شىت كويلەك

3118
Adyrna.kz Telegram

ءبىزدىڭ اۋىلدا، اۋىل بولعاندا كادىمگى قاراتەرەڭدە مەنىڭ زەينەش دەگەن قۋ ءتىلدى اعام ايتقىشتىعىمەن بەلگىلى-ءتىن. بىرگە وقىعان ءادىل دەگەن دوسى جىبەك دەگەن قىزعا ۇيلەنگەندە سول اعامنىڭ: «ءبىز مەكتەپ بىتىرە سالا «شىتقا» ۇرىنىپ ەدىك، سەن ءجۇرىپ-ءجۇرىپ، اقىرى «جىبەگىن» الدىڭ عوي»، – دەگەنى بار ەدى. بۇگىنگى اڭگىمەمىز دە وسى شىتتىڭ توڭىرەگىنەن ۇزامايدى...

جالپى، شىت كويلەكتى ولەڭىنە قوسقان قازاقتىڭ ەكى مىقتى اقىنىن بىلەمىز. ولار – جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ پەن ابزال بوكەن. مۇمكىن بۇل تاقىرىپتى تەربەتكەن ولاردان باسقا دا شايىرلار بار شىعار. جىرلاسا جىرلاعان بولار. سەبەبى، اۋىل-ەلدەگى شىت كويلەك كيگەن (بۇگىنگىدەي «اق كويلەك كيگەن، كوك كويلەك كيگەن» ەمەس) ءسامبى تالداي بويجەتكەندەر الدىمەن سولاردىڭ كوزىنە تۇسپەي مە؟ ءبىزدى ءبىر قايبىر شەكەسى قىزعان شىت كويلەكتانۋشى دەيسىز، بىرەۋ-مىرەۋ بايقاۋسىزدا نازارىمىزدان قاعىس قالىپ جاتسا، رەنجي كورمەسىن. الدىن-الا عافۋ وتىنەمىز.

اركىمنىڭ ءوز تانىمىنداعى شىت كويلەگى بار. سونىمەن، جۇمەكەننىڭ شىت كويلەگى... سەنى سالعاننان كۇردەلى پالساپالىق يىرىمگە باستاي جونەلەتىن تانىمى تەرەڭ شايىردىڭ ادەپكىدە شىت كويلەكتى قاي تۇرعىدان دارىپتەپ وتىرعانىن اڭعارا الماي قينالاسىڭ. سالدەن سوڭ جاقسى مەن جاماننىڭ، وزىق پەن توزىقتىڭ، ەسكى مەن جاڭانىڭ، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتىڭ، وتكەن مەن بۇگىننىڭ اراسىن سالماقتاپ، شىت كويلەكتى سونىڭ بەزبەندەۋ مىسالى رەتىندە كورسەتىپ وتىرعانىن توپشىلايسىڭ. بىراق ول شىتتى بىرەسە شىرقاۋ بيىككە شىعارادى، بىرەسە، كۇلكىلى كەكەسىننىڭ نىساناسىنا اينالدىرادى. شىت كويلەكتى بەتكە ۇستاي وتىرىپ، قوعامنىڭ قوياسىن اقتارۋعا تىرىسادى، بۇزىلعان تەپە-تەڭدىكتى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى ايگىلەيدى.

جىبەك – جۇقا،
ماۋىت – قالىڭ،
مايداندى
باستاپ تۇرعان الا شىتتار قايدا الگى؟!
شۇعا، ماقپال، باستوندارعا ايىپ تاق،
سورەلەرگە شىت-شىپىردى جايىپ باق!
گاستريت پە؟
قاسقىر-يت پە؟
ءبارى وسى –
بوزدەن كويلەك كيمەگەننىڭ بالەسى.

