MONOPOLIZM BAR JERDE EKONOMIKA QURIDY
(Muhtar Taıjannyń Facebook-tegi jazbasynan)
El ómirine, ult taǵdyryna kelgende shynaıy janashyrlyq tanytyp kúıinetin, ár máseleni qur sózben emes batyl qadamdarmen sheshýge tyrysatyn azamattar saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana. Solardyń biri - qoǵam qaıratkeri, ekonomıst Muhtar Taıjan. Kún tártibindegi máselelerdiń mánine tereń úńilip, tolǵamdy oılar aıtyp júrgen saıasatkermen jer máselesi, AES salý, ult bolashaǵy jaıly áńgimelesken edik.
– Ult bolashaǵynda sizdi ne alańdatady?
– Alańdatatyn másele kóp. Eń birinshi bilim deńgeıiniń túskeni. Búgingi ata-ana sonaý toqsanynshy jyldardyń basynda týǵan jastar. Olardyń kóbiniń moınynda nesıeleri bar. Turaqty jumystary joq. Halqymyzdyń teń jartysy qazir aýylda turyp jatyr. Olar da sharýashylyqpen aınalysaıyn dese, bos jer taba almaı qınalady. Bul da jumyssyzdyqqa ákeledi. Kúnkóris bolmaǵan soń er azamattarymyz ishkilikke salynyp ketedi. Al qaladaǵy ata-analar balasyna qaraýǵa ýaqyt tappaıdy. Balany tárbıeleý ońaı emes. Qudaıǵa shúkir, qazir elimizde jyl sanap kópbalaly otbasylar sany artyp keledi. Biraq bala men ata-ananyń arasyndaǵy baılanys ajyrap qaldy. Qazir balasyna kitap oqyp beretin áke-sheshe de, ata-áje de joq. Osy másele meni bir tolǵantsa, ekinshi osy balalardyń bolashaǵy alańdatady. Qazirge deıin qanshama elde boldym, qanshama mádenıetpen tanystym. Sonda kózim jetkeni bizdiń jastar talantty, tekti. Qytaıda mıllıonnyń ishinen bir grossmeıster shyqqan joq, al Úndistannan tek bireý ǵana shyqty. Bizdiń eldiń eki qyzy shahmattan álemdi moıyndatyp, grossmeıter atandy. Iaǵnı biz balalarǵa durys tárbıe men bilim bere alsaq, bolashaǵymyz da jarqyn bolady. Al osyndaı deńgeıge jetý úshin halqymyzdyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýymyz qajet. Ol úshin jumys oryndaryn ashýymyz kerek. Qaladaǵy halyqqa zaýyt, fabrıkalar ashyp, azamattardy turaqty túrde jumyspen qamtýymyz tıis. Kedeı, jaǵdaıy joq jannyń namysy da azaıady, densaýlyǵy da nashar bolady. Óıtkeni densaýlyqqa qaraý úshin qarjy qajet. Qarapaıym analızderdi tapsyrýdyń ózi, tis emdetýdiń ózi qalaı qymbattap ketti? Al memlekettiń basty maqsaty halyqtyń jaǵdaıyn jaqsartý. Bul degenimiz halyqqa tek aqsha berip otyrý emes. Qazir el bıýdjetiniń basym bóligi áleýmettik maqsattarǵa arnalǵan. Biz halyqqa balyq emes, qarmaq berýimiz qajet. Qarmaq degenimiz aýylda turatyndarǵa jer, qaladaǵylarǵa jumys oryndary.
Búgin ashylǵan zaýyt erteń jabylyp qalady
-Azyq-túlik kún ótken saıyn qymbattaýda. Al azamattardyń aılyǵy sol qalpy. Bir sózińizde «19 mıllıon halqymyzdy áli baıyta almaı kelemiz» dedińiz. Ne kedergi?
