ەلباسىنىڭ تاريحي ءرولىن الەم مويىندادى

2157
Adyrna.kz Telegram

ەلباسىنىڭ يادرولىق قارۋعا قارسى باستامالارى ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ساياساتىنىڭ ۇلىق ۇستىنىنا، تۇعىرلى تۇتقاسىنا اينالدى. قازىرگى قۇبىلعان زاماندا دا قۇبىلاسىنان جاڭىلماعان قازاقستان وسى ۇستانىمىنان تايماي، انتيادرولىق قوزعالىستىڭ كوشىن باستاپ، تاعدىرى تۇتاس، تىلەگى ۇقساس ادامزات قاۋىمىن «اقىرزامان قارۋىنان» ازات الەمگە باستاپ كەلەدى.

بىرەگەي جاھاندىق ۇيىم – بۇۇ-نىڭ 2007-2016 جىلدار ارالىعىندا باس حاتشىسى بولعان پان گي مۋن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن «يادرولىق قارۋسىزدانۋ پروتسەسىنە جەتەكشى بولۋعا لايىق جالعىز ليدەر» دەپ اتادى. وسى ارقىلى ول ادامزات جىلناماسىندا ءبىرىنشى بولىپ يادرولىق سىناقتى تولىق توقتاتقان جانە يادرولىق الەۋەتتەن تۇبەگەيلى باس تارتقان ەلباسىنىڭ تاريحي ورنىن اتاپ ءوتتى.

– نۇرسۇلتان نازارباەۆ ادامزاتقا ۇلى ميراس سىيلادى. ول بەيبىتشىلىك، تۇراقتىلىق جانە ورنىقتى دامۋ ماسەلەلەرىن تەك ءوز ەلىندە عانا ەمەس، حالىقارالىق دەڭگەيدە ىلگەرىلەتىپ كەلەدى. ن.نازارباەۆ ءسوزسىز، الەم تاريحىنداعى ەڭ ۇلى ليدەرلەردىڭ ءبىرى! بۇۇ باس حاتشىسى بولىپ تۇرعان تۇستا ماعان جاھاندىق جانە وڭىرلىك دەڭگەيدەگى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى بويىنشا اقىل قاجەت بولعاندا مەن كەڭەس سۇراپ، وسى تۇلعاعا جۇگىنەتىنمىن، – دەپ جازدى وتكەن جىلى پان گي مۋن.

بۇۇ-نىڭ بۇرىنعى باس حاتشىسى، مارقۇم كوفي اننان دا ەلباسىنىڭ تاريحي رولىنە ءمان بەردى.

– قازاقستان وزىندە بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق ورناۋىمەن، ەكونوميكالىق ءوسىم جولىندا بولۋىمەن باسقا ەلدەردەن دارالانادى. قازاقستان وزگەلەرگە ونەگە بولاتىن مەملەكەت. 1991 جىلى يادرولىق قارۋدان ەرىكتى تۇردە باس تارتۋ جانە سىناق پوليگونىن جابۋ ارقىلى ن.نازارباەۆ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە قارۋسىزدانۋ باعىتىنداعى جاھاندىق كۇش-جىگەرگە سالماقتى سەرپىن بەردى. 60 جىل بۇرىن قۇرىلعاننان باستاپ بۇۇ ءدال وسى ماقساتقا قول جەتكىزۋگە ۇمتىلعان بولاتىن، – دەدى ك.اننان.

ەلباسى

حالىقتىڭ اتىن ەشكىم ەستىمەگەن اۋرۋلارعا ۇشىراپ، ازاپتانىپ ءولۋى، ۇلتتىڭ گەندىك قورىنىڭ بۇزىلۋى، قورشاعان ورتانىڭ الاپات لاستانۋى – قازاق جەرىندە 1949-1991 جىلدار ارالىعىندا ارەكەت ەتكەن سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ زاردابى اسا اۋىر ەدى. سەمەيدە اۋادا، جەر ۇستىندە جانە جەر استىندا 500-گە تارتا اتوم بومباسى جارىلدى. بۇل – يادرولىق قارۋ پايدا بولعالى بۇكىل الەمدە جۇرگىزىلگەن سىناقتاردىڭ جارتىسى. جارىلىستار پوليگون اينالاسىندا تۇرعان 1,5 ميلليوننان اسا قازاقستاندىقتىڭ تاعدىرىن جارىمجان ەتتى.

جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پىكىرىمەن ساناسپاعان كەڭەس بيلىگى كوپ جىل بويى سەمەيدەگى يادرولىق جارىلىستار ارقىلى قارسىلاس دەرجاۆالاردى تەجەۋگە، ولارعا قىر كورسەتۋگە تالاپتانىپ كەلدى. كسرو كۇيرەگەندە، وداقتىق گەنەرالدار قازاقستاننىڭ وسى «قاھارلى ينفراقۇرىلىمدى» ساقتاعانىن قالادى. ابىروي بولعاندا، يادرولىق قارۋمەن حالىقارالىق قوعامداستىققا قوقان-لوققى جاساۋدىڭ ءمانسىز ەكەنىن، مۇنىڭ سوڭى وقشاۋلانۋعا سوقتىراتىنىن قازاقستان باسشىلىعى ءاۋ باستان ءتۇسىندى.

