قاراڭعىدا قالقاقتاپ ۇشەۋ كەلە جاتتى. كوتەگەيى – اۋىل، بەتى – سۇپىنىڭ تامى.
ۇشەۋدىڭ ورتاداعىسى: قاسقىر مۇشەلى، قاپساعاي Əبەجان; وڭ جاعىنداعىسى: تاپالتاق كوكشىل كوز جەلدىباي مولدا; سولداعى – قارا سيراق، قازانشى اسقار. اسقاردىڭ يىعىندا تەمىر كۇرەك، مولدا تاياقتى، Əبەجاپ قۇر قول.
الىستان قاراۋىتقان مولا تايانعان سايىن قۇلازىپ، تىمىپ، ءىشىن تارتقان ىسپەتتى ۇرەيلى كورىنە بەردى. اي تۋعان جوق، اسپان بۇلت، كۇن جەلتەڭ. مولادان وقتا-تەكتە شىق ەتكەن كۇيكەنتاي داۋسى اسقاردىڭ جۇرەگىن ءدىر ەتكىزدى: ەكەۋىنىڭ ارتىن الا بەردى.
وق بويى جەر قالعاندا، جەلدىباي شارت جۇگىنىپ وتىرا قالىپ، جەلمەن بىرگە كۇبىرلەپ «تاباراكتى» جىبەردى. داۋسى ءدىر-ءدىر ەتەدى; مولدانىڭ داۋسىنا مولاداعى ارۋاقتار ءۇن قوسقان تəرىزدەنەدى.
اسقار الاڭ-بۇلاڭ سەكەمالدانىپ، قاراپ قويادى. جەلدىباي اياتىن ورتالاعان كەزدە، Əبەجان اسقاردى ءتۇرتىپ قالىپ، مولانىڭ ۇڭىرەيگەن ەسىگىن نۇسقاپ ەدى، اسقار Əبەجاننىڭ ارتىنا ىرشىپ ءتۇستى. مولدا اياتىن جاڭىلىپ، ساسقالاقتاپ قولىن كوتەردى. بەتىن
سيپار-سيپاماستا، Əبەجانعا قاراپ:
– ءوي، سايتان-اي! جوق جەردە وينايسىڭ-اۋ، – دەپ جەلدىباي ۇشىپ
تۇرەكەلدى.
– كىم وينادى؟ – دەدى Əبەجان سازارىپ.
– مىنانى نەگە ءتۇرتتىڭ؟
– مولاداعى اعاراڭ ەتكەندى كورمەدىڭ بە؟
مولدا سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى:
– Ə، قويشى! – دەدى.
– قويساڭ، ءجۇر الدىنا! – دەپ، Əبەجان مولدانى يتەرمەلەي بەر-
ءدى.
– ءجۇر-ءجۇر! – دەپ مولدا شەگىنشەكتەپ، Əبەجانمەن قاتارلاسا
بەردى.
– قولىڭدا قارۋىڭ بار: سەن جۇرسەيشى! – دەپ ەدى، اسقار ودان جامان شەگىندى. Əبەجان مولداعا قاراپ:
– مولانىڭ ىشىندە جانازا وقىپ جاتىر دەسە، قانداي قازداڭدار
ەدىڭ؟ Ə، سەندەر ولىكتەن قورقاسىڭدار ما، ءجۇر، əيدا! – دەدى.
– قالجىڭدى قويا تۇرشى، ءجۇر، ءجۇر! – دەسىپ ءبىرىن ءبىرى يتەرمەلەپ، مولانىڭ اۋزىنا كەلدى. Əبەجان مولداعا قاراپ:
– كىر! – دەدى.
– جاسىڭ ۇلكەن ءوزىڭ كىر! –
– ە-ە! ماعان باس تارتقالى جاتىر ما؟
– جانىم، ايتىسقالى كەلىپ پە ەدىڭ؟ كىرەتىن بولساڭ، كىرسەيشى!
– مولدا باسىڭمەن سەن نەگە كىرمەيسىڭ؟ قيامەتتە سەن ءبىزدى قالاي باستايسىڭ؟ وسى جەردە قورقىپ، ءولىپ باراسىڭ...
مولدا ءسوز تابا الماي مىڭگىرلەي بەردى. كىرسە، جۇتىپ قوياتىنداي.
مولا قاپ-قارا اۋزىن اشىپ، ۇڭىرەيىپ تۇر.
Əبەجان مولدانى جاعاسىنان الىپ:
– الا تايىنشانى بەرەسىڭ بە؟ كىرەيىن! – دەدى.
– ە، نەگە بەرەم؟
– ۇلبوسىندى ءبىر ءتۇن بەرەسىڭ بە؟
– ە، مەن قۇتىردىم با؟
– ەندەشە، مىنا ارۋاقتاردىڭ الدىندا يمانىڭنىڭ قاق جارى-
مىن بەرۋگە انت قىلاسىڭ با؟
– استاپىرالدا! – دەپ، مولدا جاعاسىن ۇستاي الدى.
– ءوي، ءتəڭىر السىن! – دەپ Əبەجان جاعاسىن قويا بەرىپ، مولاعا
كىرىپ كەتتى.
