بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسى «حالىقارالىق ناۋرىز كۇنى» دەپ بەكىتىپ، يۋنەسكو ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگىزگەن ۇلىق مەرەكەمىز تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمدار مەن بايىپتى بولجامدار جەتكىلىكتى. وسى كۇندى ويىن-ساۋىقپەن اتاپ وتەتىن حالىقتاردىڭ ءباسپاسوز بەتتەرىندە ايتىلىپ جاتاتىن جەكەلەگەن پىكىرلەردەن ءتىپتى اياق الىپ جۇرگىسىز. الايدا وسى پايىم پارداسىنان ىرىكتەلگەن تولىمدى تولعامداردى قورىتىپ، تۇپكىلىكتى بايلام جاساعان جۇيەلى عىلىمي ەڭبەك جوق دەسە دە بولادى. سول ءۇشىن بۇگىندە ەلدىڭ تانىم-تۇسىنىگىن ەكىۇداي وي كەۋلەي باستاعانى جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى شىن مانىندە بۇل قانداي مەرەكە جانە جىل باسى ناۋرىز ايىنىڭ ناقتى قاي جۇلدىزىندا باستالىپ، قانشا كۇن تويلانۋعا ءتيىس دەگەن سۇراقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن باسى اشىق ماسەلە كۇيىندە قالىپ وتىر.
كەيىنگى كەزدە ناۋرىز ءدىني مەرەكە رەتىندە توپشىلانا باستاعان بولسا، ەتنوگراف عالىمدار مۇنى ءارىسى جالپى شىعىس حالىقتارىنىڭ، بەرىسى تۇركى تايپالارىنىڭ مۇشەل ەسەبى بويىنشا جىل باسى ەكەنىن ايتۋدان تانعان ەمەس. اتالمىش حالىقتىق مەرەكەنىڭ قازاق توپىراعىندا جاپپاي اتاپ وتىلۋىنە 1926 جىلدان كەيىن جول بەرىلمەۋى ونىڭ بىرىڭعاي ءدىني رەڭك الىپ، اۋەلگى ماعىناسى الاشۇبارلانا باستاعاندىعىنان بولاتىن.
جالپى، ناۋرىز تابيعات-انامەن ەگىز ءورىم ىلكى تەگىن ۇمىتپاعان حالىقتاردىڭ ورتاق مەرەكەسى ەكەنى داۋسىز. ويتكەنى ونى ءبىر زاماندا ەۋروپا، يران، ءۇندىستان، الدىڭعى جانە ورتالىق ازيا، كاۆكاز، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك امەريكا، ءتىپتى افريكانىڭ ۇندىەۋروپا تىلدەرى توبىنداعى حالىقتار، ءارتۇرلى مادەنيەت ۇستانىپ، سان الۋان كۇشتەرگە تابىنعان ريمدىكتەر، ياحۋدەي دىنىندەگىلەر مەن ەجەلگى ورىستار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنداعى رۋحاني ەرەكشەلىكتەرگە بەيىمدەپ، تۇرلىشە تويلاعانى ءمالىم. امەريكا كونتينەنتىن جايلاعان حالىقتار مەن ەۋروپالىقتار دا يۋسۋس حريستوس تۋعان قاڭتار ايىن جاڭا جىل ەسەبىندە كەيىن اتاپ وتە باستاسا كەرەك. ال ورتا ازيا، پارسى، شىعىس حالىقتارى مەن تۇركىنىڭ زاڭدى جۇراعاتى – قازاقتار ءۇشىن بۇل تابيعاتتىڭ قايتا تۇلەۋ مەرەكەسى – جىل باسى. ەندەشە حالىقتىڭ ءسۇرساناسى مەن تۇرمىس-سالتىمىزدا وزىندىك ورنى بولعان، كەيىن كەلە ءمان-ماعىناسى كومەسكىلەنىپ، ۇمىتىلۋعا اينالعان ناۋرىزعا قاتىستى ءبىر تابيعي جايتتى ۋاقىت ورنەگى توتىقتىرا باستاعان جادىمىزدا قايتا جاڭعىرتىپ وتەيىك.