يادرولىق قارۋسىز الەمنىڭ بەرىك جاقتاۋشىسى رەتىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق كسر-ءىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تۇرعان تۇستا-اق، ياعني 1991 جىلعى 25 تامىزدا ءوز جارلىعىمەن سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جاپتى. وسىلايشا، ول بارشاعا تەڭدەسسىز تاعىلىم بەرگەن تاريحي تۇلعاعا، جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن تاراتپاۋ جانە قارۋسىزدانۋ قوزعالىسىنىڭ باتىل ليدەرىنە اينالدى. قازاقستان ءۇشىن بۇل ناعىز تاۋەلسىزدىككە قاراي جاسالعان شەشىمدى قادام بولدى. سەمەي پوليگونى جابىلعاسىن اقش-تىڭ نەۆاداسىنداعى، قىتايدىڭ لوبنورىنداعى جانە فرانتسيانىڭ مۋرۋروا اتولىنداعى اسا ءىرى پوليگونداردىڭ ءۇنى ءوشتى.

ەلباسى مۇنىمەن شەكتەلمەي، قۋاتى جونىنەن الەمدە ءتورتىنشى سانالعان يادرولىق ارسەنالدان شەشىمدى تۇردە باس تارتتى. ايتپەسە، كەڭەس وداعى ىدىراعان كەزدە قازاقستان اۋماعىندا 100-دەن اسا كونتينەنتارالىق بالليستيكالىق زىمىران جانە 1400 يادرولىق وقتۇمسىق ورنالاسقان ەدى. تاۋەلسىز قازاقستان وسى قۋاتتى «اقىرزامان قارۋىن» شوقپار رەتىندە پايدالانبادى، وزگەنى قورقىتىپ-ۇركىتۋ ساياساتىنان بويىن اۋلاق سالدى. بۇكىل ەلمەن بەيبىت ءارى ءوزارا ءتيىمدى قارىم-قاتىناس قۇرۋعا كۇش سالدى. حالىقارالىق قاۋىمداستىق قازاقستاندى سەنىمدى سەرىكتەس، بەيبىت ەل رەتىندە تانىدى.

قازاق ەلى 1996 جىلعى 10 قىركۇيەكتە بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 50-سەسسياسىندا قابىلدانعان «يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى كەلىسىمگە» (ياسجتك) العاشقىلار قاتارىندا قول قويدى. رەسپۋبليكامىز اتالعان كەلىسىمدى ءالى كۇنگە ماقۇلداماعان جانە راتيفيكاتسيالاماعان مەملەكەتتەردى سوعان قول قويۋعا جانە بەكىتۋگە بەلسەندى ۇگىتتەپ كەلەدى. مىسالى، 2015 جىلى تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى سيندزو ابە بىرلەسكەن مالىمدەمە جاساپ، دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ەلدىڭ وسى كەلىسىمدى تانۋى قاجەت ەكەنىن نىقتادى.

يادرولىق قارۋسىزدانۋدىڭ كوشباسشىسى رەتىندە قازاقستان «ورتالىق ازياداعى يادرولىق قارۋدان ادا ايماقتى» قۇردى. ۋاعدالاستىققا سايكەس، وسى ايماقتا جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋلارىن ورنالاستىرۋعا، ءوندىرىسىن جولعا قويۋعا تىيىم سالىنعان. بۇعان جاۋاپ رەتىندە وزگە يادرولىق مەملەكەتتەر اتالعان يادرولىق قارۋسىز ايماققا ەنگەن ەلدەرگە قارسى ونداي قارۋدى قولدانباۋعا مىندەتتەمە الدى.

ەلباسى

جاھان جۇرتشىلىعى «يادرولىق تاجالدى» جەڭگەن قازاق حالقىنىڭ ەڭبەگىن مويىندايدى. يادرولىق قارۋسىزدانۋعا ارنالعان حالىقارالىق جيىن-سامميتتەردە بۇل سالادا ن.نازارباەۆپەن ايبىن سالىستىرار، ايدىن جارىستىرار، تاجىريبە تەڭەستىرەر تۇلعانىڭ جوق ەكەنى دە ايتىلىپ ءجۇر.

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى «يادرولىق سىناقتارعا تيىم سالۋدان – يادرولىق قارۋدان ازات الەمگە» دەپ اتالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا «اتوم» جوباسىن ۇسىندى. جوبانىڭ ارقاسىندا الەمدەگى كەز كەلگەن ادام ياسجتك-عا قوسىلۋ تۋرالى جاھان ەلدەرىنىڭ ۇكىمەتتەرىنە ارنالعان پەتيتسياعا قول قويا الادى. بۇگىندە جوبانى تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءار اتىرابىنان 313 605 ادام قولداعان.

ەلباسى 2016 جىلى ۆاشينگتونداعى يادرولىق قاۋىپسىزدىك سامميتىندە جاھان جۇرتشىلىعىنا «الەم. ءححى عاسىر» مانيفەستىن ۇسىندى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ يادرولىق قارۋدان ادا الەم قۇرۋ تۋرالى كوزقاراسى، سونداي-اق سوعىس پەن شيەلەنىستەردى تيۋدىڭ جاڭا ستراتەگياسى باياندالعان بۇل ستراتەگيالىق قۇجات قازىرگى كەزدە دە اسا وزەكتى بولىپ وتىر.

ايحان ءشارىپ

پىكىرلەر