مونوپوليزم بار جەردە ەكونوميكا قۇريدى
(مۇحتار تايجاننىڭ Facebook-تەگى جازباسىنان)
ەل ومىرىنە، ۇلت تاعدىرىنا كەلگەندە شىنايى جاناشىرلىق تانىتىپ كۇيىنەتىن، ءار ماسەلەنى قۇر سوزبەن ەمەس باتىل قادامدارمەن شەشۋگە تىرىساتىن ازاماتتار ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. سولاردىڭ ءبىرى - قوعام قايراتكەرى، ەكونوميست مۇحتار تايجان. كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەردىڭ مانىنە تەرەڭ ءۇڭىلىپ، تولعامدى ويلار ايتىپ جۇرگەن ساياساتكەرمەن جەر ماسەلەسى، اەس سالۋ، ۇلت بولاشاعى جايلى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
– ۇلت بولاشاعىندا ءسىزدى نە الاڭداتادى؟
– الاڭداتاتىن ماسەلە كوپ. ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تۇسكەنى. بۇگىنگى اتا-انا سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا تۋعان جاستار. ولاردىڭ كوبىنىڭ موينىندا نەسيەلەرى بار. تۇراقتى جۇمىستارى جوق. حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسى قازىر اۋىلدا تۇرىپ جاتىر. ولار دا شارۋاشىلىقپەن اينالىسايىن دەسە، بوس جەر تابا الماي قينالادى. بۇل دا جۇمىسسىزدىققا اكەلەدى. كۇنكورىس بولماعان سوڭ ەر ازاماتتارىمىز ىشكىلىككە سالىنىپ كەتەدى. ال قالاداعى اتا-انالار بالاسىنا قاراۋعا ۋاقىت تاپپايدى. بالانى تاربيەلەۋ وڭاي ەمەس. قۇدايعا شۇكىر، قازىر ەلىمىزدە جىل ساناپ كوپبالالى وتباسىلار سانى ارتىپ كەلەدى. بىراق بالا مەن اتا-انانىڭ اراسىنداعى بايلانىس اجىراپ قالدى. قازىر بالاسىنا كىتاپ وقىپ بەرەتىن اكە-شەشە دە، اتا-اجە دە جوق. وسى ماسەلە مەنى ءبىر تولعانتسا، ەكىنشى وسى بالالاردىڭ بولاشاعى الاڭداتادى. قازىرگە دەيىن قانشاما ەلدە بولدىم، قانشاما مادەنيەتپەن تانىستىم. سوندا كوزىم جەتكەنى ءبىزدىڭ جاستار تالانتتى، تەكتى. قىتايدا ميلليوننىڭ ىشىنەن ءبىر گروسسمەيستەر شىققان جوق، ال ءۇندىستاننان تەك بىرەۋ عانا شىقتى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەكى قىزى شاحماتتان الەمدى مويىنداتىپ، گروسسمەيتەر اتاندى. ياعني ءبىز بالالارعا دۇرىس تاربيە مەن ءبىلىم بەرە الساق، بولاشاعىمىز دا جارقىن بولادى. ال وسىنداي دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن جۇمىس ورىندارىن اشۋىمىز كەرەك. قالاداعى حالىققا زاۋىت، فابريكالار اشىپ، ازاماتتاردى تۇراقتى تۇردە جۇمىسپەن قامتۋىمىز ءتيىس. كەدەي، جاعدايى جوق جاننىڭ نامىسى دا ازايادى، دەنساۋلىعى دا ناشار بولادى. ويتكەنى دەنساۋلىققا قاراۋ ءۇشىن قارجى قاجەت. قاراپايىم اناليزدەردى تاپسىرۋدىڭ ءوزى، ءتىس ەمدەتۋدىڭ ءوزى قالاي قىمباتتاپ كەتتى؟ ال مەملەكەتتىڭ باستى ماقساتى حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ. بۇل دەگەنىمىز حالىققا تەك اقشا بەرىپ وتىرۋ ەمەس. قازىر ەل بيۋدجەتىنىڭ باسىم بولىگى الەۋمەتتىك ماقساتتارعا ارنالعان. ءبىز حالىققا بالىق ەمەس، قارماق بەرۋىمىز قاجەت. قارماق دەگەنىمىز اۋىلدا تۇراتىندارعا جەر، قالاداعىلارعا جۇمىس ورىندارى.