سونىمەن قازىر كوپشىلىگىمىز جىل باسى 21–22 ناۋرىز دەگەن ۇعىمعا دەن قويىپ، داعدى الدىرا باستاعانىمىز جاسىرىن ەمەس. الايدا ءبىز ونىڭ استارلى ماعىناسىنا ءجىتى ءمان بەرىپ ءجۇرمىز بە؟ ولاي بولسا جىل باسى ناۋرىز ايىنىڭ ناقتى قاي جۇلدىزىندا باستالۋعا ءتيىس؟ بۇعان وراي بايىرعى بولجامدار مەن دالا قازاعىنىڭ تابيعاتتى ءجىتى باقىلاعان بىلىگىنەن كىمنىڭ نە بىلگەنى بار؟ الدە «كوپ ايتسا كوندىنىڭ» كەرىمەن بۇدان بىلاي دا ەسكى سۇرلەۋ ىزىمەن جۇرە بەرەمىز بە؟
ناۋرىز ايىنىڭ ءناتى بىلىنگەننەن باستاپ تىرشىلىكتەگى تابيعي باستاۋلاردى ۇلىقتاۋ مادەنيەتى مەن كەيىنگى كوزقاراستاردىڭ يتجىعىس كۇرەسىنىڭ حالىق سانسىنداعى جەمىستى-جەمىسسىز جولدارىنا قوسا تىم قارابايىر تۇسىنىكتەر جاۋىننان كەيىنگى قۇرقۇلاقتاي قاپتاي باستايدى. ءارى-بەرىدەسىن پارسى جۇرتى «نوۆرۋز»، ياعني «جاڭا كۇن» اتاندىرعانعا دەيىن ءبىزدىڭ قازاق كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋىنە قاتىستى شىعىس كۇنتىزبەسىمەن ەگىز ءتول ۇعىمداردى بىلمەگەن سياقتى جاعىمسىز اسەر قالدىرادى.
بەس مۇشەلدى، سوعان ساي ون ەكى جىلدا اۋىسىپ وتىراتىن بەس ءتۇستى (اق، سارى، كوك، قىزىل، قارا), ياعني الپىس ءبىر بەلەستى «ءبىر جاس» دەپ تۇجىرىم جاسايتىن بايىرعى قازاق ءوزىنىڭ جىل قايىرۋ ءداستۇرىن تىم ەرتە داۋىرلەردەن باستايدى. بەلگىلى ەتنوگراف عالىمدار، مارقۇم ەرىك كوكەەۆ پەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆتار ايتىپ، جازىپ قالدىرعان دالەلدى دەرەكتەردە ادامنىڭ جاسىنا قاتىستى وسى الپىس ءبىر جىلدىق تارماق دالا مادەنيەتىندە ون التى مىڭ رەت قايتالانىپتى. اتالعان بەس مۇشەل اراسىنداعى قارا ءتۇس قاي جاسقا (13, 25, 37, 49, 61) تۋرا كەلسە، سول بەلەس يەسى ءۇشىن وتە قاۋىپتى دەگەن سەنىمدە بولعان بابالارىمىزدىڭ الپىسقا تولماي ولگەن كىسىنى «ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلمەي ءولدى» دەيتىنى دە سوندىقتان. وسى ولشەمدى ۇلى تاريحقا، ياعني ون التى مىڭ جىلدىق مەرزىمگە شاققان ءاربىر ادام ءبىزدىڭ ءباسىمىزدى وزگە حالىقتار ۇردىسىمەن قاتار قويىپ سالماقتاعاندا، قازاق سالت-داستۇرلەرىن تىم كەنجە دامىعان نەمەسە وزگەلەردەن ەنشىلەنگەن كوشىرمە دەپ تە ايتۋعا اۋىزدارى بارماس ەدى.