-Jer astyndada, jer ústinde de tıimdi paıdalansaq baılyq jeterlik. Munaı men gazǵa baı Norvegııa, BAÁ syndy damyǵan elge aınalýǵa tolyq múmkindigimiz bar. Polshada oqyp júrgen kezimde úlgi alatyn ustazym boldy - ol Leshek Balerovıch. 10 jyl áskerı ahýalda ómir súrgen Polshanyń jaǵdaıyn jaqsartý úshin bılik basyndaǵylar sol professordy premer mınıstrdiń birinshi orynbasary bolýǵa shaqyrdy. Ustazymyz el ekonomıkasyn jaqsartýǵa kóp eńbek etse de, bizge sabaq berýin toqtatqan joq. Qansha jyl jyly kresloda otyrsa da burynǵy 3 bólmeli páterinde turdy. Mine adaldyq. Al bizdiń mınıstrler qandaı? Birinshi halyqtyń jaǵdaıyn jasaýdy emes, ózderiniń jaǵdaıyn jasaýdy oılaıdy. Eki ıadrolyq bomba jarylǵan Japonııa, biz sııaqty otarlyqtan shyqqan Ońtústik Koreıa, jemqorlyqtyń oshaǵyna aınalǵan Sıngapýr, bir kezde balyqshylar eli bolǵan BAÁ qazir qandaı elge aınaldy? Sonda nege biz otyz jylda el jaǵdaıyn jasaı almaı kelemiz?
Endi baǵalardy qarańyz. Buryn 30 myńǵa alatyn azyq-túlikti, qazir 80 myńǵa alyp júrmiz. Mysal retinde óz basymnan ótken jaǵdaıdy aıtaıyn. Men 2 jyl boıy pııaz shyǵarýmen aınalystym. Kóktemde dıqandardy qarjylandyryp, kúzde ónimdi alyp otyrdym. Bir qaraǵanda pııaz otandyq ónim. Endi zerttep qarasaq pııazdyń tuqymyn jyl saıyn Gollandııadan aldyrdyq, ekkennen keıingi tyńaıtqyshtar Shveıarııadan keledi, taǵy da ımport. Pııazdy jınaıtyn kombaın da Qazaqstanda shyqpaıdy, solıarkasy da ımport. Pııazdy salatyn setkany da Qytaıdan aldyrdyq. Sonda sol pııazdyń qaı jeri otandyq ónim bolady? Kez kelgen tamaqqa kúndelikti paıdalanylatyn eń qarapaıym ónimniń ózi ımporttyq taýar bolyp tur. Iaǵnı dollar ósken saıyn, ónim de qymbattaıdy. Ekonomıkalyq qaýipsizdigimizdi saqtap qalý úshin biz ónimdi 100 paıyz ózimiz shyǵara alatyndaı bolýymyz qajet. Osy jyldar boıy qarapaıym ıne men setkany shyǵara almaı kelemiz. Sonda úkimet nemen aınalysqan? Bizde búgin jańa zaýyt ashylsa, erteń ol jabylyp qalady. Óıtkeni, tek memlekettik qarjymen ashylǵan zaýyttarǵa eshkim jaýapkershilik almaıdy. Sheneýnik búgin osynda bolsa, erteń basqa laýazymǵa ketedi. Aqyry naqty nátıjege qol jetkize almaımyz. Al jeke kásipkerler ashqan zaýyttar qarqyndy damıdy. Sondyqtan eldi damytamyz desek, ekonomıkadaǵy memlekettiń rólin azaıtyp, jeke sektorlardy kóbeıtýimiz kerek. Tek qana jeke sektor básekege qabiletti. Bul búgingi dúnıe júzinde dáleldengen aksıoma. Mysaly, Ońtústik Koreıa jeke sektordy damytyp otyrǵan kapıtalıstik el. Al jeke sektorlarǵa múmkindik bermeıtin kórshisi Soltústik Koreıa áli de artta qalyp keledi, ashtan qyrylyp jatyr. Ulty, dini bir eki memleket nege eki túrli? Sebebi ekonomıkalyq júıeleri basqa.
Elimizde iri olıgarhtar barshylyq. Olar nege olıgarh bolyp tur? Sebebi olar úkimet pen bılikke jaqyndaý arqyly óz fırmalarynyń monopolıstik pozıııasyn qamtamasyz etti. Sol úshin olar ár sferada jalǵyz jáne jaqsy jetistikterge jetýde. Bank júıesin alyp qarasaq ta monopolııa. Al monopolızm bar jerde ekonomıka qurıdy. Básekelestik joq. Al aýyldaǵy sol olıgarhtardy men latıfýndıster dep ataımyn. Olar jerdi ózderi ǵana ıelenip, basqalarǵa eńbek etýge múmkindik bermeıdi. Bul da monopolızm. Al latıfýndısterdi jeńý ońaı emes. Óıtkeni olar bıliktegilermen aýyzjalasqan.