بۇگىن اشىلعان زاۋىت ەرتەڭ جابىلىپ قالادى
-ازىق-تۇلىك كۇن وتكەن سايىن قىمباتتاۋدا. ال ازاماتتاردىڭ ايلىعى سول قالپى. ءبىر سوزىڭىزدە «19 ميلليون حالقىمىزدى ءالى بايىتا الماي كەلەمىز» دەدىڭىز. نە كەدەرگى؟
-جەر استىندادا، جەر ۇستىندە دە ءتيىمدى پايدالانساق بايلىق جەتەرلىك. مۇناي مەن گازعا باي نورۆەگيا، ءباا سىندى دامىعان ەلگە اينالۋعا تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. پولشادا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ۇلگى الاتىن ۇستازىم بولدى - ول لەشەك بالتسەروۆيچ. 10 جىل اسكەري احۋالدا ءومىر سۇرگەن پولشانىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن بيلىك باسىنداعىلار سول پروفەسسوردى پرەمەر ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولۋعا شاقىردى. ۇستازىمىز ەل ەكونوميكاسىن جاقسارتۋعا كوپ ەڭبەك ەتسە دە، بىزگە ساباق بەرۋىن توقتاتقان جوق. قانشا جىل جىلى كرەسلودا وتىرسا دا بۇرىنعى 3 بولمەلى پاتەرىندە تۇردى. مىنە ادالدىق. ال ءبىزدىڭ مينيسترلەر قانداي؟ ءبىرىنشى حالىقتىڭ جاعدايىن جاساۋدى ەمەس، وزدەرىنىڭ جاعدايىن جاساۋدى ويلايدى. ەكى يادرولىق بومبا جارىلعان جاپونيا، ءبىز سياقتى وتارلىقتان شىققان وڭتۇستىك كورەيا، جەمقورلىقتىڭ وشاعىنا اينالعان سينگاپۋر، ءبىر كەزدە بالىقشىلار ەلى بولعان ءباا قازىر قانداي ەلگە اينالدى؟ سوندا نەگە ءبىز وتىز جىلدا ەل جاعدايىن جاساي الماي كەلەمىز؟
ەندى باعالاردى قاراڭىز. بۇرىن 30 مىڭعا الاتىن ازىق-تۇلىكتى، قازىر 80 مىڭعا الىپ ءجۇرمىز. مىسال رەتىندە ءوز باسىمنان وتكەن جاعدايدى ايتايىن. مەن 2 جىل بويى پياز شىعارۋمەن اينالىستىم. كوكتەمدە ديقانداردى قارجىلاندىرىپ، كۇزدە ءونىمدى الىپ وتىردىم. ءبىر قاراعاندا پياز وتاندىق ءونىم. ەندى زەرتتەپ قاراساق پيازدىڭ تۇقىمىن جىل سايىن گوللانديادان الدىردىق، ەككەننەن كەيىنگى تىڭايتقىشتار شۆەيتساريادان كەلەدى، تاعى دا يمپورت. پيازدى جينايتىن كومباين دا قازاقستاندا شىقپايدى، سولياركاسى دا يمپورت. پيازدى سالاتىن سەتكانى دا قىتايدان الدىردىق. سوندا سول پيازدىڭ قاي جەرى وتاندىق ءونىم بولادى؟ كەز كەلگەن تاماققا كۇندەلىكتى پايدالانىلاتىن ەڭ قاراپايىم ءونىمنىڭ ءوزى يمپورتتىق تاۋار بولىپ تۇر. ياعني دوللار وسكەن سايىن، ءونىم دە قىمباتتايدى. ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىز ءونىمدى 100 پايىز ءوزىمىز شىعارا الاتىنداي بولۋىمىز قاجەت. وسى جىلدار بويى قاراپايىم ينە مەن سەتكانى شىعارا الماي كەلەمىز. سوندا ۇكىمەت نەمەن اينالىسقان؟ بىزدە بۇگىن جاڭا زاۋىت اشىلسا، ەرتەڭ ول جابىلىپ قالادى. ويتكەنى، تەك مەملەكەتتىك قارجىمەن اشىلعان زاۋىتتارعا ەشكىم جاۋاپكەرشىلىك المايدى. شەنەۋنىك بۇگىن وسىندا بولسا، ەرتەڭ باسقا لاۋازىمعا كەتەدى. اقىرى ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزە المايمىز. ال جەكە كاسىپكەرلەر اشقان زاۋىتتار قارقىندى داميدى. سوندىقتان ەلدى دامىتامىز دەسەك، ەكونوميكاداعى مەملەكەتتىڭ ءرولىن ازايتىپ، جەكە سەكتورلاردى كوبەيتۋىمىز كەرەك. تەك قانا جەكە سەكتور باسەكەگە قابىلەتتى. بۇل بۇگىنگى دۇنيە جۇزىندە دالەلدەنگەن اكسيوما. مىسالى، وڭتۇستىك كورەيا جەكە سەكتوردى دامىتىپ وتىرعان كاپيتاليستىك ەل. ال جەكە سەكتورلارعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن كورشىسى سولتۇستىك كورەيا ءالى دە ارتتا قالىپ كەلەدى، اشتان قىرىلىپ جاتىر. ۇلتى، ءدىنى ءبىر ەكى مەملەكەت نەگە ەكى ءتۇرلى؟ سەبەبى ەكونوميكالىق جۇيەلەرى باسقا.
ەلىمىزدە ءىرى وليگارحتار بارشىلىق. ولار نەگە وليگارح بولىپ تۇر؟ سەبەبى ولار ۇكىمەت پەن بيلىككە جاقىنداۋ ارقىلى ءوز فيرمالارىنىڭ مونوپوليستىك پوزيتسياسىن قامتاماسىز ەتتى. سول ءۇشىن ولار ءار سفەرادا جالعىز جانە جاقسى جەتىستىكتەرگە جەتۋدە. بانك جۇيەسىن الىپ قاراساق تا مونوپوليا. ال مونوپوليزم بار جەردە ەكونوميكا قۇريدى. باسەكەلەستىك جوق. ال اۋىلداعى سول وليگارحتاردى مەن لاتيفۋنديستەر دەپ اتايمىن. ولار جەردى وزدەرى عانا يەلەنىپ، باسقالارعا ەڭبەك ەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇل دا مونوپوليزم. ال لاتيفۋنديستەردى جەڭۋ وڭاي ەمەس. ويتكەنى ولار بيلىكتەگىلەرمەن اۋىزجالاسقان.
حالىقتى ويلانتپاۋدىڭ امالىن جاساپ جاتىرمىز
-ءبىر سۇحباتىڭىزدا الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ءبىز ۇلتتىق، ءدىني پروبلەمالار ارقىلى جاسىرىپ ءجۇرمىز دەپسىز. قالاي؟
-ءيا، قازىر حالىقتى ويلانتپاۋدىڭ امالىن جاساپ جاتىرمىز. بايسالدى ويلاردان اۋلاق بولسىن دەپ ءارتۇرلى جىلتىراقپەن جۇرتتىڭ ساناسىن ۋلاۋدامىز. مىسالى، ەۋروپا ەلدەرىندە كۇندە كەشكى پرايم تايم ۋاقىتىندا بىرنەشە پارتيا وكىلدەرى جينالىپ ءبىر ماسەلەنى تالقىعا سالىپ، دەبات وتكىزەدى. بۇگىن پارلامەنتتە ءبىر ماسەلە كوتەرىلسە كەشكە تىكەلەي ەفيردە سول جاعداي جان-جاقتى ساراپتالادى. ال كورەرمەن ۇيدە وتىرىپ-اق كوك جاشىكتەن كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس ەكەنىن انىقتاپ الادى. ال ءبىزدىڭ تەلەۆيزيا بي مەن شوۋدان، كۇلكى مەن تويدان كوز اشپايدى. مەيلى، شوۋلار دا كورسەتىلە بەرسىن. قارسى ەمەسپىن. بىراق ءبىز بۇگىنگى قوعامنىڭ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋىمىز كەرەك. ال وتكەندە قازاقستان ارناسىنداعى «اشىق الاڭ» باعدارلاماسى جەر ماسەلەسىن تالقىلاپ وتىر. بىراق مەنى شاقىرعان جوق. جەر ماسەلەسىمەن 5 جىل اينالىسىپ كەلە جاتقان مەنى نە سەبەپتى شاقىرمايدى؟ اشىق قوعام قۇرامىز دەسەك، وسىنداي الاڭدارعا ءار پارتيانىڭ وكىلدەرىن شاقىرۋىمىز كەرەك. كوپ اقىلداساتىن ادام قاتەلەسپەيدى. ءبىز دە مەملەكەتىمىزگە قاتىستى جاعدايلاردى اقىلداسۋ ارقىلى شەشۋىمىز كەرەك.