كەيىنگى كەزدە حالىق اراسىندا بەلگىلى ءبىر ءداستۇردى تالداپ، تۇسىنۋگە قاتىستى شيەلەنىستى تۇسىنىكتەر سالدارىنان جىل باسى ناۋرىزعا بايلانىستى قازاقى ۇعىمداردىڭ دەنى كىرمە ەكەندىگى ءجيى ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. قازاقتاعى كورىسۋ ءداستۇرىنىڭ تۇجىرىمداماسىن وزىنشە انىقتاپ «امال مەرەكەسىنىڭ تامىرى موڭعول مەن تۋۆا حالىقتارىندا جاتىر» دەپ توپشىلايتىن ورىس عالىمى اندرەي استافەۆتىڭ پىكىرى ءبىز ءۇشىن سونشا ماڭىزدى ما؟ سوندا ءبىزدىڭ بابالارىمىز ناۋرىز ايىنىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىن امال (حامال – پارسى تىلىندە توقتى-زودياك شوقجۇلدىزى، 21 ناۋرىز بەن 20 ءساۋىردىڭ ارالىعى) اتاندىرىپ، كوكتەم كەلگەندە «امال كەلدى، امال كىردى» دەپ، جاڭا كۇن كىرگەندە ءبىر-بىرىمەن كورىسۋ ءراسىمىن جاسايتىن قازاق وسى ءداستۇردى موڭعول مەن تىۆادان الدى دەگەن وسىنداي دولبار تۇجىرىمعا يلانىپ، كوزسىز كوبەلەكتەي كونە بەرۋگە بولا ما؟
مىسالى، پارسى ءتىلدى حالىقتار ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاعاندا ءار جەردەن لاۋلاتىپ وت جاعىپ، وعان ماي قۇيادى. ءدال وسىنداي ءراسىمدى ءبىزدىڭ بابالارىمىز دا جاساعان جانە مۇنداي ىرىمدار قازاق تۇرمىسىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن قالماي، ىلەسىپ كەلە جاتىر. ولاي بولسا ەندى وسىنى دا قازاق اتام پارسىلاردان العان دەۋىمىز كەرەك پە؟
اۋىلدىق جەرلەردە شاڭىراققا جاس كەلىن تۇسكەندە وت-انا قۇرمەتى ءۇشىن وتقا قۇيرىق ماي سالىپ، جەر-وشاققا سالەم سالدىرۋ ءراسىمى ءالى دە بار ەكەنىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. ال ەندى وسى قانداي سالت، نەندەي كۇشكە يە ءراسىم؟ ءسوز جوق، بۇل بايىرعى بابالارىمىزدىڭ ەجەلگى قوڭسىلاستارى ءۇندى-يران جۇرتىمەن قاتار قاسيەت تۇتقان جورالعىلار. زورواستريزم سەنىمىندە بولعان داۋىردە احۋرا مازداعا تابىنعان كونە گرەك جۇرتى كادۋىلگى وتتى ءۇش تۇرگە بولەتىن. ولار – وشاق، وت جانە كۇل. ءبىر عاجابى ولار وسى ءۇش اسىلدى وي مەن ءسوزدىڭ، ءارى ارەكەتتىڭ بىرلىگى دەپ بىلگەن. دەمەك، ويى بۇزىق كىسىنىڭ ءسوزى دە بۇزىلادى، ال ءسوز بۇزىلعان جەردە ارەكەت تە سوعان ساي سيىر قۇيىمشاقتانا بەرمەك. وسى ۇشتىك (ەجەلگى ورىستار ءۇش دەگەن سانعا اسا ءمان بەرەتىندىكتەن جىل باسى مەرەكەسىندە داستارحانعا ءۇش باس سارىمساق قويادى) نەگىزگە قۇرىلعان قاراپايىم ءپالساپانى جاتسىنباي قابىلداپ، وشاعىنا تەر توككەن بۇرىنعىلار قىزدارىنا كۇلبارشىن، كۇلبارام، كۇلايىم، كۇلجامال، كۇلاندا، كۇلدانا، كۇلپاش، كۇلبالا دەپ ات قوياتىن. سونىڭ ءبارىن يراندىق «گۇل» تۇبىرگە اينالدىرىپ الىپ جۇرگەن دە ءوزىمىز، وزگە ەشكىم ەمەس.
