Bir ǵasyrda tórt ret álipbı aýystyrǵan qazaq jazýynyń taǵdyrynyń artyda ulttyń ádebıeti, mádenıeti budan keıingi bolashaǵynyń taǵdyry tur. Keshegi Han-Kene men Álıhannyń, Abaı men Ahmettiń jantalasy osy úshin edi. Tasqa qashalǵan tańbalardan búgingi latyn álipbıine deıin qanshama almaǵaıyp tarıh ótti. Qanshama el joǵaldy, óshti, ýaqyttyń tolqynyna batty. Biraq qazaq aman, el orynynda. Bul óz-ózine dańǵoı maqtan, dańǵaza kókirekpen emes, syn kózben qaraı biletin ulttyń ómirsheńdiginen bolsa kerek.
Sonymen, bizde latyn týraly eń alǵash qaı kezde aıtyla bastady. 1912 jyly Ahmet Baıtursynuly álipbıi qoldanysqa engizildi. 1924 jyly Orynbordaǵy sıezde resmı túrde bekilitidi. Biraq bul sıezde Názir Tórequlov alǵash ret latyn álipbıi týraly másele kótergen bolatyn. Degenmen bul usynysqa Ahań qarsy boldy. Baıandamasynda “Jaqsy álipbı tilge shaq bolýy kerek. Jaqsy álipbı jazýǵa jeńil bolýǵa tıis, álipbıdiń árip sýretteri qıyn bolsa, músheleri kóp bolsa, jazýdy uzaqtatyp, ýaqytty kóp alady. Álipbıdiń jaqsysy baspa isine qolaıly bolýy tıis. Árpi tizilgende ońaı tiziletin, basqanda oryndy az alatyn álipbı baspasózdi arzandatady. Jaqsy álipbı úırenýge de qolaıly bolýy tıis. Árip sara jazýǵa ońaı, baspasy men jazbasynyń sýreti jaqyn álipbı úırenýge jeńil bolady. Jaqsy álipbıge laıyq bul tórt sıpatqa kelmeıtin álipbıdiń bári de kemshilikti álipbı bolmaq” dedi baıandamasynda. Bul ǵalymnyń "az kúshimizdi kereksiz iske shashpaıyq" degen oıy edi.
Bastysy, álem halyqtarynyń jappaı latyn grafıkasyna óte bastaýyna jalǵyz aq sebep - jıyrmasynshy ǵasyr ekinshi jartysynyń sońǵy kezeńinde paıda bolǵan KOMPIýTER. Iaǵnı, ǵylym-tehnıkanyń tili. Bul kezde Názir Tórequlov bul bolashaqty kóre bilip edi dep asylyq oı aıta almaımyz. Al Ahańnyń qoldanysqa engizgen oqý men jazýǵa jeńil álipbıi búkil qazaq jurtynan qoldaý taýyp, gazet jýrnaldar shyǵa bastaǵan kez. Qazaqtyń óz jazýy, óz baspasy, óz basylymdary bolý kerek degen Alashorda qaıratkerleriniń sanasynda bolashaq qazaq memleketi turdy. Jáne ol memlekettiń jazýy musylmansha Baıtursynov álipbıi josparda bolǵan.
Orys otarynan, tiliniń yqpalynan qutylýdyń mańyzdy jolynyń biri - álipbı, jazý ekenine Alash qaıratkerleriniń kózi ábden jetken. Baıtursynov álipbıi jappaı qoldanysqa enip, qazaq jurtynyń ýysynan sýsyp bara jatqanyn seze qoıǵan Keńes úkimeti 1929 jyly latyn álipbıin engizý týraly shuǵyl sheshim shyǵaryp, ony te arada atqarýǵa kóshti. Jańa álipbıdi bilmegen memleket qyzmetkerleri halyqtyń jaýy bolyp sanalsyn degen habarlamalar taratty. Al bul sheshimniń astarynda túrki halyqtarynyń birigip ketýine degen alańdaýshylyq, ıaǵnı, “Pan-Túrkızmge” degen úreı jatyr edi.
Osy kezeńdegi "Pan-Túrkızm" máselesin oıdan shyǵaryp otyrǵan joqpyn. Bul týraly aǵylshyn ǵalymy Lenore A. Grenoble "Language policy in the Soviet Union" atty eńbeginde "Bul kezde jasalǵan sheshimderdiń bári pan-Túrkızmnen qoryqqandyǵy úshin" deıdi. Aldaǵy jospar - bul halyqtardy orys tiline beıimdeý. Al ol úshin Baıtursynov álipbıin birden orys álipbıine kóshirý - Alash qaıratkerleri tiri turǵanda múmkin emes edi. Sóıtip, bul maqsat qazaq zııalylarynyń kózin joıǵan soń 1937 jyly-aq kóterile bastady da, 1940 jyly “latyndandyrylǵan qazaq jazbasyn orys grafıkasy negizindegi jańa álipbıge kóshirý týraly” zań qabyldandy. Aınalasy on jyly ishinde bir ulttyń tilin, jazba mádenıetin joıý maqsatyndaǵy osyndaı orasan zor jumystar atqaryldy.