مەنشىك – بولاشاق قۇلدىقتىڭ نەگىزى
-جەر ماسەلەسى دەپ ايتىپ قالدىڭىز. جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولدىڭىز. كەڭ دالانىڭ يگىلىگىن نە ءوزىمىز، نە وزگە جۇرت كورىپ جاتقان جوق. جەر داۋى بولعاندا قانشاما ادامنىڭ جان داۋىسى شىققانى دا ەسىمىزدە. ءسىز باسى-قاسىندا جۇرگەن جەردى شەتەلدىكتەرگە بەرۋ ماسەلەسىنىڭ سوڭى نەمەن اياقتالدى؟
-قازاق جەرىنىڭ 80 پايىزى اۋىل شارۋاشىلىققا ارنالعان جەرلەر. بۇل جەرلەر مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزى. مۇنداي جەرلەر شەتەلدىكتەرگە، ياعني شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسى بار قازاقستاندىق فيرمالارعا نە جەكەمەنشىككە، نە جالعا بەرىلمەيدى. بۇل ءۇزىلدى كەسىلدى، شەشىلگەن ماسەلە. ەندى قازاقستان ازاماتتارىنا جەردى جەكەمەنشىككە ساتۋعا بولا ما؟ جوق پا؟ مۇنى ءبىز ءساۋىر ايىندا تالقىلادىق. كوميسسيا مۇشەسى الماسبەك سادىرباي جانە ونىڭ ارتىندا تۇرعان لاتيفۋنديستەر جەردى جەكەمەنشىككە ساتقىلارى كەلدى. ويتكەنى مەنشىك ماڭگىلىك دەگەن ءسوز. ياعني جەر اكەدەن بالاعا مۇرا بولىپ كەتە بەرەدى. سوندا جەرگىلىكتى حالىق ەشقاشان سول جەرگە قول جەتكىزە المايدى. ال جالعا بەرۋ ۋاقىتشا عانا ۇعىم. سول ءۇشىن مەنىڭ جانە كوپشىلىكتىڭ ۇستانىمى «جەر قازاقستاندىق ازاماتتارعا ۋاقىتشا عانا جالعا بەرىلۋ كەرەك» دەگەن پىكىردە بولدى. الدىڭ، پايدالاندىڭ، بوساتتىڭ. ونسىز دا بىزدە قازىر 49 جىلعا بەرىلىپ كەلە جاتىر. بىراق بۇل جارتى عاسىر ۋاقىت تىم ۇزاق. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە قايتا ورالۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ال جەكە مەنشىككە ءوز ازاماتتارىمىزعا دا بەرمەۋىمىز كەرەك. ويتكەنى مەنشىك – بولاشاق قۇلدىقتىڭ نەگىزى. مىسالى، چيللي، ارگەنتينا، برازيليادا يسپانيادان كەلگەن كولونيستەر جەردى ءبولىپ، 3-4 عاسىر بۇرىن مەنشىككە الىپ قالدى. قازىر ولاردىڭ ۇرپاقتارى سول جەرگە يە بولىپ وتىر. ال جەرگىلىكتى حالىق جەرسىز قالدى. قازىر اۋىلدا تۋىپ وسكەن ارگەنتينالىقتار مەن برازيليالىقتار جەرگە قول جەتكىزە الماي، لاتيفۋنديستەرگە جۇمىس ىستەپ نەمەسە قالاعا كوشىپ كەتىپ جاتىر. ال قالادا جۇمىس ورىندارى جوق بولسا، ناشاقورلار مەن قىلمىسكەرلەر ءومىر سۇرەتىن فاۆەلالار پايدا بولادى. نەگە؟ ويتكەنى جەر دە، جۇمىس تا جوق. بىزدە دە قازىر فاۆەللالار پايدا بولا باستادى. استانانىڭ وزىندە 5 بولمەلى پاتەردە 25 قىز بەن جىگىت ءومىر سۇرەتىن جاعدايلاردى ەستىپ ءجۇرمىز. سوندا ءار بولمەدە 5 ادام. بۇل دا زاماناۋي فاۆەللانىڭ جاڭا سيپاتى. ءىرى قالالاردا استىنا ماتراس توسەپ جاتاتىن جەرى بولسا بولدى، جۇمىس ىستەپ كۇن كورەتىندەر كوبەيگەن. بۇل فاۆەللانىڭ باستاۋى. ءبىز وسىنداي پروبلەمالارعا جول بەرمەس ءۇشىن جەردى بوساتۋىمىز كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، قازاقستاندا جەر دە، جايىلىمدا جەتەدى. سوڭعى زەرتتەۋلەر بويىنشا ەلىمىزدە 40 ملن گەكتار جايىلىم بوس تۇر ەكەن. 40 ملن گەكتار گەرمانيانىڭ جەر كولەمىنەن دە ۇلكەن. ال گەرمانيادا 80 ملن ادام تۇرادى. ياعني حالىق مال باعىپ تا جاقسى ءومىر سۇرە الادى. بىزدە دايىن نارىق تۇر. مالدى ءوسىرىپ، كورشى قىتايعا ساتۋعا بولادى. ول ءۇشىن ۇكىمەت مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. نەگە وسى ماسەلەنى شەشپەي وتىر؟ مەنىڭ ويىمشا، جەر وليگارحتارعا ساتىلىپ كەتتى. جەردى حالىققا بەرۋ ءۇشىن لاتيفۋنديستەردى شەكتەۋىمىز كەرەك. نەگە پرەمەر مينيستر ا.مامين حالىقتىڭ الدىنا بىردە-ءبىر رەت شىعىپ ماسليحات، سۇحبات بەرىپ شىققان جوق. دۇنيەجۇزىندە مۇنداي بولماعان دا شىعار.
اەس سالۋدان قاتتى سەسكەنەمىن
-ەگەمەندىك العانىمىزعا 30 جىل بولسا دا نۇر-سۇلتاننان الماتىعا باراتىن جولدىڭ ءوزىن ءجوندى سالا الماي كەلەمىز. اينالىپ كەلگەندە اۆتوجولداردىڭ ماسەلەسى تۋريزمگە دە تۇساۋ سالىپ تۇر ەمەس پە؟
-البەتتە. قازىر شۇكىر جول سالىنىپ جاتىر. ءوز باسىم كولىكپەن ەلىمىزدى ءجيى ارالايمىن. الداعى 2 جىلدا ءبىراز جولدار اشىلىپ تا قالادى. ولاردىڭ ىشىندە الماتى-نۇر-سۇلتان، الماتى-وسكەمەن تاس جولدارى بار. ال قىزىلوردا – جەزقازعان جولىنىڭ قۇرىلىسى كەلەسى جىلى باستالادى. قىركۇيەك ايىندا توقاەۆ مىرزا بەينەۋ- بوزويعا دەيىن جول سالۋدى تاپسىردى. بۇل جولداردىڭ بارلىعىن ءوز باسىم باقىلاۋدا ۇستاپ جۇرەمىن. نۇر-سۇلتاننان باتىسقا بارۋ ءۇشىن تەك قانا قاراعاندى-جەزقازعان ارقىلى عانا بارا الاسىڭ. سوندىقتان باتىستان استاناعا تىكە جول كەرەك. ول مۇمكىن ىرعىز-ارقالىق تاس جولى بولار. سوندا باتىس پەن شىعىس تىكەلەي بايلانىساتىن بولادى. ەكى جاقتاعى قازاق ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، تويعا دا قينالماي جەتەتىن بولادى. ايتپەسە قازىر باتىستان شىعىسقا جەتۋ ءۇشىن ۇشاقتىڭ باعاسى ۋداي قىمبات، ال پويىزبەن كەمى 3-4 كۇن ۋاقىتىڭدى سارپ ەتەسىڭ. بۇل جولدار سالىناتىن بولسا ەڭ ءبىرىنشى ىشكى تۋريزم داميدى. كاسپيگە باراتىن ەل كوبەيەدى، وڭتۇستىكتەگى حالىق جەمىس-جيدەگىن ەركىن ساۋدالاي الادى. اقتاۋ انتاليادان، كاتون شۆەيتساريادان كەم ەمەس. تەك