ونىڭ ارتىنان انا ەكەۋى دە كىردى.
ءتورت قۇلاقتى شاعىن عانا كىرپىش تام ەدى. قاپ ورتاداعى كوردىڭ بەت تاسى وپىرىلىپ، ىشىنە ءتۇسىپ، قاقولدىڭ اۋزىنداي تۇك باسىپ تۇر; كەيبىرى كور جەر بولىپ، ۇستىنە ءشوپ شىعىپ كەتىپتى. جاس ادامنىڭ كورى بولسا كەرەك، توپىراعى كەلتە كورىنەدى، باسىنا شانشىلعان جالعىز تال، كۇلتەلى اعاش بوپ قالىپتى.
وپىرىق كوردىڭ اياق جاعىنان ءوتىپ ۇلكەن قوڭىر كور مەن قابىرعانىڭ اراسىنداعى ماياجون جاس توپىراققا كەلىپ، Əبەجان توقتادى. قازانشى اسقارعا:
– ايدا، كۇرە! – دەدى.
قيىرشىق توپىراقتى اق كۇرەك شىقىرلاتىپ لاقتىرا باستادى.
Əبەجان مولاعا سۇيەنىپ تۇرىپ، مولدادان شاريعات سۇراۋعا اي-
نالدى.
– مولدەكە! وسى جاۋاپ الاتىن پەرىشتە قاشان كەلەدى؟
– كومۋشىلەر قىرىق قادام شىققان سوڭ كەلەدى.
– سوندا «نە شارۋاڭىز بار ەدى؟» دەپ ءسوزدى ءبىز باستايمىز با؟
«وتاعاسى، باسىڭدى كوتەر!» دەپ ولار باستاي ما؟
– ول اراسىن اللا بىلمەسە، كىم بىلەدى...
جەلدىباي قىسىلىپ قالدى، جاۋاپ بەرە المادى. Əبەجان:
– ە-ە! – دەپ ءبىر قويدى.
– سوندا باسىمىزدى كوتەرىپ، ادام سياقتانىپ سويلەسەمىز بە؟
جوق، سىنعان اياعىمىزدى جيماي، سىرەسىپ جاتامىز با؟
– باسىمىزدى كوتەرىپ، جاۋاپ بەرسەك كەرەك... اللا ءوزى ساقتاسىن،
قابىر ازابى باۋىلدەن بولادى دەيدى ەكەن كىتاپتا.
– «باۋىل» دەگەنىڭىز نەمەنە؟
– «باۋىل» دەپ سىدىكتى ايتادى، تəنگە ءنəجىس تيگىزۋ مəكىرۋ دەگەننىڭ
ءمəنىسى سول.
– دۇرىس، بوربايعا سورعالاتۋ جارامايدى ەكەن عوي.
– جارامايدى.
– ءƏلى باستى كوتەرەتىن بولدىق قوي. سوندا كەبىنىمىزدى اشامىز
با؟ جاڭا تۇسكەن كەلىندەرشە بەتىمىزدى بۇركەپ وتىرامىز با؟
جەلدىباي بوگەلىپ قالدى، əيتسە دە، بەتتى بۇركەپ سويلەسۋ
اقىلىنا سىيمادى ما، قالاي:
– ءجۇزىمىز اشىق بولۋ كەرەك، سولاي بولسا كەرەك، – دەپ، ءوز
شاريعاتىن ءوزى ماقۇلدادى.
– كوردە جاتىپ، قايتا تىرىلەتىن بولدىق قوي؟
– ءىنشا-ا-اللا، قايتا تىرىلەمىز.
– جاۋابىمىزدى بەرىپ بولعان سوڭ، جانىمىزدى əلگى ەكى پەرىشتە
الا ما؟ جوق «مىنا كىسىنىڭ جانىن الىپ بەرىڭىزشى» دەپ Əزىرەيىلدى
تاعى شاقىرا ما؟
– ول ارادا Əزىرەيىل قايتا كەلەدى دەگەن ءسوز كىتاپتا ايتىلماي-
دى، اللانىڭ پəرمانىمەن جان ءوزى شىعاتىن بولار... العيا بەللəي،
گۇنەكەر بولىپ جۇرمەيىكشى. مالاي بەت تاسقا جەتكەنشە، Əبەجان
مولدانى «مəڭكىر-نəڭكىردەن» كەم تەرگەگەن جوق.
– كۇرزى نەشە پۇت بولادى؟
– قۇلاشتاي ۇرا ما؟
– تار كوردە قۇلاشتاي الا ما؟
– كور قىسقاندا، پەرىشتەلەر نەعىپ قىسىلىپ قالمايدى؟
– كوردى قىساتىن كىم؟
– كور باسىندا نەشە جىل جالاڭاش وتىرامىز؟
– نە كۇزەتەمىز؟
– نەنى قورەك قىلامىز؟
– نەعىپ ءۇسىپ ولمەيمىز؟
– قاسقىر جەپ قويماي ما؟
– ولار قايدا كەتەدى؟
– پەرىشتە اقى، پارا الا ما؟
– ويناس قىلا ما؟
– ولار نەعىپ كوبەيگەن؟
– ساقالدىڭ تالى سايىن پەرىشتە بولسا، قاي جەرگە سىيىپ
تۇرادى؟
– بيتتەن دە كىشكەنە بولعانى ما؟
وسى سياقتى سۇراقتارمەن Əبەجان مولدانىڭ ەسىن شىعاردى. جەلدىباي تۇركىلىك قانا ساۋاتى بار شالا مولدا ەدى. شالا مولدا تۇگىلى، Əبەكەڭ ءتۇبى جوق تەرەڭ مولدالاردى دا تالاي ساستىرعان، سوزبەن قاماعان.