Halyqty oılantpaýdyń amalyn jasap jatyrmyz
-Bir suhbatyńyzda áleýmettik máselelerdi biz ulttyq, dinı problemalar arqyly jasyryp júrmiz depsiz. Qalaı?
-Iá, qazir halyqty oılantpaýdyń amalyn jasap jatyrmyz. Baısaldy oılardan aýlaq bolsyn dep ártúrli jyltyraqpen jurttyń sanasyn ýlaýdamyz. Mysaly, Eýropa elderinde kúnde keshki praım taım ýaqytynda birneshe partııa ókilderi jınalyp bir máseleni talqyǵa salyp, debat ótkizedi. Búgin parlamentte bir másele kóterilse keshke tikeleı efırde sol jaǵdaı jan-jaqty saraptalady. Al kórermen úıde otyryp-aq kók jáshikten kimdiki durys, kimdiki burys ekenin anyqtap alady. Al bizdiń televızııa bı men shoýdan, kúlki men toıdan kóz ashpaıdy. Meıli, shoýlar da kórsetile bersin. Qarsy emespin. Biraq biz búgingi qoǵamnyń máselelerin talqylaýdy birinshi orynǵa qoıýymyz kerek. Al ótkende Qazaqstan arnasyndaǵy «Ashyq alań» baǵdarlamasy jer máselesin talqylap otyr. Biraq meni shaqyrǵan joq. Jer máselesimen 5 jyl aınalysyp kele jatqan meni ne sebepti shaqyrmaıdy? Ashyq qoǵam quramyz desek, osyndaı alańdarǵa ár partııanyń ókilderin shaqyrýymyz kerek. Kóp aqyldasatyn adam qatelespeıdi. Biz de memleketimizge qatysty jaǵdaılardy aqyldasý arqyly sheshýimiz kerek.
Menshik – bolashaq quldyqtyń negizi
-Jer máselesi dep aıtyp qaldyńyz. Jer reformasy jónindegi komıssııanyń múshesi boldyńyz. Keń dalanyń ıgiligin ne ózimiz, ne ózge jurt kórip jatqan joq. Jer daýy bolǵanda qanshama adamnyń jan daýysy shyqqany da esimizde. Siz basy-qasynda júrgen jerdi sheteldikterge berý máselesiniń sońy nemen aıaqtaldy?
-Qazaq jeriniń 80 paıyzy aýyl sharýashylyqqa arnalǵan jerler. Bul jerler memleketimizdiń negizi. Mundaı jerler sheteldikterge, ıaǵnı sheteldikterdiń úlesi bar qazaqstandyq fırmalarǵa ne jekemenshikke, ne jalǵa berilmeıdi. Bul úzildi kesildi, sheshilgen másele. Endi Qazaqstan azamattaryna jerdi jekemenshikke satýǵa bola ma? Joq pa? Muny biz sáýir aıynda talqyladyq. Komıssııa múshesi Almasbek Sadyrbaı jáne onyń artynda turǵan latıfýndıster jerdi jekemenshikke satqylary keldi. Óıtkeni menshik máńgilik degen sóz. Iaǵnı jer ákeden balaǵa mura bolyp kete beredi. Sonda jergilikti halyq eshqashan sol jerge qol jetkize almaıdy. Al jalǵa berý ýaqytsha ǵana uǵym. Sol úshin meniń jáne kópshiliktiń ustanymy «Jer qazaqstandyq azamattarǵa ýaqytsha ǵana jalǵa berilý kerek» degen pikirde boldy. Aldyń, paıdalandyń, bosattyń. Onsyz da bizde qazir 49 jylǵa berilip kele jatyr. Biraq bul jarty ǵasyr ýaqyt tym uzaq. Sondyqtan bul máselege qaıta oralýymyz kerek dep esepteımin. Al jeke menshikke óz azamattarymyzǵa da bermeýimiz kerek. Óıtkeni menshik – bolashaq quldyqtyń negizi. Mysaly, Chıllı, Argentına, Brazılııada Ispanııadan kelgen kolonıster jerdi bólip, 3-4 ǵasyr buryn menshikke alyp qaldy. Qazir olardyń urpaqtary sol jerge ıe bolyp otyr. Al jergilikti halyq jersiz qaldy. Qazir aýylda týyp ósken argentınalyqtar men brazılııalyqtar jerge qol jetkize almaı, latıfýndısterge jumys istep nemese qalaǵa kóship ketip jatyr. Al qalada jumys oryndary joq bolsa, nashaqorlar