ءبىر-بىرىنە «شىراعىڭ سونبەسىن!» دەپ تىلەيتىن ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ ناۋرىز كەلگەن ءتۇنى قىزىر بابا قۇرمەتىنە ءار شاڭىراقتا قوس شىراق جاعىپ قوياتىن ءراسىمى دە ەسكىدەن كەلە جاتقان نانىم-سەنىمدەرىنىڭ جۇقاناعى. بۇگىنگى يسلام مادەنيەتى بويىنشا بۇل مۇسىلمانشىلىققا جات ادەت بولعانىمەن، ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا اۋليە ادامدىڭ مازارىنا، كيەلى سانالاتىن جەرلەرگە شام جاعۋ، دۇنيەدەن وتكەن جاننىڭ تۋىستارى قايتىس بولعان مارقۇمدى جاتقىزىپ، اۋاشالاعان ۇيگە سۇيەك شىققان كەشتەن باستاپ، ءار كۇنى ىمىرت جابىلعاندا كىسىنىڭ رۋحى جەر بەتىن تاستاپ ماڭگى مەكەنى – باقيعا اتتانعا دەيىن قىرىق كۇن شىراق جاعۋ ءراسىمى زورواستريزمنەن قالعان، نەگىزىنەن ياحۋدي (يۋدايزم) مەن حريستيان دىنىنە ءتان عۇرىپتار كەيبىر قوعامداستارىمىزدىڭ اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. ناۋرىز مەرەكەسى كۇندەرى جيعان-تەرگەن دۇنيە-مۇلكىن قاعىپ-سىلكىپ وتپەن الاستاپ الاتىن قازاق بالاسى عاسىرلار بويى جيناقتاپ، ءارتۇرلى سەنىمدەر مەن مادەني اۋىس-تۇيىستەر تولقىنىندا سىڭىرگەن سالت-داستۇرلەرى مەن ىرىم-تيىمدارىنىڭ بارلىعىن وسى كۇندەرى قايتا جاڭعىرتۋعا تىرىسادى. ويتكەنى، سالت-ءداستۇر جاڭعىرىپ، ەسكى ىرىم، جورالعىلار مەن بەلگىلى ءبىر ماعى راسىمدەر قايتالانعان سايىن ادام بالاسى ءوزىنىڭ ىلكى باستاۋلارىنا قايتىپ، رۋحتار قاۋىشىپ، قايتا تۇلەيدى دەگەن تۇسىنىك سانا تۇكپىرىنە جازىلعان، بالتالاساڭ دا بۇزۋعا كەلمەيتىن جاسىرىن مالىمەتتەر جيىنتىعى بولىپ سانالادى.
ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ناۋرىز تويى توعىز كۇن بويى تويلانعاندىعى ايتىلادى ء(ماشھۇر ءجۇسىپ دەرەكتەرىندە سەگىز كۇن، الايدا بۇگىنگىدەي ءبىر اي ەمەس. – ب. ج.). ويتكەنى ناۋرىز ايىنىڭ 13 جۇلدىزىندا توقسان كۇنگە سوزىلعان قىتىمىر قىس ماۋسىمى تولىق كۇرمەلىپ، كەلەسى جىلدىڭ شىراعى جاعىلادى. شارۋانىڭ جايىن بىلەتىن قازاق قىس ايىنىڭ وسى سوڭعى كۇندەرىن «جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعى» اتاندىرعانى دا سوندىقتان. ولاي بولسا تۇتاس ءبىر جىلدىڭ كەيىن قالۋى، 12 جىلدا ءبىر كەلەتىن مۇشەلدىڭ كىرۋى (كوكتەم مەرەكەسىندە بايىرعى ورىس حالقى اس ءمازىرىنىڭ قاتارىنا مىندەتتى تۇردە ون ەكى ساباق جاس جۋا قوسادى), كوكتەمنىڭ كەلۋى، ياعني جىل باسى 14 ناۋرىزعا سايكەس كەلەدى. ءداستۇر بويىنشا ناۋرىزناما (كەي دەرەكتەردە ناۋرىزداما. – ب. ج.) مەرەكەسىنىڭ سەگىزىنشى كۇنى «تويتارقار» ءراسىمىن جاساپ، كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن ساتتە، ياعني 22 ناۋرىزدا بيىك قىردىڭ باسىنا شىعىپ تاڭ شاپاعىن قارسى الىپ، كەلەسى جىلعا امان-ەسەن وتكەنىنە قۋانعان قازاق توعىز دەگەن ساندى دا كەزدەيسوق تاڭداماعان. كونە نۋمەرولوگيا عىلىمىندا توعىز – ادام دەگەن ءسوزدىڭ يشاراسى. وسىدان كەلىپ «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» ۇعىمى، ياعني ءبىر ايدىڭ جانە توعىز سانىنا قاتىستى بارلىق قاسيەتتەر جيىنىنىڭ ءتىنى تارقاتىلادى. ويتكەنى ادام بالاسىنىڭ ءومىر تىشىلىگى بەلگىلى ءبىر تىلسىم سانداردىڭ زاڭدىلىعىنا بايلاۋلى ەكەنىن كونەدەگىلەر جاقسى بىلگەن.