بۇل Əبەجان وقىماعان قاراپايىم ادام. بىراق توقىعانى كوپ، تəجىريبەگە، اقىلىنا سۇيەنگەن ادام. Əبەجان كوزى كورمەگەنگە، اقىلىنا سىيماعانعا əستە نانبايدى. ول ءدىن تۇتپايدى، ناماز وقىمايدى، ورازا ۇستامايدى; پايعامباردى ءوزىمىز سياقتى قارا كىسى
بولىپتى، بىراق اقىلدى بولىپتى، ەل بيلەپتى دەيدى; قۇراندى وڭاشا ۇيدە وتىرىپ جالاڭ اياق ازانشى بىلەل جازىپتى دەپ سويلەيدى. ولگەن سوڭ، تىرىلەمىز، ۇجماققا، تامۇققا بارامىز دەگەنگە Əبەجان سەنبەيدى.
Əبەجان قاتتى اۋىرىپ ولگەلى جاتقاندا، بالالارىنا ايتقان وسيەتى:
– ماعان مال شىعارىپ، ساداقا بەرىپ، əۋرەلەنبەڭدەر! اعايىننىڭ كەۋ-كەۋلەگەن تىلىنە جەلىگىپ، تانشا-تورپاقتارىڭنان ايرىلىپ قالماڭدار. باسىما يت سارىماستاي قىلىپ، تاستان ءبىر وباشىق ورناتا سالارسىزدار، – دەگەن.
مىلجىڭ، ماقتانشاق، ادامسىعان، شەلتيگەن كىسىمەن، اقىماقپەن، قوجا، مولدامەن Əبەجاننىڭ قانى ءوش. ونىڭ ءتىلى ۋدان اششى; كۇلدىرمەي، سىقاق قىلماي سويلەمەيدى، وت اۋىزدى، وراق تىلدىگىنەن اعايىنعا دا سۇيكىمسىز. جىگىت كەزىندە بالۋان دا، بي دە، شەشەن دە بولعان: وتكەنىن ايتىپ، əستە ماقتانبايدى.
جاسى الپىسقا كەلسە دە، بوساعاسىنان ءبىر بۇركىتى كەتپەيدى. Əدەتى: مىلتىق اتۋ، قۇس سالۋ، اششى ناسىباي، قىمىز، ەت، قىزىق دۋمان، ۇيدە وتىرسا ۇستالىق قۇرادى، اعاش ىستەيدى، قولى ونەرلى، كىسىگە جالىنبايدى; كىسىگە ورىنسىز نəرسە بەرمەيدى، كىسىسىنە مىرزا،
جالپالامعا ساراڭ.
Əبەجان دۇنيەگە، ومىرگە، تابيعاتقا سەنەدى. دۇنيە جاندىلىقتان ەپتەپ ۇرلىق تا قىلىپ قويادى. بىراق ونى كəسىپ قىلمايدى. ۇياتتى بىلمەيدى; قىمىزدى ءىشىپ-ءىشىپ، كەلىندەرىنىڭ كوزىنشە تىرداي جالاڭ-اش جاتادى. جاسى كىشى ەكەن دەمەيدى، كورىنگەن əيەلمەن، ەركەكپەن قۇرداسىنداي وينايدى، بوعاۋىز سوعادى، مىقىنىن ۇستايدى.
ول جاي قازاقتان اناقۇرلى كوز قاراقتى، جەردىڭ دومالاقتىعىن، كۇن مەن ءتۇننىڭ نەدەن بولاتىنىن، بۇلت، جەل، جاڭبىر، نايزاعاي – ءبəرىن سۇراستىرىپ، ءبىر-ءبىر جاعىنان تəجىريبەمەن بىلگەن. باقسى-بالگەرگە سەنبەيدى. وقىعان دəرىگەرگە سەنەدى. ءبىرتالاي اۋرۋدىڭ ەمىن بىلەدى، ادامنىڭ دەنەسى قالاي جارالعانىن، تەرىمەن دەم الاتىنىن، تازا ۇستاۋ كەرەك ەكەنىن، سۋىقتان ساقتانۋ شاراسىن جاقسى توقىعان.
قالجىڭشىل، بەيپىل تىلىنە، دىنسىزدىگىنە، əدەپسىزدىگىنە قاراپ، جۇرت ونى «نادان»، «جىندى» دەيدى; ول نە ايتسا، كۇلەدى، ونىڭ ءسوزىن ەلەمەيدى. بىراق Əبەجان جىندى ەمەس، ناعىز دانا ادام.