ونداعى ءتۋريزمنىڭ دامىماي جاتقانىنا سۇرانىستىڭ ازدىعى اسەر ەتىپ تۇر. جول سالىنسا، سۇرانىس تا ارتادى. مىسالى، الماتى وبلىسىندا كولساي جاقتا ساتى دەگەن اۋىل بار. بۇرىن ول اۋىلعا ەشكىم بارعىسى كەلمەيتىن. ويتكەنى كولسايعا دەيىن جول سالىنباعان. قازىر جول جوندەلگەننەن كەيىن اۋىل حالقىنىڭ تۇرمىسى دا جاقسارعان. ساتىنىڭ كەز كەلگەن ءۇيى تۋريستەرگە قىزمەت كورسەتۋگە بەيىمدەلگەن. ال تۋريستەردەن تۇسەتىن تابىس جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە ەمەس تىكەلەي تۇرعىنداردىڭ قولىنا تيەدى. 4 ملن حالقى بار گرۋزيانى دا الىپ قاراساق، جىل سايىن ەلگە 8 ملن تۋريست كەلەدى ەكەن. سوندا ءبىر گرۋزيالىققا ەكى تۋريستەن. سول ەكى تۋريست قالاي بولسا دا 1000 دوللار قالدىرادى. بۇل تاپ تازا پايدا.
-قازىر قوعامدا ەڭ كوپ تالقىلانىپ جاتقان تاقىرىپ اەس سالۋ. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازاقستانعا اەس كەرەك پە؟
-مۇنى تاعى دا ءبىز تالقىعا سالۋىمىز كەرەك. نەگە بۇل ماسەلە تالقىلانباي جاتىر؟ ەلىمىزدە ەنەرگەتيكتەر بارشىلىق قوي، ولار قايدا؟ ولار بۇل ماسەلەگە ءوز ويلارىن ايتپاي ما؟ ءار جەردەن ءبىر-ەكى ادام ويىن ايتقانمەن پىكىرتالاس بولماي بۇل ماسەلەنىڭ دۇرىس جولى تابىلمايدى. بىزگە ەلەكتر قۋاتى كەرەك پە؟ ءسوزسىز، كەرەك. ەندەشە ءبىز ونى قاي جولمەن الامىز؟ بۇگىنگى تاڭدا ءبىز زاماناۋي تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن جەلدەن دە، كۇننەن دە ەنەرگيا الىپ ءجۇرمىز. الايدا ءبىز ول ەنەرگيانى ساقتاي المايمىز. ساقتاۋ ءۇشىن بىزگە ۇلكەن اككۋملياتور قاجەت. ال ءىرى قالالارعا ونداي ۇلكەن اككۋملياتور شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. ال جەل كۇندەلىكتى قايتالاناتىن قۇبىلىس ەمەس. ياعني جەل ەنەرگياسىن دا ۇزاق ساقتاي المايمىز. سۋستانتسيالارىنان ەنەرگيا الۋعا ەلىمىزدە سۋ تاپشى. بۇل پروبلەمانى ءبىز قالاي شەشەمىز؟ ءبىر عانا جولى اتوم ەلەكترستانتسيالارىن سالۋ ما؟ الدە باسقا جولىن تابا الامىز با؟ بۇل ينجەنەرلەر ءۇشىن كۇن تارتىبىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلە. الداعى بىرنەشە جىل ىشىندە ينجەنەرلەردىڭ بۇل سۇراققا جاۋاپ تاباتىنىنا سەنەمىن. ءوز باسىم اەس سالۋدان قاتتى سەسكەنەمىن. ويتكەنى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ نە ەكەنىن سەمەي پوليگونىنان كەيىن قازاققا ءتۇسىندىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە ەنەرگيا شىعاراتىن ءبىر ورىن بولسا ول سولتۇستىكتەگى كومىر ستانتسيالارى.