men qylmyskerler ómir súretin favelalar paıda bolady. Nege? Óıtkeni jer de, jumys ta joq. Bizde de qazir favellalar paıda bola bastady. Astananyń ózinde 5 bólmeli páterde 25 qyz ben jigit ómir súretin jaǵdaılardy estip júrmiz. Sonda ár bólmede 5 adam. Bul da zamanaýı favellanyń jańa sıpaty. Iri qalalarda astyna matras tósep jatatyn jeri bolsa boldy, jumys istep kún kóretinder kóbeıgen. Bul favellanyń bastaýy. Biz osyndaı problemalarǵa jol bermes úshin jerdi bosatýymyz kerek. Qudaıǵa shúkir, Qazaqstanda jer de, jaıylymda jetedi. Sońǵy zertteýler boıynsha elimizde 40 mln gektar jaıylym bos tur eken. 40 mln gektar Germanııanyń jer kóleminen de úlken. Al Germanııada 80 mln adam turady. Iaǵnı halyq mal baǵyp ta jaqsy ómir súre alady. Bizde daıyn naryq tur. Maldy ósirip, kórshi Qytaıǵa satýǵa bolady. Ol úshin úkimet múmkindik berý kerek. Nege osy máseleni sheshpeı otyr? Meniń oıymsha, jer olıgarhtarǵa satylyp ketti. Jerdi halyqqa berý úshin latıfýndısterdi shekteýimiz kerek. Nege premer mınıstr A.Mamın halyqtyń aldyna birde-bir ret shyǵyp maslıhat, suhbat berip shyqqan joq. Dúnıejúzinde mundaı bolmaǵan da shyǵar.
AES salýdan qatty seskenemin
-Egemendik alǵanymyzǵa 30 jyl bolsa da Nur-Sultannan Almatyǵa baratyn joldyń ózin jóndi sala almaı kelemiz. Aınalyp kelgende avtojoldardyń máselesi týrızmge de tusaý salyp tur emes pe?
-Álbette. Qazir shúkir jol salynyp jatyr. Óz basym kólikpen elimizdi jıi aralaımyn. Aldaǵy 2 jylda biraz joldar ashylyp ta qalady. Olardyń ishinde Almaty-Nur-Sultan, Almaty-Óskemen tas joldary bar. Al Qyzylorda – Jezqazǵan jolynyń qurylysy kelesi jyly bastalady. Qyrkúıek aıynda Toqaev myrza Beıneý- Bozoıǵa deıin jol salýdy tapsyrdy. Bul joldardyń barlyǵyn óz basym baqylaýda ustap júremin. Nur-Sultannan batysqa barý úshin tek qana Qaraǵandy-Jezqazǵan arqyly ǵana bara alasyń. Sondyqtan batystan astanaǵa tike jol kerek. Ol múmkin Yrǵyz-Arqalyq tas joly bolar. Sonda batys pen shyǵys tikeleı baılanysatyn bolady. Eki jaqtaǵy qazaq bir-birimen aralasyp, toıǵa da qınalmaı jetetin bolady. Áıtpese qazir batystan shyǵysqa jetý úshin ushaqtyń baǵasy ýdaı qymbat, al poıyzben kemi 3-4 kún ýaqytyńdy sarp etesiń. Bul joldar salynatyn bolsa eń birinshi ishki týrızm damıdy. Kaspııge baratyn el kóbeıedi, ońtústiktegi halyq jemis-jıdegin erkin saýdalaı alady. Aqtaý Antalııadan, Katon Shveıarııadan kem emes. Tek ondaǵy týrızmniń damymaı jatqanyna suranystyń azdyǵy áser etip tur. Jol salynsa, suranys ta artady. Mysaly, Almaty oblysynda Kólsaı jaqta Saty degen aýyl bar. Buryn ol aýylǵa eshkim barǵysy kelmeıtin. Óıtkeni Kólsaıǵa deıin jol salynbaǵan. Qazir jol jóndelgennen keıin aýyl halqynyń turmysy da jaqsarǵan. Satynyń kez kelgen úıi týrısterge qyzmet kórsetýge beıimdelgen. Al týrısterden túsetin tabys jergilikti bıýdjetke emes tikeleı turǵyndardyń qolyna tıedi. 4 mln halqy bar Grýzııany da alyp qarasaq, jyl saıyn elge 8 mln týrıst keledi eken. Sonda bir grýzııalyqqa eki týrısten. Sol eki týrıst qalaı bolsa da 1000 dollar qaldyrady. Bul tap taza paıda.