– قəنى، ەندى قايتەمىز؟ – دەپ مالاي ماڭداي تەرىن ءبىر سىپىردى.
– قايتكەن نەسى؟ قوپار! – دەپ، Əبەجان مولدانى ءتۇرتىپ سىبانا باستادى.
ۇشەۋلەپ بەت تاستى ءبىر-بىرلەپ قوپارىپ الىستى، كوردىڭ ىشىنە ساۋلاعان قۇم قايراق اق كەبىندى تەڭبىل الا قىلىپ جاپقان، ءۇش جەردەن قىلبۋىت قىپ بايلاعان، سۇيەگى بىلەۋلەنگەن، ءىشى كەپكەن، ساسىعان ولىك كور تۇبىندە توسەك بولىپ جاتىر.
Əبەجان اسقارعا:
– ءتۇس! – دەدى.
باسىن شايقادى.
– ءتۇس! – دەدى مولداعا.
كونبەدى.
ەكى قولىمەن كوردىڭ ەكى ەرنەۋىنە اسىلىپ، اياعىن تالتايتىپ،
Əبەجان كورگە ءتۇستى. كۇرەكتى قولىنا الدى:
– باس جاعىنا بار! – دەدى.
كورگە ەڭكەيىپ، ءۇڭىلىپ قارادى دا:
– مولدا! – دەدى.
– نەمەنە؟
– بەتىن اشادى، بەلىن شەشەدى دەگەنىڭ قايدا؟ بورانعا باراتىن
كىسىشە تۇمشالانىپ، تىرپ ەتپەستەن جاتىر عوي؟
– جوق ءسوزدى ايتپاشى! بول، ءبىتىر – دەدى مولدا.
– Əي، مولدام-اي! تىرىلگەن كىسى وسىنداي بولا ما؟ – دەدى دە، اسىل كۇرەكتى جالپاق تابانىمەن باسىپ قالدى. سۇيەك ساقىر-سۇقىر ەتتى – كەبىندى باس دوپتاي ىرشىپ، مولدانىڭ كەۋدەسىنە ءدۇرس ەتتى. مولدا قالپاقتاي ءتۇستى. مالاي بۇعىپ قالدى. قايتا سەرىپكەن باستى قاعىپ الىپ، سىرتقا دومالاتا تاستاپ، Əبەجان كوردەن شىقتى. مولدانىڭ
اۋزى جىبىر-جىبىر.
كەبىننەن شىققان، ىرسيعان، ۇڭىرەيگەن، جيدىگەن بۋدىرعان قۋ باسقا قاراپ Əبەجان əنتەك ويلاپ تۇرىپ قالدى.
اقتارىلعان، قاراۋىتقان، وپىرىلعان كور، جىرتىلعان كەبىن، دومالانعان اقساقالدى اتايدىڭ باسى، ۋىلدەگەن جەل، قۇلازىعان مولا، اللاسىنا سىيىنعان ەكى ادام Əبەجاندى دا از ويلاندىردى.
اجال ايداھارداي اۋزىن اشقانداي بولدى. Əيتسە دە اقىلىنان تانعان جوق. كوپ ولىكتىڭ ورتاسىندا تۇرعان ءوز ءومىرى، ءبىر سەكونتتەي بولسا دا، ءبəرىن كورىپ تۇرعانى ەڭ قىزىقتى، ەڭ ءتəتتى ومىردەي كورىندى.
ءومىر ءۇشىن كەرەك بولعان سوڭ، قۋ باستى قۇربان قىلمايتىن نە بار؟ – دەگەن وي ساپ ەتىپ تاعى كەلدى. باستى ەتەگىنە وراپ الىپ شىقتى.
كوردى قايتا قىمتادى.
بۇدان ون شاقتى كۇن بۇرىن التى قانات اق وتاۋدىڭ جانىندا ەمەن تۇعىرلى، كۇمىس بالاق باۋلى بۇركىت وتىر ەدى.
بۇركىت ەمەس، قىردىڭ قىرانى. قاپساعاي، جەبەلى ساۋساق، جەزتىرناق. قايقى جاۋىرىن، قاراشەگىر، قاندى كوز، وراق تۇمسىق، دەلدەڭ تاناۋ، بالۋان بالتىر، ەڭكىش ەڭسە، مۇز بالاق، ءۇش تۇلەگەن تاس تۇلەك.
جاسىل ايدارلى قىزىل ساۋىر توماعاسىن، كوك نايزالارىمەن سارت-سۇرت قاعىپ، قىران ءۇمىلىپ، قومدانىپ، قىزىل تۇلكىسىن اڭساپ «قۇشاق-پىشاق!» دەپ شاڭق-شاڭق ەتەر ەدى.
بۇل جانۋار نە ىزدەپ تالپىنىپ تۇر؟ جەمساۋىن سيپاپ، جەم بەرەتىن، ەتىن كورەتىن، قىبىن بىلەتىن قۇسبەگىسى قايدا؟
توقتاي قالشى! بوز ۇيدەن كۇڭگىرلەگەن داۋىس شىقتى عوي. قۇس بيەسى وسى بولماسىن؟
– Əي، كۇلشە! يساقاي قۇسقا جەم بەردى مە ەكەن؟ جارىقتىعىم نەگە شاقىرىپ تۇر؟ قاراشى! – دەدى. قاتتى ىڭىراندى. قايعى جۇتتى-اۋ.