جۇمەكەن تانىمىنداعى شىت دەگەنىمىز – تەز وڭاتىن اسىرەقىزىل دۇنيە («سونىڭ ءبارى شىت كويلەككە ۇقسايدى: ءبىر تەرلەسەڭ تۇسەتۇعىن سىلىنىپ!»), تىم تۇرپايى تالعامپازدىق («و، شىت-تالعام! تاس بەزەدىك، جىر سىزدىق – موداعا ەر دەپ زورلاپ جۇرگەن كىم ءسىزدى؟! وڭمەندى اتتى ومىردەگى قۇنسىزدىق»), جىلىگى تاتىمايتىن ارزاندىق («شىتقا اينالىپ كوپ ءان-كۇيىڭ، تىرلىگىڭ، جايمانىڭ بار بەتىن بەرمەي ءجۇر بۇگىن»). دەي تۇرعانمەن، جۇمەكەن اقىن سودان كەيىن عانا جان دۇنيەسىمەن اشىلا تۇسەدى («شىتقا مەن دە قارسى ەمەسپىن، بار شىنىم: ونەردەگى ارزاندىققا قارسىمىن»), باعىت-باعدارىن دا ناقتىلايدى («قۇنسىزدىققا قارسى اشامىن قان-مايدان، مارجان-تەردى مونشاقتاتىپ ماڭدايدان»). دالىرەك ايتقاندا، جۇمەكەن شىت كويلەكتى جىرلاعان جوق، شىت-ولشەمدى عانا تىلىنە تيەك ەتتى. «شىت قوعام جاڭا بەلەسكە شىعا الا ما، جوق پا، شىققان كۇندە دە الداعى كەزەڭدە قاي تۇرعىدان كورىنىس تاپپاق؟» دەگەن سۇراقتىڭ سورابىنا سالعان سىڭايلى. سوندىقتان ول جاقسىسى مەن جاسىعى ارپالىسىپ جاتاتىن شىت قوعامنىڭ پەندەلەرىنە بىلايشا جار سالدى:

ەي، شىتقۇمار!
قانە، الىپ قال، الىپ قال،
شىت-جىرلاردى قارا باقىر-شابىتتان!
ال مەن شىتقا قارامايمىن – جارايدى،
بىراق مەن دە موداعا ەرىپ قارايمىن
قارا بارقىت شاپانىمەن ابايدىڭ...

سودان سوڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدە تاعى ءبىر شىت كويلەك كولبەڭ-كولبەڭ ەتىپ، قارا ولەڭنىڭ ارقاۋىنا اينالدى. جانرى جاعىنان باللادا دەۋگە كەلەدى. اۆتورى – ابزال بوكەن. اقتوعايدىڭ اقىنى. جالپى، ول كەزدە ەلدە تۇراتىن شايىرلاردى، اسىرەسە جەزقازعان جاقتاعى اقتوعاي مەن ۇلىتاۋدىڭ اقىندارىن كوپ وقيتىن ەدىك. سەرىپپەدەي شيرىعىپ تۇراتىن سەرىك اقسۇڭقارۇلىن («سەرەڭ ەتىپ جاتتى جەردە سەگىز قول، سەگىز باستى سەگىز جىلان سياقتى»), جىرىمەن جۇرتتى جۇباتاتىن ءجۇرسىن ەرماندى («مەن ەرتەگى ايتاتۇعىن بولامىن، كوپ جاسايتىن كەيۋانالار جايىندا»), ليريكاسى مونشاقتاي كوركەم، ءار سوزىنەن ەستەتتىگى بايقالاتىن ابزال بوكەندى («جوعالتىپ العاندايمىن ءوزىمدى مەن، سەكىلدى وزگەنىكى ءسوزىم كىلەڭ») ولەڭ ورىسىندەگى ءوز داۋىستارى ارقىلى تۇستەپ تانىڭقىراپ قالعان كەزىمىز-ءدى.

بىراق شىنىمىزدى ايتايىق، تالايدىڭ تالانتىن قوزعاپ، شابىتىن قوزدىرعان «شىت كويلەكتىڭ» ابزالدىڭ ولەڭى ەكەنىن ادەپكىدە بىلگەنىمىز جوق. نۋ، جارايدى، شىت كويلەك، جاقسى ولەڭ، جاقسى وقىلادى. سەزىمىڭدى سەلت ەتكىزەدى، قىزداردى ءبىر دۇرلىكتىرۋگە مولىنان جاراپ جاتىر. جەتپەي مە سونىڭ ءوزى؟! ال اۆتورى كەيىن تابىلار دەيسىڭ، ءتىپتى تابىلماسا دا نەعىلار دەيسىڭ دەپ توتەسىنەن تارتا بەرەسىڭ.