-Qazir qoǵamda eń kóp talqylanyp jatqan taqyryp AES salý. Sizdiń oıyńyzsha Qazaqstanǵa AES kerek pe?
-Muny taǵy da biz talqyǵa salýymyz kerek. Nege bul másele talqylanbaı jatyr? Elimizde energetıkter barshylyq qoı, olar qaıda? Olar bul máselege óz oılaryn aıtpaı ma? Ár jerden bir-eki adam oıyn aıtqanmen pikirtalas bolmaı bul máseleniń durys joly tabylmaıdy. Bizge elektr qýaty kerek pe? Sózsiz, kerek. Endeshe biz ony qaı jolmen alamyz? Búgingi tańda biz zamanaýı tehnologııanyń kómegimen jelden de, kúnnen de energııa alyp júrmiz. Alaıda biz ol energııany saqtaı almaımyz. Saqtaý úshin bizge úlken akkýmlııator qajet. Al iri qalalarǵa ondaı úlken akkýmlııator shyǵarý múmkin emes. Al jel kúndelikti qaıtalanatyn qubylys emes. Iaǵnı jel energııasyn da uzaq saqtaı almaımyz. Sýstanııalarynan energııa alýǵa elimizde sý tapshy. Bul problemany biz qalaı sheshemiz? Bir ǵana joly Atom elektrstanııalaryn salý ma? Álde basqa jolyn taba alamyz ba? Bul ınjenerler úshin kún tártibindegi eń ózekti másele. Aldaǵy birneshe jyl ishinde ınjenerlerdiń bul suraqqa jaýap tabatynyna senemin. Óz basym AES salýdan qatty seskenemin. Óıtkeni atom elektr stanııasynyń ne ekenin Semeı polıgonynan keıin qazaqqa túsindirýdiń esh qajeti joq. Búgingi tańda elimizde energııa shyǵaratyn bir oryn bolsa ol soltústiktegi kómir stanııalary.
Sol kómir stanııalary 80 paıyzǵa eskirgen. Tabıǵatqa qatty zalalyn tıgizip jatyr. Biraq soltústikte energııa kóp. Al ońtústikte energııa tapshy. Soltústikten ońtústikke energııa jiberý úshin bizde 2 jol bar. Keńes odaǵy kezinde salynǵan bir sym joly qatty eskirgen, al ekinshisi jetkiliksiz. Taǵy eki sym jolyn salý kerek. Sonda ońtústiktegi energııa tapshylyǵyn sheshe alamyz. Alaıda energııa tasymaldaý kezinde jibergen energııamyzdyń 50 paıyzyn joǵaltyp alamyz. Bul bir. Ekinshiden Qazaqstanda energııa kimge kerek? Bıtkoın shyǵaratyn maınıng fırmalar óte kóp energııa jeıdi eken. Osyndaı bir frıma 24 myń páterdiń energııasyn tutynady. Iaǵnı biz muny toqtatýymyz kerek. Qazaqstandaǵy maınıng fırmalarynyń qojaıyndary kim? Halyqqa kórsetsin. Qytaılar emes pe? Sebebi Qytaıda maınıng degen nársege tıym salynǵan eken. Sonda Qazaqstanǵa kelip maınıngtik fırma ashqan qytaılar bolýy da múmkin. Óıtkeni bizde energııanyń baǵasy óte tómen. Dúnıejúzi boıynsha Qazaqstan maınıngtik fırmalar boıynsha ekinshi orynda. Bizde mundaı fırmalar óte kóp. Solar bar energııamyzdy alyp jatyr. Al Eýropa elderi kómirdiń energııasymen shyǵarylatyn metaldardy qabyldamaıdy. Sondyqtan mundaı fırmalar ózderine qajet ekologııalyq taza energııa kózderine ózderi qarjy bólip shyǵarýy kerek. Al taza jolmen alynatyn energııa qymbat bolady.