سۇلۋ كۇلشە كولك ەتىپ، تىسقا شىقتى.
– Əي، ەنشىلەس، يساقايدى شاقىرشى! – دەدى دە، نəۋەتەك قاباعىن ءبىر شىتىنىپ، تۇڭعيىق كوزىن ءبىر توڭكەرىپ، بəتەس كويلەكتىڭ ەتەگىن بۇلاڭ ەتكىزىپ قايتا كىردى. جارىنىڭ جانىنان نەعىپ كەتسىن؟
كوشەرباي جاتىر بەلدەن توسەك سالدىرىپ.
قول، اياقتى بىردەن تۇگەل الدىرىپ.
قوزعالا المايدى. ءتىل سايرايدى. ءىش قازانداي قاينايدى. ازدان بەرى ميعا دا شاپتى. بۇل كەسەلدىڭ زاردابى. ءۇش اي بولدى، وسىنداي دەرت جابىستى.
تاۋ-تاستى كەزىپ، ويدى-قىردى شارق ۇرىپ سايرانداپ جۇرگەن كوشەرباي قارعا ادىم جەر مۇڭ بولىپ، قانات-قۇيرىق قىرقىلىپ، مۇگەدەك بوپ جاتقانى.
العان جارى اق سۇلگىسىن سالقىن سۋعا باتىرىپ ماڭدايىنا جاپسىرىپ، قول-اياعىن ۋقالاپ، ەكى كوزى مولدىرەپ، كۇنى-ءتۇنى وتىرعانى قاسىندا.
كوشەرباي مۇڭدىق اۋىر ويلار ويلايدى:
اتقا ءمىندى، ادام بولدى، قاتىن الدى، بالا ءسۇيدى. مىلتىق اتتى، يت جۇگىرتتى، قۇس سالدى، ءجۇردى، تۇردى، ساۋىق قۇردى، سوندا-داعى جاس ءومىردىڭ قىزىعىنا تويمادى.
بۇل ءومىردى سۇرگەن سايىن، ارماننان ارمان تۋادى. ارماندى ارمان قۋادى. ول ارماندى كوكسەمەسە، كوشەربايدىڭ ولگەنى.
بوگدە اۋىلدار قيقۋ سالىپ، جايلاۋعا كوشىپ جاتقاندا، كوشەربايدىڭ اۋىلى وتىر كوشە الماي. قاراتايىن قايىنداتىپ، قىزىعىن ءəلى كورگەن جوق. قارابەگى قالادا ءجۇر، ءبىلىم الىپ، ونەر تاۋىپ، جەتىلىپ ەلگە كەلگەن جوق. كەنجە – اساۋ قارا بالاپان، ونى باۋلىپ، وقۋعا ءəلى بەرگەن جوق. بەس جىلقىسى بارىمتادان قايتكان جوق. قايدان قايتسىن؟ اعايىن، تۋعان نامىسقا قىزىپ جاتقان جوق.
التى اي مىنسە ارىمايتىن، قۇس سالاتىن كەر اتتىڭ، لاۋعا ءمىنىپ، ارقا-باسى وشاقتاي بوپ، قالجۋىرلى بايلاۋلى تۇر بەلدەۋدە. بەلدى اۋىلدار شابىندىنى جەپ كەتتى. قارسى تۇرىپ قايرات قىلار دəرمەن جوق. قارا بۇركىت قاقىلداپ تۇر جەم تىلەپ. قارا مىلتىق
قارا əبدىرە تۇبىندە، ونى الىپ، جارىققا سالىپ، جەم اتارعا پəرمەن جوق. وسىلاردى ويلاپ، كوشەرباي جاتىر ارماندا. كوزىڭ كورىپ، ءىشىڭ ءبىلىپ، ىستەۋگە مۇرشاڭ كەلمەسە، كۇيەكتەۋلى سەن ءبىر قوشقار، ودان قورلىق نە بار دەيسىڭ جالعاندا.
وي، دۇنيە-اي! ون بەس جىل ءومىر سۇرەر مە ەدىم؟ قارابەكتىڭ جەتىلگەنىن، ادال ءسۇت ەمگەن ۇل بولعانىن كورەر مە ەدىم؟ ءۇش كەمەڭگەر ۇلدارىم تۇرسا سايداۋىت، جەرىمدى جەپ، مالىمدى العان، باسىنعان دۇسپاندارىمنىڭ زورلىعىنا كونەر مە ەم؟ بۇل كەسەلدىڭ بەتى بەرمەن قاراسا، بۇل بىلەگىم كوتەرۋگە جاراسا، تامىردا قالعان تەگەۋرىندى تاعى ءبىر سىناپ قارار ەم! شەر جانىشقان ەر جۇرەگىم كوكىرەگىمە سىيماس ەد، تۇلا بويىم نامىس كەرنەپ، جەلدى كۇنگى ورتتەي جانار ەم. الىسار ەم، شابىسار ەم، ارباسار ەم. دəندەگەندەردىڭ جاعاسىنا
جارماسار ەم، ەلدىگىمدى دۇسپانىما بىلەگىممەن ءبىلدىرىپ، تەڭدىگىمدى تىزەلەسىپ الار ەم. سوندا مەنىڭ باسىما باق، قولىما قىران قونار ەدى...
