«Qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat ketedi» degendeı, búginde qazaq jeriniń ár túkpirinde oryn alyp otyrǵan myna jaǵdaı oılantpaı qoımaıdy. Eń bastysy, munyń el mádenıetine, tarıhyna keltiretin zardaby orasan, sondyqtan aldyn alatyn kez keldi.
...Byltyr kúz aıynda árbir buta men jýsannan tarıhtyń kóne belgisin izdegen el men jerge janashyr azamattarmen birge Mańǵystaýdyń birneshe tarıhı-mádenı oryndaryn aralap, alys túkpirdegi atalar rýhtaryna zııarat etý múmkindigi týyndaǵan bolatyn. Belgili Sherqala taýynan ótip, Aqmyshqa mańdaı tirep, kóńilimizdi de, kózimizdi de osy tusty janaı jatqan Qyzylqala qalashyǵynyń ornyna aýdara bergenimiz sol edi, elsiz jatqan dalada jaıaýlatyp kele jatqan jalǵyz adamdy ańǵardyq. «Qystyń kózi qyraýda» demekshi, qubylmaly kúzdiń qara sýyǵynda japan dalany jaıaý aralaǵan jandy tosyp, tildesýge tyrystyq. Sóıtsek bul joq izdegen qazaq ta, qoıyn qaptata jaıǵan shopan da emes, Franııadan kelgen franýz azamaty eken. Sapar maqsatyn aıtqan joq, biz sopylyq ilimniń súrleýimen 362 áýlıeli Mańǵystaýdaǵy atalar qaýymyn aralap, zııarat etken musylman, álde eski oryndardan áldebir dúnııa – «aıdaladan batpan quıryq» izdegen kelimsek bolar dep topshyladyq. Olaı oılaýǵa negiz de joq emes. Mańǵystaýdyń ón boıyn túrtkilep-timiskilep, qara jerdiń qoıyn-qonyshyn qopara qazyp, tarıhı eskertkishter men úıindilerdi aýdaryp-tóńkerip, taý qoıyndaryna, úńgirlerge súńgip, jyra-jyqpyldy qaqqylap qazyna izdeýshiler kóbeıip ketken. Qoldaryna arnaıy temir, qazyna túrlerin izdeıtin bir-bir qurylǵyny ustaǵan «qara arheologtar» motoıkl men jol talǵamaıtyn kólikterge minip, en dalany erkin kezip júr. Ózderin «joqty izdeýshi, ótkendi jańǵyrtýshy el patrıottary» sanaıtyn bulardyń kóksegeni rasynda el mádenıeti men tarıhyn túgendeý me? Joq! Eski oryndardan tabylǵan qymbat metaldardy, asyl tastardan jasalǵan zergerlik buıymdar men ózge de qazba baılyqtardy tabys kózine aınaldyrý. Áıtpese, tapqan mys, kúmis, altyn tıyndary men saqına, ózge de tabystaryn saýdalamas edi olar?! Satyp alady-aý degen jandarǵa telefon soǵyp, kóneniń kózin áspettegen mekemelerge habarlasyp, áleýmettik jelilerde jar salmas edi. Kimniń qaı jerden ne taýyp, ony qaıda jibergenin eshkim bilmeıdi – esepsiz júris, alasapyran alys-beris. Tipti eski qoljazbalar, kóne kitaptar, jazý-syzýy, belgi-bederi bar saqınalardaǵy qanshama syrlardyń kelimsektermen birge kelmeske ketkenin oılaǵanda, ókinýden basqa amal joq. Bizdiń daladaǵy bul dúrbeleń Reseıde metall izdeýshini nemese sol maqsattaǵy qurylǵy ustaǵandy ákimshilik jaýapqa tartý týraly zań qataıǵan soń kúsheıe túsken. «Arqa jaıly bolsa, arqar aýyp nesi bar?» degendeı, jerdiń asty men ústin, tipti aýa men sýdy qyzǵyshtaı qoryǵan kórshi eldiń ekpini kókeıin jer qoınyn aqtaryp, qazba izdeý tesken ashkózderdi shekaradan beri shubyrtqan sekildi. Kún jylynyp, jeraıaǵy keńigen kóktemde, jaımashýaq jazda Ústirt ústin, shyń jıekterin aralap júrgen reseılik «qonaqtardy» kóresiz, kóresiz de úndemeısiz. Oǵan jergilikti jigitterdiń qosylyp, olar salyp ketken soqpaqty odan ári keń dalany keýleı sozyp, olar bastaǵan isti belsendilikpen jalǵastyryp júrgenin túsinesiz. Oǵan da úndemeısiz... Búginde «qara arheologtar» Mańǵystaýda Sherqala taýynyń aınalasyn tolyq qazyp, Esekenniń oıyndaǵy úıikti de 3-4 metr tereńdikte qopara úńgigen. Bulardyń árqaısysy tarıhı derekke baı, shejireli oryndar. Mysaly, «qara arheologtardyń» nazarynan tys qalmaı, osy kepti kıgen Qyzyltas bekinisin alaıyq. Reseı men Hıýa arasyndaǵy shıeleniske oraı 1834 jyly Kaspıı teńiziniń soltústik-shyǵysynda salynyp, qazaq úshin qaıǵyly jyldardyń belgisi bolǵan Novo-Aleksandrov qamaly – Qyzyltas bekinisi 500-ge tarta jaýyngerden quralǵan ásker ustap, Hıýany jaýlaý úshin qamdanǵan patshalyq Reseıdiń áskerine ári-beri ótkende jan-jaqty qoldaý kórsetken mańyzdy nysan qyzmetin atqarǵan. Mańǵystaý aýdanynyń aýmaǵyndaǵy Saı-Ótes aýylynan 50 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan atalmysh bekinis ornynda búginde Qyzyltas meshiti, qorym jáne turǵyn úı qurylystarynyń qaldyqtary saqtalǵan. Otarshylyqtyń qamytyn kıgizgen tarıh ay bolǵanmen, eskertkishtiń aty eskertkish, ol saqtalýy, zerttelýi, urpaqqa nasıhattalýy, sonymen qatar óz qundylyǵymen, tarıhılyǵymen ýaqytqa, qoǵamǵa, urpaqqa Otandy, el men jerdi súıip, ótkenderdi qurmetteý úshin rýhanı turǵyda qyzmet etýi tıis. Alaıda, biz olardy laıyqty qorǵap, rýhanı turǵyda paıdalana almaı kelemiz. Qyzyltas bekinisi de oıdym-oıdym qazylyp, oısyrap jatyr. Nege bulaı? Biz nege «qara arheologtardan» qorǵana almaımyz? Olardyń ozbyr áreketin kóre tura lám deı almaıtynymyz qalaı? Deı almaımyz, óıtkeni olarǵa ýáj aıtýǵa zań aıasynda quqymyz joq eken. Bizde aýa, sý, jerdiń asty-ústi emes, tek memlekettik qorǵaýǵa alynǵan jerlerge, nysandarǵa tıispese bolǵany, qalǵan keń dalanyń, ol jerlerdegi sansyz muralardyń suraýy joq eken. Osyny jaqsy biletin joq jerden tapqyshtar keń dalamyzdy alańsyz kezip júr...
Gúlaıym ShYNTEMIRQYZY,
«Egemen Qazaqstan»,
Mańǵystaý oblysy
https://egemen.kz/article/164706-qara-arkheologtardan-qalay-qorghanamyz