ءسويتىپ، اتاقتى «شىت كويلەك» ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى كازگۋگرادقا ابزالسىز ءوزى كەلدى. «يەڭ قايدا، اقبوزات؟»، – دەپ تولەگەندى جوقتاعان قىز جىبەك سەكىلدى ابزال اعامدى شام الىپ ىزدەگەن نە ءبىر بوزبالا، نە ءبىر بويجەتكەن بولعان جوق. ولەڭ وقىپ، قىزداردىڭ ىقىلاسىن يەلەنىپ، قارا شايىن ىشكەندە پالەدەيمىز، ال ەندى وسى جۇرت جاپپاي جاتتاعان جىردىڭ يەسى قايدا دەگەندى ەشقايسىمىز دا قاپەرگە الا قويماپپىز. ال سول تۇستا اۆتورى بەلگىسىز «شىت كويلەك» قىز-قىرقىننىڭ الدىندا جاقسىلاپ ءبىر جۇلقىنىپ الىپ، ەكىلەنىپ ولەڭ وقىعان تالاي جىگىتكە دۇركىن-دۇركىن «ديۆيدەند» اكەلىپ جاتتى.

«شىت كويلەكتى» الدىمەن جاتتاپ، قازاق رۋحانياتىنا ەڭ كوپ تاراتقان جانە بارىنشا ناسيحاتتاعان ويلى وقىرمان – ءبىزدىڭ شەرۋباي دوسىمىز. ءيا، بۇگىنگى ايبارلى اكادەميك، پاراساتتى پروفەسسور، عيبراتتى عالىم، تۇعىرلى ءتىلشى، تەگەۋرىندى تەرمينولوگ شەرۋباي قۇرمانبايۇلى. ءبىز بىلگەندە، شەرۋدىڭ ەلدەن اسقان ەكى ونەرى بار-دى. ءبىرىنشى ونەرى – كەز-كەلگەن ءبيدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى. ورتاعا شەرۋباي شيرىعىپ شىعا كەلگەندە بىردەن شەتتەي باستاعانىڭدى ءوزىڭ دە اڭعارماي قالاسىڭ. ەكىنشى ونەرى – ولەڭدى جاقسى وقيدى. كەيىنىرەكتە وقۋ ورىندارىندا ولەڭدى مانەرلەپ ءارى كوركەمدەپ وقۋ ادىستەمەسىنەن ءدارىس بەرىپ تە ءجۇردى-اۋ دەيمىن.

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە كازگۋ-گە تۇسكەن شەرۋبايدىڭ جاتاقحاناسىنا ءبىر كۇنى قاراعاندى جاقتان الدەبىر جىگىت كەلەدى. ءوزىنىڭ اكتەرلىك ونەرگە ەداۋىر قاتىسى بار ەكەن. سول جىگىت ءبىر كەشتە «شىت كويلەك» دەگەن ولەڭ وقيدى. جاتاقحانانىڭ سەرىلەرى مەن پەرىلەرى، بوزبالالارى مەن بويجەتكەندەرى جاپپاي ۇيىپ تىڭدايدى. بۇل ولەڭدى قاتتى ۇناتقان شەرۋباي الگىنىڭ قىر سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ، دەرەۋ جازىپ الادى. ال ەندى سودان وقى...

سول سول-اق ەكەن، «ماياكوۆسكي باستالدى!» دەپ اسەەۆ ايتقانداي، كازگۋ-ءدىڭ قالاشىعىندا شەرۋبايدىڭ «شىت كويلەك» ءداۋىرى باستالدى. ول جۋىق ارادا توقتامادى. سول وقىعاننان مول وقىدى. «شىت كويلەكتى» العاش جاتتاعاندا ول جالاڭاياق ءارى ءجالاڭتوس ستۋدەنت ەدى. «شىت كويلەكتى» كوركەمدەپ وقي ءجۇرىپ، اسپيرانت بولدى، كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىن قورعادى، دۇردەي دوتسەنت، پارمەندى پروفەسسور، ازۋلى اكادەميك اتاندى. سوندا دا سول «شىت كويلەكتى» قاراپايىمدىلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە ءالى كۇنگە دەيىن اڭىراتىپ وقىپ كەلەدى. ارمانىڭىز بار ما، ابزال اعا!

ال ەندى بار عوي، شەرۋبايدىڭ بۇل ولەڭدى وقىعانى كەرەمەت! «اقىن ءۇشىن ولەڭ ءوزىڭ، ءان ءوزىڭ، اقىن ءۇشىن سۇلۋلىقتىڭ ءپانى ءوزىڭ. اسەم ەكەن ۇستىڭدەگى كويلەگىڭ، كويلەگىڭنەن اسەمدەۋسىڭ جانە ءوزىڭ»، – دەپ سالعاننان شارىقتاتا جونەلگەندە، ماڭايىنداعى جۇرت سىلتىدەي تىنادى. شىمىر شۋماقتاردان ءنار الىپ، شامىرقانعان شەرۋ وبرازعا كىرگەندە اناۋ-مىناۋ اكتەرىڭ جولدا قالادى. ول «شىت كويلەكتى» جان-تانىمەن بەرىلىپ وقيدى. ارداقتى ابزال اعام مەنى كەشىرەر، ءتىپتى ول كىسىنىڭ ءوزى دە ءدال ءبىزدىڭ دوسىمىز سەكىلدى جاندىرىپ جىبەرە المايدى-اۋ... شەرۋباي وقىعان «شىت كويلەك» تىڭداعان قىز-جىگىتتەردى ونىڭ جانىنا ءجىپسىز بايلادى.

توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا سىر بويىنا قىزمەتكە بارعانىمدا سول وڭىردەن تاعى ءبىر «شىت كويلەكشىنى» كەزدەستىردىم. فيلولوگ وسكەن كوزبەكوۆ. قورقىت اتا اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقىتۋشىسى. شەرۋبايدىڭ كۋرستاسى. ول دا جيىن-تويلاردا قوڭىر داۋىسىمەن سول ولەڭدى وقيدى. بىراق شىمىر شەرۋدەي شىرايىن شىعارا المايدى ارينە. قارا جاياۋ دەۋگە تاعى دا كەلمەيدى. قالاي بولعاندا دا، ول جىراۋلىق ونەردىڭ تۋىن تىككەن سىرداريا جاعالاۋىندا بارىمىزگە ارمان بولعان جاستىقتىڭ جالاۋى – «شىت كويلەكتى» شىن نيەتىمەن بەرىلە ناسيحاتتاپ ءجۇردى. ولكەمىزدەگى كوركەم ولەڭ وقۋدىڭ جالعىز ءارى تالاسسىز كوشباسشىسى بولا قويماس. ءبارىبىر ەرەكشە ەكپىنىنەن، دارا داۋىسىنان شەرۋبايدىڭ «شىت كويلەك» مەكتەبىنىڭ وزىق ويلى وكىلى ەكەنى كورىنىپ تۇراتىن.

ءبىزدىڭ دە ءبىر وقىرلىق (ويپىراي، ءبىر كيەرلىك دەي جازداپپىز عوي) «شىت كويلەگىمىز» بار ەدى. الايدا شەرۋبايدىڭ شيرىققان «شىت كويلەگىن» تىڭداعان سوڭ ءبىزدىڭ «شىت كويلەك» وزىنەن-ءوزى ءجيدىپ ءتۇسىپ قالدى. قۇددى جۇمەكەن اقىننىڭ: «ءبىر تەرلەسەڭ تۇسەتۇعىن سىلىنىپ!»، – دەگەنى سەكىلدى...

وسى شەرۋباي مەن «شىت كويلەكتى» قايتا-قايتا تەرمەلەپ، ولەڭنىڭ اۆتورى ابزال اعامدى ءسال ۇمىتىڭقىراپ بارا جاتقان جوقپىز با؟! ءيا، سوعان كەلەيىك...

ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا جاس عىلىم دوكتورى شەرۋباي قۇرمانبايۇلى استاناعا قىزمەتكە اۋىسادى. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىندەگى جۇمىسىن باستايدى. مۇندا دا سول باياعى «شىت كويلەك» شەرۋبايدىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ قالمايدى-اۋ قالمايدى. ءبىر كۇنى ۇلكەن ۇجىمنىڭ كورپوراتيۆتىك كەشىندە كۇندەي كۇركىرەپ تۇرىپ وقيدى ول سۇيىكتى «شىت كويلەگىن». بۇل ولەڭ مينيستر، قازاق رۋحانياتىندا وزىندىك ورنى بار قايراتكەر-قالامگەر مۇحتار قۇل-مۇحاممەدكە بىردەن ۇنايدى. «اۆتورى كىم؟»، – دەپ سۇرايدى ول سوسىن. سوندا شەرۋباي: «مۇحا، بۇل ولەڭ بىزگە اۆتورسىز كەلىپ ەدى، سوعان ونشا ءمان بەرمەپپىن»، – دەيدى. ال مينيستر: «اۆتورسىز ايتىلاتىن ول ءبىر فولكلورلىق جادىگەرلىك پە ەدى؟ سەن، پروفەسسور مىرزا، دەرەۋ اۆتورىن تاۋىپ ال. قانداي جاقسى ولەڭ ءوزى؟!» – دەپ سۇيسىنەدى. سودان شاكەڭ بۇدان بىلاي وسى ولەڭدى وقىر الدىندا تاماعىن ءبىر كەنەپ الىپ، «ابزال بوكەن، «شىت كويلەك» دەيدى دە، باستاي جونەلەتىن بولدى:

اقىن ءۇشىن ولەڭ ءوزىڭ، ءان ءوزىڭ،
اقىن ءۇشىن سۇلۋلىقتىڭ ءپانى ءوزىڭ.
اسەم ەكەن ۇستىڭدەگى كويلەگىڭ،
كويلەگىڭنەن اسەمدەۋسىڭ جانە ءوزىڭ.