سول كومىر ستانتسيالارى 80 پايىزعا ەسكىرگەن. تابيعاتقا قاتتى زالالىن تيگىزىپ جاتىر. بىراق سولتۇستىكتە ەنەرگيا كوپ. ال وڭتۇستىكتە ەنەرگيا تاپشى. سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە ەنەرگيا جىبەرۋ ءۇشىن بىزدە 2 جول بار. كەڭەس وداعى كەزىندە سالىنعان ءبىر سىم جولى قاتتى ەسكىرگەن، ال ەكىنشىسى جەتكىلىكسىز. تاعى ەكى سىم جولىن سالۋ كەرەك. سوندا وڭتۇستىكتەگى ەنەرگيا تاپشىلىعىن شەشە الامىز. الايدا ەنەرگيا تاسىمالداۋ كەزىندە جىبەرگەن ەنەرگيامىزدىڭ 50 پايىزىن جوعالتىپ الامىز. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن قازاقستاندا ەنەرگيا كىمگە كەرەك؟ بيتكوين شىعاراتىن ماينينگ فيرمالار وتە كوپ ەنەرگيا جەيدى ەكەن. وسىنداي ءبىر فريما 24 مىڭ پاتەردىڭ ەنەرگياسىن تۇتىنادى. ياعني ءبىز مۇنى توقتاتۋىمىز كەرەك. قازاقستانداعى ماينينگ فيرمالارىنىڭ قوجايىندارى كىم؟ حالىققا كورسەتسىن. قىتايلار ەمەس پە؟ سەبەبى قىتايدا ماينينگ دەگەن نارسەگە تيىم سالىنعان ەكەن. سوندا قازاقستانعا كەلىپ ماينينگتىك فيرما اشقان قىتايلار بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى بىزدە ەنەرگيانىڭ باعاسى وتە تومەن. دۇنيەجۇزى بويىنشا قازاقستان ماينينگتىك فيرمالار بويىنشا ەكىنشى ورىندا. بىزدە مۇنداي فيرمالار وتە كوپ. سولار بار ەنەرگيامىزدى الىپ جاتىر. ال ەۋروپا ەلدەرى كومىردىڭ ەنەرگياسىمەن شىعارىلاتىن مەتالداردى قابىلدامايدى. سوندىقتان مۇنداي فيرمالار وزدەرىنە قاجەت ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيا كوزدەرىنە وزدەرى قارجى ءبولىپ شىعارۋى كەرەك. ال تازا جولمەن الىناتىن ەنەرگيا قىمبات بولادى.