– كۇلشەجان-اي! كىسى قارا كورىنبەي مە؟ تىسقا ءبىر شىعىپ قاراشى.
كۇلشەجانى كۇن استىنا كوز سالدى. كوزىن سالدى، كوپ قادالدى، سارعايدى. كۇن استىنان شاڭ كورىنسە، شاڭ ىشىنەن جان كورىنسە، جارىلار ما ەدى جۇرەگى!
اڭشى، مەرگەن، باقسى، ءتəۋىپ، قوجا، مولدا، اقىن ۇرى-قولعا تۇرماس كەزبە باس. كۇلشەجاننىڭ كوپ كۇتكەنى وسىلاردىڭ ءبىرى عوي.
– باسىم-باسىم!.. شاعىپ باراد. نايزامەنەن سۇعىپ باراد!.. وي كۇلشەتاي-اي! اقىلىمنان جازدىم عوي، – دەپ كوشەرباي اۋىق-اۋىق تالادى. سورلى كۇلشە دامىل تاپپاي كۇن استىنا قارادى. قاراۋدان دا قامىقتى. قۇننەن كۇنگە دەرت مەڭدەتىپ كوشەرباي دا دامىقتى.
دامىققان سايىن، سۇلۋى دا جابىقتى; كۇيدى، جاندى، تارتتى ازاپتى، تامۇقتى...
قۇربى-قۇرداس كوڭىلىن سۇراي كەلىپ، كەتكەن بولادى. ەسىركەسىپ انى-مۇنى ءبىر ەم ەتكەن بولادى. جوپشەندى ەم مۇنداي دەرتكە نە قونسىن؟ كۇندەردە ءبىر كۇن باقسى كەلىپ قالىپتى تامىرىن ۇستاپ، قۇمالاعىن سالىپتى.
توڭكەرىپ كوزىن، ايتا الماي ءسوزىن كوپ وتىردى ىڭىرانىپ، كوكجيەكتەن جاۋاتىن كۇندەي كۇڭىرەنىپ:
بۇعان تيگەن سۋ پەرىنىڭ سالقىنى،
سالقىنى ەمەس، بەينە وتتىڭ جالقىنى،
قول-اياعىڭ وت ىشىندە قالقيدى.
بويىڭدى ۋلاپ، باسىلعان ەكەن قارقىنى.
ميعا شاپقان سول كەسەلدىڭ سارقىنى:
كەتە قويماس، كورمەي ءسىرə، تالقىنى.
قول-اياعىڭ ساۋىققانعا ۇقسايدى،
كوزعاپ كورشى، دəۋ دە بولسا، قيمىلدار،
دəۋ-پەرىمنىڭ نەعىپ تيمەد شارپۋى؟
كىسەندى باتىر شەشىلگەندەي، باتپان بۇعاۋ قول-اياقتان كەسىلگەندەي، جيناپ الدى دەنەسىنە.
سوندا باقسى جوعارى-تومەن بارلادى دا، باسىن ءبىر سىلكىپ كىجىندى:
– باسقا شاپقان، بəلەكەت!
باس جىنىمدى جابارمىن،
جايىڭدى سەنىڭ تابارمىن،
باسپەن سەنى قاعارمىن! – دەدى.
ماناعى باس وسىعان كەرەك بوپ ەدى.
سول ءوڭىردىڭ بوزبالاسىن جيعىزىپ، قۇمان بەرىپ، بəرىنە دəرەت العىزىپ، سىباندىرىپ، بەلدى بەكەم بۋعىزىپ، جۇگىندىرىپ القا-قوتان وتىرتتى. كوشەربايدى قاق ورتاعا سالعىزدى. Əيەلدەردى ءۇي ماڭىنان بەزدىردى. كەتپەن شوتتى جانعان وتقا قىزدىرتتى. اق
سەمسەردى جالاڭداتىپ سۋىردى. «قاراما كوككە! كۇلمە ءبىرىڭ! مەرت بولاسىڭ!.. تىرس ەتپە!» دەپ اقىرىپ، وتىرعان توپتى ءبىر شولىپ، سۇزە قاراپ، اپشىسىن جۇرتتىڭ قۋىردى.
ساۋىنى بوپ زارلاعاندا بوز ىنگەن،
شابىتتانىپ سامعاعاندا جاس قىران.
سارى بەلدەن سالقىن سامال ەسكەندە،
كوك جۇزىندە كوكالا بۇلت كوشكەندە،
الداشىلار كوكتەن جەرگە تۇسكەندە،
سام جامىراي سار دالانى كۇڭىرەنتىپ،
ىزىلداعان قوبىزىنا سىبىرلاپ
كۇبىر-كۇبىر اۋزى-باسى جىبىرلاپ،
قارا باقسى قارا بۇلتتاي ءتۇيىلىپ،
گۋىلدەدى، ۋىلدەدى، سارنادى.
