ءبىر عاسىردا ءتورت رەت ءالىپبي اۋىستىرعان قازاق جازۋىنىڭ تاعدىرىنىڭ ارتىدا ۇلتتىڭ ادەبيەتى، مادەنيەتى بۇدان كەيىنگى بولاشاعىنىڭ تاعدىرى تۇر. كەشەگى حان-كەنە مەن ءاليحاننىڭ، اباي مەن احمەتتىڭ جانتالاسى وسى ءۇشىن ەدى. تاسقا قاشالعان تاڭبالاردان بۇگىنگى لاتىن الىپبيىنە دەيىن قانشاما الماعايىپ تاريح ءوتتى. قانشاما ەل جوعالدى، ءوشتى، ۋاقىتتىڭ تولقىنىنا باتتى. بىراق قازاق امان، ەل ورىنىندا. بۇل ءوز-وزىنە داڭعوي ماقتان، داڭعازا كوكىرەكپەن ەمەس، سىن كوزبەن قاراي بىلەتىن ۇلتتىڭ ومىرشەڭدىگىنەن بولسا كەرەك.
سونىمەن، بىزدە لاتىن تۋرالى ەڭ العاش قاي كەزدە ايتىلا باستادى. 1912 جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلى ءالىپبيى قولدانىسقا ەنگىزىلدى. 1924 جىلى ورىنبورداعى سيەزدە رەسمي تۇردە بەكىلىتىدى. بىراق بۇل سيەزدە ءنازىر تورەقۇلوۆ العاش رەت لاتىن ءالىپبيى تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن بولاتىن. دەگەنمەن بۇل ۇسىنىسقا احاڭ قارسى بولدى. بايانداماسىندا “جاقسى ءالىپبي تىلگە شاق بولۋى كەرەك. جاقسى ءالىپبي جازۋعا جەڭىل بولۋعا ءتيىس، ءالىپبيدىڭ ءارىپ سۋرەتتەرى قيىن بولسا، مۇشەلەرى كوپ بولسا، جازۋدى ۇزاقتاتىپ، ۋاقىتتى كوپ الادى. ءالىپبيدىڭ جاقسىسى باسپا ىسىنە قولايلى بولۋى ءتيىس. ءارپى تىزىلگەندە وڭاي تىزىلەتىن، باسقاندا ورىندى از الاتىن ءالىپبي ءباسپاسوزدى ارزانداتادى. جاقسى ءالىپبي ۇيرەنۋگە دە قولايلى بولۋى ءتيىس. ءارىپ سارا جازۋعا وڭاي، باسپاسى مەن جازباسىنىڭ سۋرەتى جاقىن ءالىپبي ۇيرەنۋگە جەڭىل بولادى. جاقسى الىپبيگە لايىق بۇل ءتورت سيپاتقا كەلمەيتىن ءالىپبيدىڭ ءبارى دە كەمشىلىكتى ءالىپبي بولماق” دەدى بايانداماسىندا. بۇل عالىمنىڭ "از كۇشىمىزدى كەرەكسىز ىسكە شاشپايىق" دەگەن ويى ەدى.
باستىسى، الەم حالىقتارىنىڭ جاپپاي لاتىن گرافيكاسىنا وتە باستاۋىنا جالعىز اق سەبەپ - جيىرماسىنشى عاسىر ەكىنشى جارتىسىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە پايدا بولعان كومپيۋتەر. ياعني، عىلىم-تەحنيكانىڭ ءتىلى. بۇل كەزدە ءنازىر تورەقۇلوۆ بۇل بولاشاقتى كورە ءبىلىپ ەدى دەپ اسىلىق وي ايتا المايمىز. ال احاڭنىڭ قولدانىسقا ەنگىزگەن وقۋ مەن جازۋعا جەڭىل ءالىپبيى بۇكىل قازاق جۇرتىنان قولداۋ تاۋىپ، گازەت جۋرنالدار شىعا باستاعان كەز. قازاقتىڭ ءوز جازۋى، ءوز باسپاسى، ءوز باسىلىمدارى بولۋ كەرەك دەگەن الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ ساناسىندا بولاشاق قازاق مەملەكەتى تۇردى. جانە ول مەملەكەتتىڭ جازۋى مۇسىلمانشا بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيى جوسپاردا بولعان.