اكىمشىلىكتەر وزدەرىنە ۇناعان ساندى ءوسىرىپ ءجۇر
-ال eGov-تىڭ رەسەيگە بەرىلۋى قازاقستان ءۇشىن قانشالىقتى قاۋىپتى دەپ ويلايسىز؟
-بۇل جەردە ءبىزدىڭ تسيفرلىق ۇكىمەتىمىزدى تەك قانا قازاقستاندىق IT كومپانيالار جۇرگىزۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى ولاردىڭ كاسىبي دەڭگەيلەرى جەتكىلىكتى. ەڭ ءبىرىنشى بىزگە بىرىڭعاي پلاتفورمانىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىنە توقتالسام. مىسالى قازىر مەن گۋگلعا كەز كەلگەن ءبىر سۇراق قويسام ول وعان مىڭ ءتۇرلى جاۋاپ شىعارادى. ويتكەنى گۋگل پلاتفورمالارمەن جۇمىس ىستەيدى. پلاتفورما ۇلكەن دەرەكتەر بازاسى. فەيسبۋكتىڭ دا جۇيەسى پلاتفورماعا نەگىزدەلگەن. قازىر ءبىز پلاتفورماعا ءالى كوشكەن جوقپىز. ەلەكتروندى ۇكىمەت پورتالىندا 400-دەن استام دەرەكتەر بازاسى بار. مىسالى ءسىز دارىگەرگە قانشا رەت بارساڭىز دا بارعان سايىن ءوزىڭىز جايلى اقپاراتتى باسىنان باستاپ ايتىپ بەرەسىز. حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنا دا ءارتۇرلى انىقتاما الۋ ءۇشىن بارامىز. ويتكەنى ول جەردە دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، اۋىل شارۋاشىلىق ارقايسى ءارتۇرلى دەرەكتەر بازاسىندا ورنالاسقان. ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى دا جوق. ءبىر جەردەن انىقتاما الىپ، ەكىنشى ورىنعا اپارىپ كورسەتەسىڭ. پلاتفورماعا كوشسەك بىزدە بىرىڭعا دەرەكتەر بازاسى بولادى. ياعني قاي جەرگە بارساڭ دا جسن ارقىلى سەن تۋرالى بارلىق مالىمەتكە قول جەتكىزۋگە بولادى. سەن دە ءار جەردەن انىقتاما الىپ جۇرمەيسىڭ. كوپ ماسەلە شەشىلەدى. ناقتى ستاتيستيكا شىعارۋعا دا ءتيىمدى. ەكونوميست رەتىندە ايتسام قازىر بىزدە شىنايى ستاتيستيكا ەش جەردە جوق. اكىمشىلىكتەر وزدەرىنە ۇناعان ساندى ءوسىرىپ، ۇناماسا كەمىتىپ جازىپ وتىر. ال ەلەكتروندى ۇكىمەت پورتالى پلاتفورمالىق جۇيەگە كوشسە بارلىق ستاتيستيكا اۆتوماتتى تۇردە ايقىندالادى. ەندى ەگەر ءبىز پلاتفورماعا كوشسەك قايسىن الۋىمىز كەرەك؟ الەمدە بىرنەشە عانا پلاتفورما بار ەكەن. گۋگلدا بار، گەرمانيادا SAP, قىتايدا Huaweui جانە سبەربانكتىڭ پلاتفورماسى بار. قاي پلاتفورمانى تاڭداساق تا ارقايسىنىڭ كىرۋ كودتارى بولادى. ءبىز سول كودتاردى وزىمىزدە الىپ قالۋىمىز كەرەك. بۇل كودتار كولىكتىڭ كىلتى ءتارىزدى. كىمنىڭ قولىندا كىلت بار، سول كولىكتى جۇرگىزە الادى. كودتى وزىمىزدە الىپ قالساق ءبىز پلاتفورمانى شىعارعاندارعا تاۋەلدى بولمايمىز. ەكىنشى پلاتفورمادا جۇمىس ىستەيتىن قۇراستىرۋشى ماماندار ءوزىمىزدىڭ ەلدىكى بولۋى قاجەت. ءۇشىنشى، دەرەكتەر بازاسى باسقا ەلدىڭ ياكي رەسەيدىڭ تەرريتورياسىندا بولماۋى كەرەك. ول سەرۆەر تەك قانا قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىندا بولۋى ءتيىس. تورتىنشىدەن، سەرۆەر ينتەرنەتپەن بايلانىسپاۋى كەرەك. ويتكەنى، حاكەرلىك شابۋىلدار مەن دەرەكتەر بازاسىن ۇرلاۋ تەك قانا ينتەرنەت ارقىلى جۇزەگە اسادى. ءبىز قاي پلاتفورمامەن جۇمىس ىستەسەك تە حالقىمىز جايلى اقپاراتتاردى قورعاۋ ءۇشىن وسىنداي شارتتاردى قويعانىمىز ءجون.