Jáne olar oılaǵandaı qazaq tiline jasalǵan kesir-kesapat shyn máninde asa aýyr boldy. Munyń dertin áli kúnge tartyp kele jatyrmyz. Bul jaıly ǵalym Serikbol Qondybaı “Búgingi tilimizdiń jazýy kezinde tek qana orys grafıkasyna ǵana emes, eń aldymen orys tiliniń tabıǵatyna beıimdelgendigi jasyryn emes” deıdi. Shynymen de "v, ch, , , ıý, ıa, e, , , ıo" sekildi dybstardyń engizilýi men belgiler jáne "I"-diń eki túrliligi (Ahmet Baıtursynuly "I" men "Ý" dybystaryn qazaq tiliniń zańdylyǵyna sáıkes “jartylaı daýysty” dybystar dep ataǵan bolatyn) bizdiń tól dybys zańdylyǵymyzǵa az áser etken joq. Búginde qabysqan, maıysqan, formasy buzylǵan dybystar bizde az emes. Qazirgi tilde bul asa sezile qoımaǵanymen, munyń zardaby shyn máninde ólsheýsiz.
Bul jaıly til ǵalymdary aıtyp ta, jazyp ta júr. Endi, joǵaryda aıtylǵan "Pan-Túrkızm" máselesi keńes odaǵy ydyraǵan jyldarda qaıta kóterile bastady. Buǵan dálel, Túrki elderiniń táýelsizdik alǵan jyldary Túrkııa memleketi eń alǵashqylardyń biri bolyp túrki memleketterine kómek qolyn soza bastady. 1991 jyly 18 qarashada Stambýldaǵy Marmara ýnıversıtetinde túrki halyqtarynyń konferenııasy ótti.
Bul alǵash túrki memleketteriniń odaqtas bolýy jáne ortaq túrki tili jaıly másele kóterilgen kezeń. Tipti, túrki halyqtarynyń 34 tańbadan turatyn ortaq álipbıi de usynyldy. Buǵan Keńes quramynan shyqqan elderi ishinde alǵash bolyp qoldaý bildirgen Ózbekstan memleketi boldy. 1992 jyly Ózbekstanda “Orta túrik” degen jýrnal shyǵyp turdy. Týysqan memleketterdiń odaqtas bolýy syndy osy bir uly bastamaǵa Táýelsiz el bola tura Qazaqstan ne úshin asa qulyqsyz boldy degen suraq týatyny zańdy. Buǵan birneshe sebep bar.
Birinshiden, áli de kesertkilik qýaty bar Reseıdiń qalǵan on bes respýblıkaǵa jasaǵan qysymy. Ázerbaıjannyń burynǵy bilim mınıstri Fırýddın Jálılov bul týraly "1992 jyly latyn grafıkasyna kósher qarsańyndaǵy ótpeli kezeń óte qıyn boldy. Bir jaǵynan Iran "Arab álipbıine kóshińder” dese Reseı "Orys grafıkasynda" qalyńdar dep qysym kórsetti" deıdi. Demek, bul qysym jalǵyz Ázerbaıjanǵa ǵana jasalǵan joq. Ekinshiden, biz táýelsizdik alǵan jyldary eldegi qazaqtardyń jan sany 39 paıyz, orys ultynyń jan sany 37 paıyz bolǵan.
Al orys tildi qazaqtardy jańaǵy otyz jeti paıyzǵa qosyp jiberseńiz “Pan-Túrkızmge” qoldaý kórsetý Qazaqstan úshin qaýipti bolǵanyn túsiný qıyn emes. Úshinshi sebep, árıne, alǵashqy jyldardaǵy ekonomıkalyq jaǵdaı. Mine, búgingi Latyn álipbıine kóshý syndy tarıhı sheshimniń mańyzdylǵy, salmaǵy osynda jatyr. Túrki jurtyna ortaq álipbıdiń bolǵany jaqsy-aq edi. Degenmen, oǵan "jıi úzilip, kóp jalǵanǵan" tarıhtyń ár kezeńi jar bermedi. Jaryq jyldamdyǵyndaı damyǵan tehnologııa men ýaqyt kútip turǵan joq. Bul kósh - rýhanı kósh. Ońaı bolmasy anyq, 70 jyl boıy jaryq kórgen latyn grafıkasyndaǵy kitaptar, eńbekter bul kóshke ońaı salmaq salmasy anyq. Úkimetke de, artynan ergen halyqqa da bekem bel kerek.
Avtor: Qaısar Qaýymbek
kaz.tengrinews.kz