* * *
قوبىزدى قولعا الايىن،
قوڭىراۋلى كۇيگە سالايىن،
جاۋار كۇندەي جارقىلداپ،
جاۋ قۋعانداي سارتىلداپ،
قارت بۋراداي قالشىلداپ،
قاندى كوزدەي جارقىلداپ،
ايداھارداي اقىرىپ،
ارۋاعىمدى شاقىرىپ،
كوك تولقىنداي سۋىلداپ،
كوك تۇلپارداي زۋىلداپ،
الدادان مەدەت سۇرايىن،
Əڭگىمە-دۇكەن قۇرايىن!
* * *
ال، كەل بەرى، كەل بەرى!
جەلدەن جۇيرىك جەل پەرى!
جولبارىستاي ايباتتىم!
جولدى اياقتاي قايراتتىم!
جولىڭ بولسىن، كەل بەرى!
ايۋ مىنەز اڭعىرتىم!
الىپ مىنەز سالعىرتىم!
Əڭگۇدىگىم، شالعىرتىم!
بۇقا مويىن، قابانىم!
قارىندى، جالپاق تابانىم،
كوك جۇلىنىم – قىرساۋىم
كەرت باسىڭداي ويلاماي
كەجەگىڭدى كەكشيتپەي
كەلەلى جاۋعا كەز بولدىم;
كەلەر بولساڭ، كەل بەرى!
جىلان كوزدى سىسىعىم!
ۇلدان تۋعان ۇلشىعىم!
جەتى جىل بويعا جەل بەرگەن،
جولىڭدا تۇرعان كەسەلدەر،
كەز باس بولىپ، سەندەلگەن،
جاڭا پەرىم، جانپوزىم
جاڭا شىققان قامقورىم!
لەك-لەگىڭمەن كەل بەرى!
جالعىز كوزدىم، جىمرايىم!
جالعىز اياق سۇمىرايىم!
ادام كەۋدە، اق باستىم!
اق سايتانىم، الباستىم!
ءبىرىڭ كالماي، كەل بەرى
سەندەر ەدىڭ، سەن ەدىڭ،
بيەڭنىڭ جالعىز سەنگەنى،
سەرگەلدەڭدى سىرقاتتى
سەسكەندىرە سەرمەيىن،
سەمسەرىمدى بەر بەرى!
* * *
اسۋدا-اسۋ بەل ەدى،
اسا ءبىر سوققان جەل ەدى،
اناۋ جاتقان ولكەنى
ورلەي قونعان ەل ەدى،
ولكەنىڭ سۋى سەل ەدى،
سەلدەي اققان مال ەدى،
بەلدەۋدە تۇرعان كەر باستى
ەكى ەنەگە تەل ەدى.
وسىناۋ جاتقان كوشەرباي
ءتəڭىردىڭ بەرگەن باعىندا،
بولىپ ءبىر تۇرعان شاعىندا،
قاي قاسقاڭنان كەم ەدى؟
اقىلى مول كەن ەدى.
ەتەك-جەڭى كەڭ ەدى.
اۋزىنان شىققان لەبىزى
اعايىنعا ەم ەدى،
ارتۋ ەلمەن كەزدەسسە،
تەرەزەسى تەڭ ەدى.
ەر دۇسپانمەن بەلدەسسە،
ەلىنىڭ قامىن جەر ەدى.
جاتقا نامىس جىبەرمەس.
ەكپىندى تۋعان ءور ەدى.
اتاڭا نəلەت سۋ پەرى!
ەرىمدى قور ەتكەندەي
وڭمەنىمنەن وتكەندەي،
جەبىرىمە جەتكەندەي،
جەتى اتاما كەتكەندەي.
اۋزىنا دəم سالعىزباي
قولىنا قىران العىزباي
جاۋىنا قارسى بارعىزباي
قۇلدىققا بولا تۋعانداي
تۇنشىقتىرىپ بۋعانداي
وركەنىمدى وسىرمەي
ءورىسىمدى تارىلتىپ،
جۇرىسىمنەن جاڭىلتىپ،
باق دəۋلەتتەن ارىلتىپ،
نە اقىڭ بار ەد ەرىمدە؟
وسىنشا مازاق ەتەتىن
جەتپىس جەتى əكەڭنىڭ
باسى بار ما ەد جەرىمدە؟
* * *
اتاڭا نəلەت، سۋ پەرى!
سۋماڭداعان قۋ پەرى!
قول-اياقتى ۋلاعان
تيگەن جەرى ۋ پەرى!
جانىڭ باردا كەت پەرى!
جەر تۇبىنە جەت پەرى!
جىندارىم قاپتاپ كەلەدى:
كورسەتەيىن تەپكىنى!
باسىما شاۋىپ سەن جاۋىز،
تۇبىمە كەپ پە ەڭ جەتكەلى؟
جەتپەك بولساڭ، تۇبىمە،
جەتى بۇزىرىڭ، قىرىق شىلتەن
ەرلەردەن مەدەت سۇرايىن!
