«قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەندەي، بۇگىندە قازاق جەرىنىڭ ءار تۇكپىرىندە ورىن الىپ وتىرعان مىنا جاعداي ويلانتپاي قويمايدى. ەڭ باستىسى، مۇنىڭ ەل مادەنيەتىنە، تاريحىنا كەلتىرەتىن زاردابى وراسان، سوندىقتان الدىن الاتىن كەز كەلدى.
...بىلتىر كۇز ايىندا ءاربىر بۇتا مەن جۋساننان تاريحتىڭ كونە بەلگىسىن ىزدەگەن ەل مەن جەرگە جاناشىر ازاماتتارمەن بىرگە ماڭعىستاۋدىڭ بىرنەشە تاريحي-مادەني ورىندارىن ارالاپ، الىس تۇكپىردەگى اتالار رۋحتارىنا زيارات ەتۋ مۇمكىندىگى تۋىنداعان بولاتىن. بەلگىلى شەرقالا تاۋىنان ءوتىپ، اقمىشقا ماڭداي تىرەپ، كوڭىلىمىزدى دە، كوزىمىزدى دە وسى تۇستى جاناي جاتقان قىزىلقالا قالاشىعىنىڭ ورنىنا اۋدارا بەرگەنىمىز سول ەدى، ەلسىز جاتقان دالادا جاياۋلاتىپ كەلە جاتقان جالعىز ادامدى اڭعاردىق. «قىستىڭ كوزى قىراۋدا» دەمەكشى، قۇبىلمالى كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا جاپان دالانى جاياۋ ارالاعان جاندى توسىپ، تىلدەسۋگە تىرىستىق. سويتسەك بۇل جوق ىزدەگەن قازاق تا، قويىن قاپتاتا جايعان شوپان دا ەمەس، فرانتسيادان كەلگەن فرانتسۋز ازاماتى ەكەن. ساپار ماقساتىن ايتقان جوق، ءبىز سوپىلىق ءىلىمنىڭ سۇرلەۋىمەن 362 اۋليەلى ماڭعىستاۋداعى اتالار قاۋىمىن ارالاپ، زيارات ەتكەن مۇسىلمان، الدە ەسكى ورىنداردان الدەبىر ءدۇنيا – «ايدالادان باتپان قۇيرىق» ىزدەگەن كەلىمسەك بولار دەپ توپشىلادىق. ولاي ويلاۋعا نەگىز دە جوق ەمەس. ماڭعىستاۋدىڭ ءون بويىن تۇرتكىلەپ-ءتىمىسكىلەپ، قارا جەردىڭ قويىن-قونىشىن قوپارا قازىپ، تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن ۇيىندىلەردى اۋدارىپ-ءتوڭكەرىپ، تاۋ قويىندارىنا، ۇڭگىرلەرگە ءسۇڭگىپ، جىرا-جىقپىلدى قاققىلاپ قازىنا ىزدەۋشىلەر كوبەيىپ كەتكەن. قولدارىنا ارنايى تەمىر، قازىنا ءتۇرلەرىن ىزدەيتىن ءبىر-ءبىر قۇرىلعىنى ۇستاعان «قارا ارحەولوگتار» موتوتسيكل مەن جول تالعامايتىن كولىكتەرگە ءمىنىپ، ەن دالانى ەركىن كەزىپ ءجۇر. وزدەرىن «جوقتى ىزدەۋشى، وتكەندى جاڭعىرتۋشى ەل پاتريوتتارى» سانايتىن بۇلاردىڭ كوكسەگەنى راسىندا ەل مادەنيەتى مەن تاريحىن تۇگەندەۋ مە؟ جوق! ەسكى ورىنداردان تابىلعان قىمبات مەتالداردى، اسىل تاستاردان جاسالعان زەرگەرلىك بۇيىمدار مەن وزگە دە قازبا بايلىقتاردى تابىس كوزىنە اينالدىرۋ. ايتپەسە، تاپقان مىس، كۇمىس، التىن تيىندارى مەن ساقينا، وزگە دە تابىستارىن ساۋدالاماس ەدى ولار؟! ساتىپ الادى-اۋ دەگەن جاندارعا تەلەفون سوعىپ، كونەنىڭ كوزىن اسپەتتەگەن مەكەمەلەرگە حابارلاسىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە جار سالماس ەدى. كىمنىڭ قاي جەردەن نە تاۋىپ، ونى قايدا جىبەرگەنىن ەشكىم بىلمەيدى – ەسەپسىز ءجۇرىس، الاساپىران الىس-بەرىس. ءتىپتى ەسكى قولجازبالار، كونە كىتاپتار، جازۋ-سىزۋى، بەلگى-بەدەرى بار ساقينالارداعى قانشاما سىرلاردىڭ كەلىمسەكتەرمەن بىرگە كەلمەسكە كەتكەنىن ويلاعاندا، وكىنۋدەن باسقا امال جوق. ءبىزدىڭ دالاداعى بۇل دۇربەلەڭ رەسەيدە مەتالل ىزدەۋشىنى نەمەسە سول ماقساتتاعى قۇرىلعى ۇستاعاندى اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتۋ تۋرالى زاڭ قاتايعان سوڭ كۇشەيە تۇسكەن. «ارقا جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟» دەگەندەي، جەردىڭ استى مەن ءۇستىن، ءتىپتى اۋا مەن سۋدى قىزعىشتاي قورىعان كورشى ەلدىڭ ەكپىنى كوكەيىن جەر قوينىن اقتارىپ، قازبا ىزدەۋ تەسكەن اشكوزدەردى شەكارادان بەرى شۇبىرتقان سەكىلدى. كۇن جىلىنىپ، جەراياعى كەڭىگەن كوكتەمدە، جايماشۋاق جازدا ءۇستىرت ءۇستىن، شىڭ جيەكتەرىن ارالاپ جۇرگەن رەسەيلىك «قوناقتاردى» كورەسىز، كورەسىز دە ۇندەمەيسىز. وعان جەرگىلىكتى جىگىتتەردىڭ قوسىلىپ، ولار سالىپ كەتكەن سوقپاقتى ودان ءارى كەڭ دالانى كەۋلەي سوزىپ، ولار باستاعان ءىستى بەلسەندىلىكپەن جالعاستىرىپ جۇرگەنىن تۇسىنەسىز. وعان دا ۇندەمەيسىز... بۇگىندە «قارا ارحەولوگتار» ماڭعىستاۋدا شەرقالا تاۋىنىڭ اينالاسىن تولىق قازىپ، ەسەكەننىڭ ويىنداعى ۇيىكتى دە 3-4 مەتر تەرەڭدىكتە قوپارا ۇڭگىگەن. بۇلاردىڭ ارقايسىسى تاريحي دەرەككە باي، شەجىرەلى ورىندار. مىسالى، «قارا ارحەولوگتاردىڭ» نازارىنان تىس قالماي، وسى كەپتى كيگەن قىزىلتاس بەكىنىسىن الايىق. رەسەي مەن حيۋا اراسىنداعى شيەلەنىسكە وراي 1834 جىلى كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا سالىنىپ، قازاق ءۇشىن قايعىلى جىلداردىڭ بەلگىسى بولعان نوۆو-الەكساندروۆ قامالى – قىزىلتاس بەكىنىسى 500-گە تارتا جاۋىنگەردەن قۇرالعان اسكەر ۇستاپ، حيۋانى جاۋلاۋ ءۇشىن قامدانعان پاتشالىق رەسەيدىڭ اسكەرىنە ءارى-بەرى وتكەندە جان-جاقتى قولداۋ كورسەتكەن ماڭىزدى نىسان قىزمەتىن اتقارعان. ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى ساي-وتەس اۋىلىنان 50 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان اتالمىش بەكىنىس ورنىندا بۇگىندە قىزىلتاس مەشىتى، قورىم جانە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىستارىنىڭ قالدىقتارى ساقتالعان. وتارشىلىقتىڭ قامىتىن كيگىزگەن تاريح اششى بولعانمەن، ەسكەرتكىشتىڭ اتى ەسكەرتكىش، ول ساقتالۋى، زەرتتەلۋى، ۇرپاققا ناسيحاتتالۋى، سونىمەن قاتار ءوز قۇندىلىعىمەن، تاريحيلىعىمەن ۋاقىتقا، قوعامعا، ۇرپاققا وتاندى، ەل مەن جەردى ءسۇيىپ، وتكەندەردى قۇرمەتتەۋ ءۇشىن رۋحاني تۇرعىدا قىزمەت ەتۋى ءتيىس. الايدا، ءبىز ولاردى لايىقتى قورعاپ، رۋحاني تۇرعىدا پايدالانا الماي كەلەمىز. قىزىلتاس بەكىنىسى دە ويدىم-ويدىم قازىلىپ، ويسىراپ جاتىر. نەگە بۇلاي؟ ءبىز نەگە «قارا ارحەولوگتاردان» قورعانا المايمىز؟ ولاردىڭ وزبىر ارەكەتىن كورە تۇرا ءلام دەي المايتىنىمىز قالاي؟ دەي المايمىز، ويتكەنى ولارعا ءۋاج ايتۋعا زاڭ اياسىندا قۇقىمىز جوق ەكەن. بىزدە اۋا، سۋ، جەردىڭ استى-ءۇستى ەمەس، تەك مەملەكەتتىك قورعاۋعا الىنعان جەرلەرگە، نىساندارعا تيىسپەسە بولعانى، قالعان كەڭ دالانىڭ، ول جەرلەردەگى سانسىز مۇرالاردىڭ سۇراۋى جوق ەكەن. وسىنى جاقسى بىلەتىن جوق جەردەن تاپقىشتار كەڭ دالامىزدى الاڭسىز كەزىپ ءجۇر...
گۇلايىم شىنتەمىرقىزى،
«ەگەمەن قازاقستان»،
ماڭعىستاۋ وبلىسى
https://egemen.kz/article/164706-qara-arkheologtardan-qalay-qorghanamyz
