رەسەيلىك ناسيحاتشىلاردىڭ شابۋىلىنا ازىرگە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ تاريحشىلارى مەن رەسمي وكىلدەرى ناقتى جاۋاپ بەرگەن جوق.وسىنداي كەزدە ۇنەمى كوزگە تۇسەتىن ءوزبەكستاندىق شەنەۋنىك قانا تويتارىس بەرۋگە تىرىسىپ، سونىڭ امالدارىن ۇسىندى.
رەسەيلىك ناسيحاتشى تاريحشى ميحايل سمولين “مەستو ۆسترەچي” باعدارلاماسىندا “قازاق، وزبەك، ازەربايجان دەگەن حالىق 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا دەيىن بولماعان” دەگەن بولاتىن. بۇل ءسوز تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ازاماتتارىنىڭ شامىنا ءتيىپ، قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى.
قازاق پەن وزبەك ازاماتتارى اشۋلاناتىنداي ميحايل سمولين “مەستو ۆسترەچي” باعدارلاماسىندا نە ايتتى؟
– قازاقستان قالاي پايدا بولدى؟ شىن مانىندە رسفسر قۇرامىندا قازاق سسر-ءى پايدا بولدى. دەمەك ەشقانداي قازاق دەگەن ۇلت بولماعان... مىسالى، وزبەك ۇلتى دا رەۆوليۋتسياعا دەيىن بولماعان. ءتىپتى وزبەك دەگەن ەتنيكالىق اتاۋ بولعان جوق. ورتالىق ازياداعى بىرنەشە ۇلتتان وزبەك قۇرالدى. تۋرا سولاي، ازەربايجان ۇلتىن ايتۋعا بولادى. ازەربايجان دەگەن ۇلت رەۆوليۋتسياعا دەيىن بولعان ەمەس. رەسەي يمپەرياسى ءوز جەرىن ءتۇرلى ەتنيكالىق توپتارعا ءبولىپ بەردى، - دەدى سمولين.
«ۇگىت-ناسيحات ارنالارىن توقتاتۋ كەرەك»
وزبەكستاندا رەسەيلىك «تاريحشىنىڭ» نەگىزسىز پىكىرى قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. وزبەك ازاماتتارى ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ بۇل ماسەلەگە رەاكتسيا ءبىلدىرۋىن تالاپ ەتىپ جاتىر. ميحايل سموليننىڭ پىكىرى قاراپايىم حالىقتى عانا ەمەس، ساياسي تۇلعالاردىڭ دا اشۋىن تۋدىردى. ماسەلەن بۇرىنعى دەپۋتات، ەكولوگيا، كليماتتىڭ وزگەرۋى جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى راسۋل كوشەرباەۆ رەسەيلىك «تاريحشىنىڭ» پىكىرىن «بارىپ تۇرعان سوراقىلىق» دەپ باعالادى.
– ورىس ءشوۆينيسى، ناسيحاتشىلاردىڭ ءبىرى، تاريحشى ميحايل سمولين 1917 جىلعا دەيىن وزبەكتەر مەن قازاقتار ۇلت رەتىندە بولعان جوق دەگەندى العا تارتادى. ۆيدەو رەسەيلىك نتۆ ارناسىندا كورسەتىلدى. رەسەي زيالىلارى كرەملدىڭ بۇيرىعىمەن ءوز قوعامىن ورتالىق ازيا ەلدەرىن جاۋلاپ الۋعا دايىنداپ جاتقان سياقتى. بۇل ستسەناري ۋكرايناعا باسىپ كىرۋگە دەيىن الدىن الا جوسپارلانعانى كوپشىلىككە بەلگىلى. وسىنداي ارەكەتتەردەن كەيىن ەڭ بولماعاندا قوعامىمىزدى اقپاراتتىق شابۋىلدان قورعاۋ ءۇشىن الدىمەن رەسەيلىك ۇگىت-ناسيحاتپەن اينالىساتىن بارلىق ارنالاردى تاراتۋدى توقتاتۋ تۋرالى شەشىمگە كەلۋ كەرەك. بۇل ەندى بارىپ تۇرعان سوراقىلىق, - دەدى ول.