كوردە جاتقان əكەمنىڭ
قۋ باسىمەن ۇرايىن
جانىڭدى قىلداي قىلايىن،
قىل بۇراۋىن بۇرايىن!
ساقالىڭدى ءبىر تالداپ،
شىڭعىرىتىپ تۇرىپ جۇلايىن!
* * *
جىندارىمدى جابايىن!
كەتپەنىمدى جالايىن
قانجارىمدى الايىن،
قارنىما قاداي سالايىن،
قىزىل قانعا مالايىن،
ۇرەيىڭدى الايىن،
ۇركىتەيىن، جارايىن،
نوكەرلەرىم كەلگەندە،
نوسەر بۇلتتاي جاۋايىن،
قورلىققا ناعىپ كونەيىن؟
ۇستىڭە سەنىڭ تونەيىن!
باسقا ورناساڭ باسپەنەن
سىباعاڭدى بەرەيىن!
كەتپەگەنىڭ كورەيىن!
جەڭە الماسام سەن جاۋدى،
ۇزە الماسام بۇعاۋدى،
قور بوپ ءبۇيتىپ جۇرگەنشە
يتشىلەپ ءومىر سۇرگەنشە،
قاداسىن پىشاق قارنىما،
ءبىرجولاتا ولەيىن!
* * *
قارا باقسى تەپسىندى،
تەپسىنگەننىڭ بەلگىسى:
سارنادى ەكسىم-ەكسىمدى.
اقتارىلعان ازامات
تامىرعا ۇشقىن جەتكەندەي
دەنەگە ۋ سەپكەندەي،
كۇرەلەرى كەپكەندەي،
سەلك ەتىسىپ، سەسكەنىپ،
ءدىر-ءدىر قاعىپ، جەلپىندى.
اۋرۋعا تامان انتالاپ،
كوزدەرى كەتتى قانتالاپ،
اۋىزدان كوبىك بۇرقىراپ،
وڭەشتەرى قىرقىراپ،
كۇرس-كۇرس ەتىپ، əۋپىلدەپ،
زىكىرگە باستى كəۋكىلدەپ.
* * *
ءىي-ياۋ... ىقىق-ىم... ءىي-ياۋ-اۋ
وتىرعاندا كوپ جالقاۋ،
ءىي-ياۋ... ىقىق-ىم... ءىي-ياۋ-اۋ!
قالعىپ، شۇلعىپ، جابىرقاۋ،
ءىي-ياۋ... ىقىق-ىم... ءىي-ياۋ-اۋ!
نە بوپ كەتتى ويپىرماۋ.
ءىني-ياۋ... ىقىق-ىم... ءىي-ياۋ-اۋ!
بۇزدى-اۋ شىرقىن ءىي قالقاۋ!
ءىي-ياۋ... ىقىق-ىم... ءىي-ياۋ-اۋ!
سال زىكىردى... ءىي-ياۋ-اۋ!
ءىي-ياۋ... ىقىق-ىم... ءىي-ياۋ-اۋ!
قوس پىكىردى ءيىى-ياۋ-اۋ!
ءىي-ياۋ... ىقىق-ىم... ءىي-ياۋ-اۋ!
جازىپ الساڭ ەسەن-ساۋ...
ءىي-ياۋ... ىقىق-ىم... ءىي-ياۋ-اۋ!
بولار سوندا توي تارقاۋ!
ءىي-ياۋ... ىقىق-ىم... ءىي-ياۋ-اۋ
.... . . . . . . . . . . . . . . . . . .
... . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .
كوشەربايدى كوپ باقسى ارقاعا قاعىپ، تالقىعا سالىپ، باسپەن
سوعىپ، كوشىردى.
باقىرعان باقسىنىڭ ەمى قوندى ما، بولماسا شىن كوڭىلىمەن دەن قويدى ما، əيتپەسە، ءوز بويىنداعى قۋاتى جەڭدى مە، əيتەۋىر ءۇش كۇننەن كەيىن قىرانىن قولىنا قوندىرىپ، تىماعىن الشىدان تاستاپ، كەشكى مەزەكتە ءۇي جانىندا كوشەرباي وتىر ەدى. كەر مارالداي كەرىلىپ، اق جاۋلىعى كولبىرەپ اق بوز ۇيگە سۇيەنىپ، اتقان تاڭداي ماسايراپ كۇلشەجانى تۇر ەدى. بارىمتاعا تۇسكەن 5 جىلقىنى الىپ قايتقان Əبەجان الشاڭداي باسىپ، اتتان ءتۇسىپ، ۇيگە تامان اياڭدادى.
تىقىل قارا جولمەن تىجىلداتىپ كەلە جاتقان پار اتتى تارانتاس بەرى قاراي ويىستى. اربادان ورىسشا كيىنگەن سىپقىر قارا سۇر جىگىت اتىپ ءتۇستى:
– قالقام-اۋ، قارابەك پە!؟ – دەپ كۇلشە ساڭق ەتتى.
– جان قىپ جاراتقانىڭا شۇكىرشىلىك! – دەپ قىرانىن تۇعىرىنا
قوندىرىپ، كوشەرباي ۇلىنا قۇشاعىن جايدى.
ءومىر قالاي ءسəندى!