ورنى بەينە وت تيگەندەي كۇلبىرەپ،
وڭعاق سەزىم تىيماساڭىز – بۇلدىرەد.
ۇستىڭدەگى گۇلدەي كوركەم كويلەكپەن
ءوزىڭ دە ءبىر تۇردىڭ گۇلدەي ۇلبىرەپ.

جارقىلداتىپ سەزىمدەردىڭ شاقپاعىن،
جان دۇنيەمدە استاڭ-كەستەڭ جاتتى اعىن.
امالسىزدان ايەلىمە، مەن سەنىڭ
ءوزىڭدى ەمەس، كويلەگىڭدى ماقتادىم:

– كويلەگىنىڭ اسەمىن-اي، – دەدىم مەن،
باسقالاردىڭ باسەڭىن-اي، – دەدىم مەن.
شەت جۇرتتىكى بولار، بالكىم، بىزدىكى
تىكپەۋشى ەدى، باسە، بۇلاي، – دەدىم مەن.

جاعاسى مەن جەڭدەرىن-اي، – دەدىم مەن،
بەلى مەنەن بەلبەۋىن-اي، – دەدىم مەن.
جەل جەلپىگەن ەتەگىن-اي، ەتەگىن
ادىپتەگەن شەڭبەرىن-اي، – دەدىم مەن.

وتتاي جانعان بوياۋىن-اي، – دەدىم مەن،
ورتەنۋگە تاياۋىن-اي، – دەدىم مەن.
موداسىن-اي، مۇنى تىككەن شەبەردىڭ
كوڭىلىنىڭ وياۋىن-اي، – دەدىم مەن.

سەرىڭىزدىڭ سورى ما، بۇل باعى ما،
جوق، الدەبىر شاتاساتىن شاعى ما.
قاسيەتىن الگى عاجاپ كويلەكتىڭ،
كەسكىندەمەك بولىپ ەدىم تاعى دا...

جارىم ايتتى: – كوپ ماقتاما شەبەردى،
ماتاسىن دا ماقتاي بەرمە كوپ ەندى.
بۇل دەگەنىڭ شىت كويلەك قوي، شىت كويلەك،
سوعان ءولىپ-وشەتىندەي نە بولدى؟!

قارسى كەلسەم ورلەمەسىن قالاي داۋ،
كونگەن بولدىم. (ول دا سونى قالايدى-اۋ).
و، سۇلۋلىق! سەنى كەيدە جىرلاۋعا
ساندەپ تىككەن شىت كويلەك تە جارايدى-اۋ!

ءجا، ءبىتتى ەندى وسىمەن اتىشۋلى «شىت كويلەك» حيكاياسى. بۇل اڭگىمەنى قايتىپ قورىتساق ەكەن ەندى ا؟! ولەڭ وقۋشى ولەڭمەن وزەكتەسىپ، قانشا جىلدان بەرى بىرگە كەلە جاتسا دا، سول ولەڭنىڭ اۆتورىمەن ءالى كۇنگە دەيىن ارنايى كەزدەسىپ، شۇيىركەلەسىپ اڭگىمەلەسە قويماپتى. قاربالاس قوعام. تىنىمسىز تىرشىلىك. مازاسىز مەزگىل. ۇشقىر ۋاقىت. سان مىڭ سەبەپ... ايتەۋىر ءساتى تۇسپەگەن.

جەتەر ەندى، شەرۋ! بارا عوي اقىن اعاڭا! سويلەس. شەر تارقات. ءوز ولەڭىن وزىنە وقىپ بەر. ولەڭدى قايتىپ وقيتىنىڭدى كورسەت وعان. تالايدى تامساندىرعان «شىت كويلەكتى» قايتار ابزال اعاما! قىرىق جىل بويى ابدەن تەرىڭدى ءسىڭىرىپ، اكادەميك بولعانشا كيدىڭ عوي...

باۋىرجان ومارۇلى

پىكىرلەر