Ákimshilikter ózderine unaǵan sandy ósirip júr
-Al eGov-tyń Reseıge berilýi Qazaqstan úshin qanshalyqty qaýipti dep oılaısyz?
-Bul jerde bizdiń ıfrlyq úkimetimizdi tek qana Qazaqstandyq IT kompanııalar júrgizýi kerek dep esepteımin. Óıtkeni olardyń kásibı deńgeıleri jetkilikti. Eń birinshi bizge biryńǵaı platformanyń ne úshin qajet ekenine toqtalsam. Mysaly qazir men gýglǵa kez kelgen bir suraq qoısam ol oǵan myń túrli jaýap shyǵarady. Óıtkeni gýgl platformalarmen jumys isteıdi. Platforma úlken derekter bazasy. Feısbýktyń da júıesi platformaǵa negizdelgen. Qazir biz platformaǵa áli kóshken joqpyz. Elektrondy úkimet portalynda 400-den astam derekter bazasy bar. Mysaly siz dárigerge qansha ret barsańyz da barǵan saıyn ózińiz jaıly aqparatty basynan bastap aıtyp beresiz. Halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtaryna da ártúrli anyqtama alý úshin baramyz. Óıtkeni ol jerde densaýlyq saqtaý, bilim berý, aýyl sharýashylyq árqaısy ártúrli derekter bazasynda ornalasqan. Olardyń bir-birimen baılanysy da joq. Bir jerden anyqtama alyp, ekinshi orynǵa aparyp kórsetesiń. Platformaǵa kóshsek bizde biryńǵa derekter bazasy bolady. Iaǵnı qaı jerge barsań da JSN arqyly sen týraly barlyq málimetke qol jetkizýge bolady. Sen de ár jerden anyqtama alyp júrmeısiń. Kóp másele sheshiledi. Naqty statıstıka shyǵarýǵa da tıimdi. Ekonomıst retinde aıtsam qazir bizde shynaıy statıstıka esh jerde joq. Ákimshilikter ózderine unaǵan sandy ósirip, unamasa kemitip jazyp otyr. Al elektrondy úkimet portaly platformalyq júıege kóshse barlyq statıstıka avtomatty túrde aıqyndalady. Endi eger biz platformaǵa kóshsek qaısyn alýymyz kerek? Álemde birneshe ǵana platforma bar eken. Gýglda bar, Germanııada SAP, Qytaıda Huaweui jáne Sberbanktyń platformasy bar. Qaı platformany tańdasaq ta árqaısynyń kirý kodtary bolady. Biz sol kodtardy ózimizde alyp qalýymyz kerek. Bul kodtar kóliktiń kilti tárizdi. Kimniń qolynda kilt bar, sol kólikti júrgize alady. Kodty ózimizde alyp qalsaq biz platformany shyǵarǵandarǵa táýeldi bolmaımyz. Ekinshi platformada jumys isteıtin qurastyrýshy mamandar ózimizdiń eldiki bolýy qajet. Úshinshi, derekter bazasy basqa eldiń ıakı Reseıdiń terrıtorııasynda bolmaýy kerek. Ol server tek qana Qazaqstannyń terrıtorııasynda bolýy tıis. Tórtinshiden, server ınternetpen baılanyspaýy kerek. Óıtkeni, hakerlik shabýyldar men derekter bazasyn urlaý tek qana ınternet arqyly júzege asady. Biz qaı platformamen jumys istesek te halqymyz jaıly aqparattardy qorǵaý úshin osyndaı sharttardy qoıǵanymyz jón.