ارينە، ءبىزدىڭ بۇل ويىمىزبەن كوپ ادامنىڭ بىردەن كەلىسە كەتۋى ەكىتالاي. بىراق بايىرعى قازاق باسقانى بىلمەسە دە، تابيعاتتىڭ ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەنىن ەشكىم جوققا شىعارا الماسى انىق. مەن سول عازيزدەردەن قالعان تابيعي بىلىكتىڭ ءبىر ۇزىگىمەن عانا بولىسكەلى وتىرمىن. ويتكەنى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ دەنى 12 جىلدىق كۇنتىزبەلىك تارماق «قىتاي مادەنيەتى ارقىلى تيبەت، موڭعول، ۇيعىر ءھام قازاققا سىڭگەن» دەگەن پىكىرلەرگە يەك ارتۋدان اسپاي وتىر. ال وسى حالىقتارمەن ءومىر بويى قوڭسى بولىپ، بايتاق دالانى بولىسە جايلاعان ءبىزدىڭ ەسكى رۋ-تايپالارىمىز تۇتىنعان ءدال وسىنداي ەسكى مادەني ۇستىندار تۋرالى ايتۋعا كەلگەندە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كەگەجەگىمىز كەيىن تارتا بەرەدى. امال قانشا، عالىمداردىڭ باسىم بولىگى وسىلاي دەپ بەلگىسىن بەكىتىپ قويعان سوڭ ازىرگە وسى مالىمەتتەردى مالدانا تۇرۋعا ءماجبۇرمىز. ايتسە دە، تۇبىرىمەن قايتا قاراپ، زاماناۋي زەردەمەن زەرتتەۋگە سۇرانىپ تۇرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى دە وسى.
ال ەندى ءبىز بۇگىنگى باتىس ايماعىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ (اقتاۋ، اتىراۋ، ورال، اقتوبە) نە ءۇشىن 14 ناۋرىزدى «كورىسۋ» نەمەسە «امال» مەرەكەسى دەپ اتايتىنىنا ءجىتى ءمان بەرىپ ءجۇرمىز بە؟ جالعىز باتىس ايماعىن جايلاعان اعايىندار، رەسەي مەن قاراقالپاقستاندا تۇراتىن قانداستارىمىز عانا ەمەس، بارلىق داعىستان حالىقتارى، سونىڭ ىشىندە ءازىربايجاندار دا جىل باسى دەپ ءبىر-بىرىمەن تاپ وسى 14 ناۋرىزدا كورىسەتىنىن قانداي تابيعي قۇبىلىسپەن نەمەسە ەتنيكالىق بايلانىسپەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟
تابيعاتتىڭ ءتىلىن ءبىر كىسىدەي تۇسىنگەن بابالارىمىز جەردىڭ ون ەكى ايدا كۇندى ءبىر اينالىپ شىعۋىن «جىل» دەپ اتاعان. جالپى جۇرتقا بەلگىلى، جىل باسى – تىشقان. حالىق اراسىندا «تىشقان قالاي جىل باسى اتاندى؟» دەيتىن بالالارعا ارنالعان ەرتەگىدە وسى مارتەبەگە يە بولۋ ءۇشىن تالاسقان حايۋاناتتار اراسىنداعى ونىڭ ايلاكەرلىكپەن جەتكەن ارەكەتى ەرەكشە ايتىلادى. ال بۇل ەرتەگىنىڭ بالالارعا ارنالۋ سەبەبىن تۇسىندىرمەي-اق قويسا دا بولاتىن شىعار. ويتكەنى كوشپەندىلەر ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان تابيعي تاجىريبەسىن باۋىرىنداعى بالاسىنا تال بەسىكتە جاتقاندا اناسىنىڭ اق ءسۇتى مەن ءالديى ارقىلى دارىتۋعا تىرىسقان.
بۇگىنگى پوۆولجە، رەسەي، ورتا ازيا، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، اۋعانستان، يران، قازاقستاننىڭ قۇمشاۋىت پەن تاقىر جەرلەرىن مەكەندەيتىن، ۇساق كەمىرگىشتەر توبىنا جاتاتىن، قورقۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن وجەت ءارى وتە ساق تىشقاننىڭ بالپاق دەگەن ءتۇرى بولادى. ءوزى ءۇش-ءتورت جىلدان ارتىق ءومىر سۇرمەيدى. جىنىستىق زەرەكتىگى ءومىرىنىڭ ەكىنشى-ءۇشىنشى جىلى عانا كەمەلىنە كەلىپ، تولىسا باستايدى. وتىزعا تارتا ءشوپتىڭ تۇرىمەن قورەكتەنىپ ۇنەمى وسىمدىك تامىرىنان ىلعال سوراتىندىقتان سۋعا دا اسا قۇمار ەمەس. ونىڭ اسا باعالى جون تەرىسى ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي تۇلەپ، كۇن كوزىنە شىعىلىسىپ قىپ-قىزىل بولىپ، جاناردىڭ جاۋىن الىپ قۇلپىرا تۇسەدى.