ورىس وتارىنان، ءتىلىنىڭ ىقپالىنان قۇتىلۋدىڭ ماڭىزدى جولىنىڭ ءبىرى - ءالىپبي، جازۋ ەكەنىنە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كوزى ابدەن جەتكەن. بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيى جاپپاي قولدانىسقا ەنىپ، قازاق جۇرتىنىڭ ۋىسىنان سۋسىپ بارا جاتقانىن سەزە قويعان كەڭەس ۇكىمەتى 1929 جىلى لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋ تۋرالى شۇعىل شەشىم شىعارىپ، ونى تە ارادا اتقارۋعا كوشتى. جاڭا ءالىپبيدى بىلمەگەن مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى حالىقتىڭ جاۋى بولىپ سانالسىن دەگەن حابارلامالار تاراتتى. ال بۇل شەشىمنىڭ استارىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرىگىپ كەتۋىنە دەگەن الاڭداۋشىلىق، ياعني، “پان-تۇركيزمگە” دەگەن ۇرەي جاتىر ەدى.
وسى كەزەڭدەگى "پان-تۇركيزم" ماسەلەسىن ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل تۋرالى اعىلشىن عالىمى Lenore A. Grenoble "Language policy in the Soviet Union" اتتى ەڭبەگىندە "بۇل كەزدە جاسالعان شەشىمدەردىڭ ءبارى پان-تۇركيزمنەن قورىققاندىعى ءۇشىن" دەيدى. الداعى جوسپار - بۇل حالىقتاردى ورىس تىلىنە بەيىمدەۋ. ال ول ءۇشىن بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيىن بىردەن ورىس الىپبيىنە كوشىرۋ - الاش قايراتكەرلەرى ءتىرى تۇرعاندا مۇمكىن ەمەس ەدى. ءسويتىپ، بۇل ماقسات قازاق زيالىلارىنىڭ كوزىن جويعان سوڭ 1937 جىلى-اق كوتەرىلە باستادى دا، 1940 جىلى “لاتىنداندىرىلعان قازاق جازباسىن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ تۋرالى” زاڭ قابىلداندى. اينالاسى ون جىلى ىشىندە ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن، جازبا مادەنيەتىن جويۋ ماقساتىنداعى وسىنداي وراسان زور جۇمىستار اتقارىلدى.
جانە ولار ويلاعانداي قازاق تىلىنە جاسالعان كەسىر-كەساپات شىن مانىندە اسا اۋىر بولدى. مۇنىڭ دەرتىن ءالى كۇنگە تارتىپ كەلە جاتىرمىز. بۇل جايلى عالىم سەرىكبول قوندىباي “بۇگىنگى ءتىلىمىزدىڭ جازۋى كەزىندە تەك قانا ورىس گرافيكاسىنا عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ورىس ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا بەيىمدەلگەندىگى جاسىرىن ەمەس” دەيدى. شىنىمەن دە "ۆ، چ، تس، شش، يۋ، يا، ە، ، ، يو" سەكىلدى دىبستاردىڭ ەنگىزىلۋى مەن بەلگىلەر جانە "ي"-ءدىڭ ەكى تۇرلىلىگى (احمەت بايتۇرسىنۇلى "ي" مەن "ۋ" دىبىستارىن قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەس “جارتىلاي داۋىستى” دىبىستار دەپ اتاعان بولاتىن) ءبىزدىڭ ءتول دىبىس زاڭدىلىعىمىزعا از اسەر ەتكەن جوق. بۇگىندە قابىسقان، مايىسقان، فورماسى بۇزىلعان دىبىستار بىزدە از ەمەس. قازىرگى تىلدە بۇل اسا سەزىلە قويماعانىمەن، مۇنىڭ زاردابى شىن مانىندە ولشەۋسىز.
