات ەپوستارىنان قۋات العان ەپوپەيانىڭ لەبىن سەزىپ، زور الەۋەتىن بىردەن اڭداعان.
اننا نيكولسكايا سياقتى ورىس اريستوكراتياسىنان شىققان، يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بەلدى پروفەسسورىنىڭ قىزى، ءوزى كەڭەس وداعى سياقتى ۇلى يمپەريانىڭ ەڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتىن اسپيرانتۋراسىمەن قاتار تاۋىسقان ءبىلىمدى، بىلگىر، تۋمىسىنان زيالى جاننىڭ رومان تابيعاتىن تامىرشىداي تاپ باسىپ بەرگەن باعاسىنا مۇحاڭ دا قاتتى ريزا بولادى. ول ءوزىنىڭ نيكولسكاياعا جازعان حاتىندا: «دوروگايا اننا بوريسوۆنا! دوگوۆوريلسيا س ساتپاەۆىم و توم، چتو پو ناپەچاتاني ودنوگو (ساموگو لۋچشەگو) ەكزەمپليارا بۋدەت پرەدستاۆلەن ەمۋ ۆامي س ۆاشيم وتزىۆوم و رومانە (ۆىسكازىۆانيە ۆاشە نا وبسۋجدەني)»، – دەپ جازا كەلىپ، سول كەزدە ءتۇسىرىلىپ جاتقان «اباي» كينوفيلمىنىڭ ستسەناريىنە قوسىلعان كوكبايدىڭ ولەڭدەرى مەن ەرتەكشى بايماعامبەتكە قاتىستى تۇستارىن تەزدەتىپ اۋدارىپ، رەجيسسەر ە.ە. ارونعا تاپسىرۋدى وتىنەدى.
كوپ ۇزاماي ماسكەۋگە ستاليندىك سىيلىق بەرۋ جونىندەگى كوميتەتكە قازكسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ اتىنان ۇسىنىس حات، ت. ءنۇرتازيننىڭ جولما-جول تارجىمەسى نەگىزىندە ا. نيكولسكايا جاساعان روماننىڭ كوركەم اۋدارماسى، كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ باسشىسى ق. ساتباەۆ پەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى اتىنان ع. مۇسىرەپوۆتىڭ قولى قويىلعان قورىتىندى پىكىرلەرى قوسا جىبەرىلەدى.
ستاليندىك سىيلىق بەرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ 1945 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا وتكەن وتىرىسىندا كەلىسكەن كوركەم اۋدارماسى، رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ ۇسىنىسى، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق قاۋىمداستىقتىڭ جوعارى پىكىرى بولعانىنا قاراماستان «ابايدىڭ» جولى ەكىنشى مارتە كەسىلەدى. م. اۋەزوۆكە ا. فادەەۆتىڭ ءوزى قارسى شىعىپ: «پەرۆىي توم سيۋجەتنو كاك وبرەزاننىە پروۆودا. سيۋجەتنايا لينيا پروپاداەت. سام اباي نە ستال اباەم، ەمۋ 25 لەت، ون ەششە نە ناچال تۆوريت. اۋەزوۆ چەلوۆەك نەستارىي، پۋست پورابوتاەت»، – دەپ كىسىمسىنە اقىل ايتىپ، كەكىرت قورىتىندى جاسايدى.
الەكساندر فادەەۆ – كەڭەس زامانىندا اسىرا دارىپتەلگەن جازۋشى. ول اۋەزوۆتەي الىپقا جوعارىدان تومەن استامسىنا پىكىر ايتىپ تۇرعان كەزدە ساياسي كونيۋنكتۋرا مەن گازەتتىك جالعان اقپاراتقا قۇرىلعان «جاس گۆارديا» رومانىن ءالى جاريالاي قويماعان، كسرو جازۋشىلار وداعى كوپ حاتشىلارىنىڭ ءبىرى ەدى.
فادەەۆ كەيىن اۋەزوۆ جونىندەگى پىكىرىن وزگەرتىپ، ول قۋدالانعان 50-جىلدارى قولداۋ دا كورسەتكەن. وعان ورىس جازۋشىسىمەن ۇزاق ۋاقىت سىرلاس دوس بولعان، «اباي» رومانىن وتە جوعارى باعالاعان يۋ. ليبەدينسكي اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى يۋ. ليبەدينسكي 1951 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا «اباي» رومانى تۋرالى «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» «پۋت ۆەليكوگو پروسۆەتيتەليا» اتتى كولەمدى ماقالا جازىپ، كوتەرىڭكى باعا بەرگەن.
روماندى ستاليندىك سىيلىق كوميسسياسىندا تالقىلاۋ بارىسىندا ونىڭ ورىسشا اۋدارماسىنان كىنارات تاپقاندار بولعان. سول سەبەپتى اۋەزوۆ «اباي» تراگەدياسىنىڭ «تەلاۆتورى»، ءستاليننىڭ ەركەسى – ل. سوبولەۆتى تاۋىپ، وعان روماننىڭ ورىس تىلىندەگى باسىلىمىنىڭ جالپى رەداكتسياسىن باسقارۋدى ۇسىنادى.
وسى تۇستا مىنا ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العىمىز كەلەدى. «ابايدىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن اۆتوردىڭ قاتىسۋىمەن ت. ءنۇرتازيننىڭ جولما-جول اۋدارماسى ارقىلى جەكە-دارا تارجىمەلەگەن – اننا نيكولسكايا. رومانعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوعارى باعالاعان مۇحتار ومارحانۇلى سول كەزدە تولتىرىلعان قۇجاتتاردا ۇنەمى ونىڭ ەسىمىن كوركەم اۋدارما جاساعان جالعىز تارجىمەشى رەتىندە انىق كورسەتىپ وتىرعان.
ماسكەۋدە وتكەن ەكى بىردەي تالقىلاۋ بارىسىندا روماننىڭ اۆتورى دا، ەكى بىردەي اۋدارماشىسى دا «حالىق جاۋى» رەتىندە ايىپتالىپ، تۇرمەدە وتىرعانى، ايداۋدا بولعاندارى جايلى ارىز-قۇرىزدار كوميسسيا مۇشەلەرىنە قازاقستان جاعىنان قارداي بوراعان. سول سەبەپتى مۇحاڭ بولاشاقتا وسىنداي ارىزقويلاردان قورعانۋ ءۇشىن ماسكەۋ مەن لەنينگرادتىڭ ەمەن ەسىكتەرىن ەركىن اشاتىن ل. سوبولەۆتىڭ ەسىمىن امالسىزدان «رەداكتسياسىن باسقارعان» دەپ قوقيتا كورسەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
مۇحتار قۇل-مۇحاممەد
اكادەميك