ءبىر قىزىعى، الگى ماقۇلىق جىل ون ەكى اي تىرشىلىگىنىڭ توعىز ايعا جۋىعىن جەر استىندا، قالىڭ ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا وتكىزەدى. قۇم شىجعىرعان شىلدە ايىنىڭ ىشىندە اۋەلگى جازعى ۇيقىعا كەتكەننەن كۇزدىك، قىستىق ۇيقىسىن ابدەن قاندىرىپ، قىس كۇرمەلەر كۇنى، ياعني 13 ناۋرىزدا ءبىر-اق ويانادى. سوعان قاراعاندا جىل مەزگىلىنىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى تابيعاتتا بولىپ جاتاتىن ەرەكشە وزگەرىستەردى ءبىرىنشى وسى تىشقان تۇقىمى سەزەتىن بولسا كەرەك. قىسقى ۇيقىدان الدىمەن ەركەگى، سوسىن ۇرعاشىسى، سوڭىنان بارىپ بالپاناقتارى تۇرادى. ءسويتىپ، سول كۇنى تابيعاتتىڭ قانداي مىنەز تانىتىپ تۇرعانىنا قاراماستان، قىستاي جاتقان ىندەرىنىڭ اۋزىن، ءىشىن تولايىم تازالاپ الىپ، ءبىر-بىرىمەن كىسى سياقتى كورىسەدى. ەگەر كۇن رايى جىلى بولسا، سول ساتتەن باستاپ تىرشىلىگىن جالعاستىرادى. ال اۋانىڭ ءالى دە بولسا سىنباعان، قىتىمىر ەكەنىن بايقاسا، بالپاق قالىپتى ادەتىمەن ىنىنە كىرىپ الىپ كۇن جىلىنعانشا قايتادان كوز شىرىمىن الۋعا كىرىسەدى.
مۇنداي تابيعي قۇبىلىستارعا تاڭ قالۋعا دا بولماس. مىسالى، كەمىرۋشىلەر وتريادىنىڭ ءتيىن تارىزدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن، قازاقستاننىڭ ورماندى دالاسى، ءشولدى جەرلەرى مەن تاۋلى ايماقتارىندا ۇشىراساتىن، تەرىسى اسا باعالى، مايى حالىق مەديتسيناسىندا ءار ءتۇرلى سىرقاتتارعا ەم رەتىندە كادەگە جاراتىلاتىن سۋىر دەگەن سۇتقورەكتى بار. سولاردىڭ ءوز اراسىندا بولاتىن ادام ايتسا نانعىسىز «سۋىردىڭ قىز ۇزاتۋ» ءراسىمىن اڭشىلىقپەن اينالىساتىن اعايىن بىلۋگە ءتيىس. قاز قاتار ءتىزىلىپ تۇرىپ ۇيالاستارىن ۇزاتقان ساتتە سۋىرلار ادامشا قيماستىق تانىتاتىندارىن اڭشىلار اڭگىمە ەتكەندە ونى بەي-جاي وتىرىپ تىڭداۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. ال قازاقستاننىڭ جايىق، سىرداريا، ەرتىس، ىلە، شۋ، تەنتەكقارا، قوبدا وزەندەرىندە كەزدەسەتىن، تىرشىلىگىنىڭ كوبى سۋدا وتەتىن، اسا باعالى تەرىسىنىڭ ەرەكشە جۇپار ءيىس شىعاراتىن قىلشىقتارىنان پارفيۋمەريادا قولدانىلاتىن «قۇندىز جۇپارى» الىناتىن، سۋ تۇبىندەگى شامشىراق اتالاتىن ەرەكشە جارىق تاستىڭ ساقتاۋشىسى الگى كەمىرگىشتەر وتريادىنىڭ قاتارىنداعى قۇندىز دەگەن تىشقان ەكەن.