بۇل جايلى ءتىل عالىمدارى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. ەندى، جوعارىدا ايتىلعان "پان-تۇركيزم" ماسەلەسى كەڭەس وداعى ىدىراعان جىلداردا قايتا كوتەرىلە باستادى. بۇعان دالەل، تۇركى ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى تۇركيا مەملەكەتى ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تۇركى مەملەكەتتەرىنە كومەك قولىن سوزا باستادى. 1991 جىلى 18 قاراشادا ستامبۋلداعى مارمارا ۋنيۆەرسيتەتىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ كونفەرەنتسياسى ءوتتى.
بۇل العاش تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ وداقتاس بولۋى جانە ورتاق تۇركى ءتىلى جايلى ماسەلە كوتەرىلگەن كەزەڭ. ءتىپتى، تۇركى حالىقتارىنىڭ 34 تاڭبادان تۇراتىن ورتاق ءالىپبيى دە ۇسىنىلدى. بۇعان كەڭەس قۇرامىنان شىققان ەلدەرى ىشىندە العاش بولىپ قولداۋ بىلدىرگەن وزبەكستان مەملەكەتى بولدى. 1992 جىلى وزبەكستاندا “ورتا تۇرىك” دەگەن جۋرنال شىعىپ تۇردى. تۋىسقان مەملەكەتتەردىڭ وداقتاس بولۋى سىندى وسى ءبىر ۇلى باستاماعا تاۋەلسىز ەل بولا تۇرا قازاقستان نە ءۇشىن اسا قۇلىقسىز بولدى دەگەن سۇراق تۋاتىنى زاڭدى. بۇعان بىرنەشە سەبەپ بار.
بىرىنشىدەن، ءالى دە كەسەرتكىلىك قۋاتى بار رەسەيدىڭ قالعان ون بەس رەسپۋبليكاعا جاساعان قىسىمى. ازەربايجاننىڭ بۇرىنعى ءبىلىم ءمينيسترى فيرۋددين ءجاليلوۆ بۇل تۋرالى "1992 جىلى لاتىن گرافيكاسىنا كوشەر قارساڭىنداعى وتپەلى كەزەڭ وتە قيىن بولدى. ءبىر جاعىنان يران "اراب الىپبيىنە كوشىڭدەر” دەسە رەسەي "ورىس گرافيكاسىندا" قالىڭدار دەپ قىسىم كورسەتتى" دەيدى. دەمەك، بۇل قىسىم جالعىز ازەربايجانعا عانا جاسالعان جوق. ەكىنشىدەن، ءبىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ەلدەگى قازاقتاردىڭ جان سانى 39 پايىز، ورىس ۇلتىنىڭ جان سانى 37 پايىز بولعان.
ال ورىس ءتىلدى قازاقتاردى جاڭاعى وتىز جەتى پايىزعا قوسىپ جىبەرسەڭىز “پان-تۇركيزمگە” قولداۋ كورسەتۋ قازاقستان ءۇشىن قاۋىپتى بولعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ءۇشىنشى سەبەپ، ارينە، العاشقى جىلدارداعى ەكونوميكالىق جاعداي. مىنە، بۇگىنگى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ سىندى تاريحي شەشىمنىڭ ماڭىزدىلعى، سالماعى وسىندا جاتىر. تۇركى جۇرتىنا ورتاق ءالىپبيدىڭ بولعانى جاقسى-اق ەدى. دەگەنمەن، وعان ء"جيى ءۇزىلىپ، كوپ جالعانعان" تاريحتىڭ ءار كەزەڭى جار بەرمەدى. جارىق جىلدامدىعىنداي دامىعان تەحنولوگيا مەن ۋاقىت كۇتىپ تۇرعان جوق. بۇل كوش - رۋحاني كوش. وڭاي بولماسى انىق، 70 جىل بويى جارىق كورگەن لاتىن گرافيكاسىنداعى كىتاپتار، ەڭبەكتەر بۇل كوشكە وڭاي سالماق سالماسى انىق. ۇكىمەتكە دە، ارتىنان ەرگەن حالىققا دا بەكەم بەل كەرەك.
اۆتور: قايسار قاۋىمبەك
kaz.tengrinews.kz
