Elbasynyń ıadrolyq qarýǵa qarsy bastamalary elimizdiń halyqaralyq saıasatynyń ulyq ustynyna, tuǵyrly tutqasyna aınaldy. Qazirgi qubylǵan zamanda da qubylasynan jańylmaǵan Qazaqstan osy ustanymynan taımaı, antııadrolyq qozǵalystyń kóshin bastap, taǵdyry tutas, tilegi uqsas adamzat qaýymyn «aqyrzaman qarýynan» azat álemge bastap keledi.
Biregeı jahandyq uıym – BUU-nyń 2007-2016 jyldar aralyǵynda Bas hatshysy bolǵan Pan Gı Mýn Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdentin «ıadrolyq qarýsyzdaný proesine jetekshi bolýǵa laıyq jalǵyz lıder» dep atady. Osy arqyly ol adamzat jylnamasynda birinshi bolyp ıadrolyq synaqty tolyq toqtatqan jáne ıadrolyq áleýetten túbegeıli bas tartqan Elbasynyń tarıhı ornyn atap ótti.
– Nursultan Nazarbaev adamzatqa uly mıras syılady. Ol beıbitshilik, turaqtylyq jáne ornyqty damý máselelerin tek óz elinde ǵana emes, halyqaralyq deńgeıde ilgeriletip keledi. N.Nazarbaev sózsiz, álem tarıhyndaǵy eń uly lıderlerdiń biri! BUU Bas hatshysy bolyp turǵan tusta maǵan jahandyq jáne óńirlik deńgeıdegi beıbitshilik pen qaýipsizdik máseleleri boıynsha aqyl qajet bolǵanda men keńes surap, osy tulǵaǵa júginetinmin, – dep jazdy ótken jyly Pan Gı Mýn.
BUU-nyń burynǵy Bas hatshysy, marqum Kofı Annan da Elbasynyń tarıhı róline mán berdi.
– Qazaqstan ózinde beıbitshilik pen turaqtylyq ornaýymen, ekonomıkalyq ósim jolynda bolýymen basqa elderden daralanady. Qazaqstan ózgelerge ónege bolatyn memleket. 1991 jyly ıadrolyq qarýdan erikti túrde bas tartý jáne synaq polıgonyn jabý arqyly N.Nazarbaev ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne qarýsyzdaný baǵytyndaǵy jahandyq kúsh-jigerge salmaqty serpin berdi. 60 jyl buryn qurylǵannan bastap BUU dál osy maqsatqa qol jetkizýge umtylǵan bolatyn, – dedi K.Annan.
Halyqtyń atyn eshkim estimegen aýrýlarǵa ushyrap, azaptanyp ólýi, ulttyń gendik qorynyń buzylýy, qorshaǵan ortanyń alapat lastanýy – qazaq jerinde 1949-1991 jyldar aralyǵynda áreket etken Semeı ıadrolyq polıgonynyń zardaby asa aýyr edi. Semeıde aýada, jer ústinde jáne jer astynda 500-ge tarta atom bombasy jaryldy. Bul – ıadrolyq qarý paıda bolǵaly búkil álemde júrgizilgen synaqtardyń jartysy. Jarylystar polıgon aınalasynda turǵan 1,5 mıllıonnan asa qazaqstandyqtyń taǵdyryn jarymjan etti.
Jergilikti halyqtyń pikirimen sanaspaǵan Keńes bıligi kóp jyl boıy Semeıdegi ıadrolyq jarylystar arqyly qarsylas derjavalardy tejeýge, olarǵa qyr kórsetýge talaptanyp keldi. KSRO kúıregende, odaqtyq generaldar Qazaqstannyń osy «qaharly ınfraqurylymdy» saqtaǵanyn qalady. Abyroı bolǵanda, ıadrolyq qarýmen halyqaralyq qoǵamdastyqqa qoqan-loqqy jasaýdyń mánsiz ekenin, munyń sońy oqshaýlanýǵa soqtyratynyn Qazaqstan basshylyǵy áý bastan túsindi.