...سول بالپاقتىڭ الگى عاجايىپ ارەكەتى جىل باسى ناۋرىز كەلگەندە اۋىل-ءۇدىڭ اينالاسىن تازارتىپ، كىر-قوڭدارىن جۋىپ، كيىم-كەشەكتەرىن قايتا جاڭارتىپ كيەتىن دالا حالقىنىڭ تىرشىلىگىنە قاتتى ۇقسايدى. ولاردىڭ جىلداعى وسى ادەتىنەن ءبىر تانبايتىنىن بىلەتىن جانە تابيعي قۇبىلىستاردى قالت جىبەرمەي ۇنەمى باقىلاپ جۇرەتىن بۇرىنعىنىڭ ەسكەرىمدى اقساقالدارى بالپاق ىننەن شىققان كۇندى جىل باسى دەيتىن.
بۇعان بايلانىستى حالىق جادى دا كوپ نارسە ساقتاعان. ەل اراسىندا «بايدىڭ ۇلى بالپاناق» دەگەن ءسوز قالعان. بۇل الگى تىشقان تۇقىمداستىڭ ماي باسقان، تولىق، بالپيعان، قوبالاق بولمىسىنا ءسۇيسىنىپ ايتىلعان تەڭەۋ بولسا كەرەك. كەشەگى اشتىق زۇلماتى قۇرىق سالعان جىلدارى ادامدار بالپاقتىڭ ەتىن جەپ جان ساقتاعان. كىشى ءجۇز قازاقتارى اراسىندا ايتىلاتىن «تورتقارا، بالپاعىڭدى جەپ قارا» دەگەن قاعىتپا ءسوز سونىڭ بەلگىسى. قازىر ۇمىتىلا باستاعانىمەن بۇرىن قازاق تۇرمىسىندا بالپاققا قاتىستى اتاۋ، ەسىم تەرگەۋ، ويىن تۇرلەرى دە ءجيى كەزدەسەتىن. توعىز اي مەن ءبىر جاستىڭ اراسىنداعى توپ-تولىق، دەنى ساۋ پەرزەنتىن كەمىرگىش تۇقىمداسىنىڭ بالاسىنىڭ اتىمەن «بالپاناقتاي» دەپ ەركەلەتەتىن قازاق ونىڭ ەرەكشە قاسيەتىن ەجەلدەن بىلسە كەرەك. قازاق بالالار فولكلورىندا «بالا، بالا – بالپاق / باسىڭ نەگە جالپاق؟» دەگەن ءازىل ارالاس جىر جولدارى دا كەزدەسەدى. جالايىردىڭ اتاقتى ءبيى، كوسەم، ءارى اۋليەسىنىڭ ەسىمى بالپىق بولۋىندا دا ءبىر تابيعي ۇيلەسىمدىلىك پەن زاڭدىلىقتىڭ بولۋ مۇمكىن.
سونىمەن 13 ناۋرىزدا سوڭعى نۇكتەسى قويىلاتىن كونە جىل 14 ناۋرىزدان باستاپ جاڭا بەلەسكە اۋىسىپ، ەجەلدەن كۇندى قاسيەت تۇتقان دالا جۇرتى جاپپاي توي تويلاۋعا كىرىسەدى ەكەن. ال 22 ناۋرىزدا كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىپ، اق پەن قارا بەتتەسىپ، ءارى قاراي كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقارىپ، جەر باۋىرى بۋساپ، تىرشىلىكتىڭ تامىرىنا قان جۇرە باستايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى جايت. ءسويتىپ كوكتەم مەرەكەسىن توعىز كۇن تويلاپ كۇرمەيتىن كوشپەندىلەر سودان سوڭ كەلەسى جىلدىڭ قامىنا كىرىسەتىن بولعان. ولاي بولسا، جىل باسى – ءاز ناۋرىز مەرەكەسى قۇتتى بولسىن، مۇشەلدىڭ تابالدىرىعىنان امان-ەسەن وتەيىك.
قولدان كەلسە بابالار سىڭىرگەن دالالىق ءبىلىمنىڭ قاسيەتى مەن قادىرىن قاشىرماي، تىلسىمعا تولى ۇلتتىق ۇردىستەرىمىزدى كىرشىكسىز تۇتىنعانعا نە جەتسىن.
بەرىك ءجۇسىپوۆ،
فولكلورتانۋشى