قازاق-وزبەك حالقىن ءوزارا قارىنداس تۋىس دەپ سيپاتتاعان راسۋل كوشەرباەۆ مۇنىڭ الدىندا دا رەسەيلىك ناسيحاتشىلاردىڭ شابۋىلدارىنن وتكىر ايىپتاعانى بەلگىلى.
«كوپ سوزگە قاراعاندا كارتا تۇسىنىكتى»
ال ولي ءماجليستىڭ ۆيتسە-سپيكەرى وديلجون توجيەۆ ءوزىنىڭ رەسمي Telegram-كانالىندا ميحايل سمولينعا قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى.
– نەگىزى شالا ساۋاتتى ۇگىت-ناسيحاتشىلاردىڭ ۇلتتىق ماسەلەءنى قوزدىراتىن مالىمدەمەسىنە ءمان بەرمەۋ كەرەك. بىراق، جاستارىمىز مۇنداي ارزان قۋلىققا الدانىپ قالماسىن دەپ بوس ءسوز ەمەس، ءبىرنەشە تاريحي كارتانى ۇسىنامىن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل كوپ سوزدەن قاراعاندا الدەقايدا تۇسىنىكتى.
P.S. كارتالاردىڭ ءبىرىنشىسى – 1735 جىلى ەۋروپالىق كارتوگراف ا.مااس قۇراستىرعان ورتالىق ازيا كارتاسى (ايماقتىڭ اتاۋى «وزبەك» دەپ بەرىلگەن);
ەكىنشىسى – وسمان يمپەرياسى، ارابيا، وزبەك مەملەكەتى جانە پارسى يمپەرياسىنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى كارتاسى. 1753 جىلى روبەرت دە ۆاگوندي قۇراستىرعان جانە 1757 جىلى جاريالانعان;
ءۇشىنشىسى – 1730 جىلى نەمىس كارتوگرافى ي.حومان قۇراستىرعان «وزبەك بۇحارا» ءتوپونيمى بار ازيا كارتاسى»، - دەيدى ول.
تۇسىنىك بەرۋدەن قاشقان شەنەۋنىك
رەسەيلىك «تاريحشىنىڭ» كوزقاراسى قازاق ەلىندە دە قىزۋ تالقىلاندى. بۇگىن سەنات وتىرىسىنان كەيىن سىرتقى ىستەر ءمينيسترىءنىڭ ورىنباسارى نازيرا نۇرباەۆا رەسەيلىك تاريحشى ميحايل ءسموليننىڭ داۋلى مالىمدەمەسىنە پىكىر ءبىلدىردى. ۆيتسە-مينيستر قاراپايىم رەسەيلىكتەردىڭ پىكىرىن ەلەمەۋگە شاقىردى.
– قوعامدا كەيبىر جەكە تۇلعالار وتكەنگە جانە قازاقستان تاريحىنا قاتىستى ءتۇرلى پىكىر ايتادى. مەنىڭ ويىمشا، جەكە تۇلعالاردىڭ پىكىرىنە تۇسىنىك بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى ونىڭ زاڭ جانە پراكتيكا تۇرعىسىنان دا ءمانى جوق. سوندىقتان باسقا سۇراقتارىڭىز بولسا، اپتانىڭ ءار دۇيسەنبىسىندە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە وتەتىن ءباسپاسوز ءماسليحاتىنا شاقىرامىز. مۇندا وسىنداي سۇراقتار قويىلادى. مەن سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەردىم، - دەپ سىرعىتا قۇتىلعان بولاتىن ۆيتسە-مينيستر حانىم.
بۇدان الدىن رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ رەسمي وكىلى ماريا زاحاروۆا ءسموليننىڭ دەگەنىنە مەڭزەپ «تازا سۋبەكتيۆتى سيپاتتاعى تولىعىمەن اۆتوردىڭ ار-وجدانىنداعى» ماسەلە رەتىندە، ياعني اۆتورلىق پىكىر، ونىڭ رەسەي جانە ورتالىق ازيا ەلدەرى قاتىناسىنا قاتىسى جوق دەگەن سىڭايدا تۇسىنىك بەرۋگە تىرىسقان ەدى.
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