Iadrolyq qarýsyz álemniń berik jaqtaýshysy retinde Nursultan Nazarbaev Qazaq KSR-iniń Prezıdenti bolyp turǵan tusta-aq, ıaǵnı 1991 jylǵy 25 tamyzda óz Jarlyǵymen Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn japty. Osylaısha, ol barshaǵa teńdessiz taǵylym bergen tarıhı tulǵaǵa, jappaı qyryp-joıý qarýyn taratpaý jáne qarýsyzdaný qozǵalysynyń batyl lıderine aınaldy. Qazaqstan úshin bul naǵyz Táýelsizdikke qaraı jasalǵan sheshimdi qadam boldy. Semeı polıgony jabylǵasyn AQSh-tyń Nevadasyndaǵy, Qytaıdyń Lobnoryndaǵy jáne Franııanyń Mýrýroa atolyndaǵy asa iri polıgondardyń úni óshti.
Elbasy munymen shektelmeı, qýaty jóninen álemde tórtinshi sanalǵan ıadrolyq arsenaldan sheshimdi túrde bas tartty. Áıtpese, Keńes Odaǵy ydyraǵan kezde Qazaqstan aýmaǵynda 100-den asa kontınentaralyq ballıstıkalyq zymyran jáne 1400 ıadrolyq oqtumsyq ornalasqan edi. Táýelsiz Qazaqstan osy qýatty «aqyrzaman qarýyn» shoqpar retinde paıdalanbady, ózgeni qorqytyp-úrkitý saıasatynan boıyn aýlaq saldy. Búkil elmen beıbit ári ózara tıimdi qarym-qatynas qurýǵa kúsh saldy. Halyqaralyq qaýymdastyq Qazaqstandy senimdi seriktes, beıbit el retinde tanydy.
Qazaq eli 1996 jylǵy 10 qyrkúıekte BUU Bas Assambleıasynyń 50-sessııasynda qabyldanǵan «Iadrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly kelisimge» (IaSJTK) alǵashqylar qatarynda qol qoıdy. Respýblıkamyz atalǵan kelisimdi áli kúnge maquldamaǵan jáne ratıfıkaııalamaǵan memleketterdi soǵan qol qoıýǵa jáne bekitýge belsendi úgittep keledi. Mysaly, 2015 jyly Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev pen Japonııa premer-mınıstri Sındzo Abe birlesken málimdeme jasap, dúnıejúzindegi barlyq eldiń osy kelisimdi tanýy qajet ekenin nyqtady.
Iadrolyq qarýsyzdanýdyń kóshbasshysy retinde Qazaqstan «Ortalyq Azııadaǵy ıadrolyq qarýdan ada aımaqty» qurdy. Ýaǵdalastyqqa sáıkes, osy aımaqta jappaı qyryp-joıý qarýlaryn ornalastyrýǵa, óndirisin jolǵa qoıýǵa tyıym salynǵan. Buǵan jaýap retinde ózge ıadrolyq memleketter atalǵan ıadrolyq qarýsyz aımaqqa engen elderge qarsy ondaı qarýdy qoldanbaýǵa mindetteme aldy.
Jahan jurtshylyǵy «ıadrolyq tajaldy» jeńgen qazaq halqynyń eńbegin moıyndaıdy. Iadrolyq qarýsyzdanýǵa arnalǵan halyqaralyq jıyn-sammıtterde bul salada N.Nazarbaevpen aıbyn salystyrar, aıdyn jarystyrar, tájirıbe teńestirer tulǵanyń joq ekeni de aıtylyp júr.
Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti «Iadrolyq synaqtarǵa tıym salýdan – ıadrolyq qarýdan azat álemge» dep atalǵan halyqaralyq konferenııada «ATOM» jobasyn usyndy. Jobanyń arqasynda álemdegi kez kelgen adam IaSJTK-ǵa qosylý týraly jahan elderiniń úkimetterine arnalǵan petıııaǵa qol qoıa alady. Búginde jobany tórtkúl dúnıeniń ár atyrabynan 313 605 adam qoldaǵan.
Elbasy 2016 jyly Vashıngtondaǵy ıadrolyq qaýipsizdik sammıtinde jahan jurtshylyǵyna «Álem. HHI ǵasyr» manıfestin usyndy. Nursultan Nazarbaevtyń ıadrolyq qarýdan ada álem qurý týraly kózqarasy, sondaı-aq soǵys pen shıelenisterdi tııýdyń jańa strategııasy baıandalǵan bul strategııalyq qujat qazirgi kezde de asa ózekti bolyp otyr.
Aıhan ShÁRIP
