حح عاسىر باسىندا قازاق دالاسىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتىنا بايلانىستى ءدىن ماسەلەسى ۋشىعا ءتۇستى. كوشپەلى ەلدىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن باسىپ-جانشىپ، وزىنە باعىندىرۋ ءۇشىن وتارشىل بيلىك ءدىندى پايدالانعانى بەلگىلى. قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتى مەن ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىستەر الىپ كەلگەن ءدىني ساياساتتىڭ استارىن جاقسى تۇسىنگەن الاش قايراتكەرلەرى بۇل ۇردىسكە بەلسەنە قارسى تۇردى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى باسقارماسى جانە «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۇلتتىق كىتاپحانادا وتكەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا قازىرگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلى كەزەڭىندە الاش زيالىلارى ۇستانعان مەملەكەتشىلدىك، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتى دارىپتەۋ، ءدىن بىرلىگى يدەيالارىنىڭ وزەكتىلىگى باستى تاقىرىپ بولدى. ايتۋلى جيىنعا ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى حانگەلدى ءابجانوۆ، ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى شايزادا توقتاباەۆا، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى داناگۇل ماحات، جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۋزەيى تاريح جانە ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ باسشىسى قابدول اۋەزوۆ، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى باۋىرجان بەرىكۇلى، پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ماگيسترى زاڭعار كارىمحان، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى ارمان اۋباكىر جانە الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاقتارى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىستى.
حانكەلدى ءابجانوۆ، قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى:–تاريحتىڭ جولى، ادامزات قاۋىمىنىڭ تاعدىرى قايشىلىقتار مەن قيىنشىلىقتارعا تولى. ول قاراپايىم مالشى مەن ديحاننىڭ دا، زەرگەر مەن ۇستانىڭ دا، جاس پەن كارىنىڭ دە، ءبىلىمپاز بەن ساۋاتسىز جاننىڭ دا الدىنان اركەز شىققان ءارى شىعا دا بەرەدى. قازاقي ۇعىممەن ايتقاندا – ەكىنىڭ ءبىرى. كۇرمەۋى كۇردەلى وزەكتى ماسەلە شەشىلمەسە، اسقىنسا، قوعام كۇيرەيدى، نە وسىناۋ قايشىلىقتار مەن قيىنشىلىقتاردان الىپ شىعاتىن كەمەل ادام تابىلادى. تورىعۋعا سالىنباي، قاۋىمدى دىتتەگەن مەجەگە جەتكىزگەن تەرەڭ وي مەن تەگەۋرىندى ارەكەت يەسىن، كوشباسشىنى، ىزدەنىمپاز كۇرەسكەر جاندى، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، تۇلعا دەگەن ءجون.
كوكتەي شولىپ قارايتىن بولساق، ۇلى دالادا تۇلعالار جالعاستىعى ۇزىلمەگەنىن كورەمىز. پارسى اسكەرى ءشول دالادا اداستىرعان شىراق تا، كۇي اتاسى قورقىت تا، عىلىم قۋىپ قياعا كەتكەن ءال-فارابي دا، ازاتتىق جولىندا قۇربان بولعان ماحامبەت، كەنەسارى، احمەت بايتۇرسىنۇلى دا شىنايى تۇلعالار.
تۇلعا دايەكتەگەن ءىزاشار ناتيجەنى، ينتەللەكتۋالدىق بەتبۇرىس پەن يننوۆاتسيانى زامانداستارى، كەيىنگى ۇرپاق تۇتىنادى، ارقا سۇيەيدى، ەسەيەدى. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ عىلىمي ادەبيەت تانىتقىشى، ءتىل قۇرالى، تەرمينتانۋى، ءالىپبي رەفورماسى، بۇقارا ادىسكەرلىگى، قوعامدىق-ساياسي جاڭاشىلدىعى، مىنە، وسىنداي قۇندىلىقتار.
تۇلعانى تۇلعا ەتكەن ىرگەلى ناتيجە، تانىمدىق جانە قولدانىمدىق ءباسى جوعارى تەوريالىق-پراكتيكالىق شەشىم ءبىر كۇندە تۋا قالمايدى. العاشقىدا نيەت، ارمان، قيال تۇرىندە كورىنىس بەرەدى. ايتالىق، حح عاسىر باسىنا قاراي جاقسى مەن جاماندى ايىرۋدان قالعان قالىڭ جۇرتتى وياتۋ يدەياسى باز بىرەۋلەرگە مىزعىمايتىن ۋتوپيادان كورىنگەنمەن، ا.بايتۇرسىنۇلى سىندى ۇلى تۇلعالاردىڭ مەكتەپ ءىسىن ۇيىمداستىرۋداعى، گازەت-جۋرنال، كىتاپ شىعارۋداعى، ۇگىت-ناسيحاتتاعى، جاڭا بۋىن زيالىلار تاربيەلەۋدەگى جانكەشتىلىگىمەن اينالاسى 10-15 جىل ىشىندە ناقتى ناتيجەگە اينالدى. قيىنشىلىقتار دا از ەمەس ەدى. وتارلاۋشىلار تاراپىنان قۋعىندالىپ، اباقتىعا قامالدى، سامودەرجاۆيەنىڭ شەن-شەكپەنى مەن يدەولوگياسىنا ۋلانعان قانداستارى سىرت اينالعانى راس.
تۇتاس ۇلتتى وياتۋ ۇردىسىنە سالعان ولجاسىمەن ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق تاريحىنا ماڭگىگە كىردى. بىراق، ول جانە ونىڭ مۇراتتاس زامانداستارى تابىستان باسى اينالماستان كەلەسى ۇلى يدەيانى كۇن تارتىبىنە قويدى. ءارى بيىك پاراساتپەن اتقارا الدى. اڭگىمە 1917 جىلعى جاز-قىس اراسىندا قازاق اۆتونومياسى جوباسىن نەگىزدەۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى بولىپ وتىر. باس-اياعى 6 ايدىڭ ىشىندە 1-ءشى جانە 2-ءشى جالپىقازاق سەزىن وتكىزۋ، الاش پارتياسى مەن اۆتونومياسىن دۇنيەگە اكەلۋ، مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسى مەن شەكارانى ايقىنداۋ، ۇلتارالىق جانە دىنارالىق قاتىناستاردى رەتتەۋ ۇلت ىسىنە جەگىلگەن زيالىلاردىڭ، ونىڭ ىشىندە احاڭنىڭ جاسامپازدىق، ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتىن پاش ەتتى. 1917 جىلدىڭ جازىندا ءاليحان، مىرجاقىپ، احمەت ۇشەۋى: «ءبىزدىڭ جۇرت بوستاندىق، تەڭدىك، قۇرداستىق ساياسي ءىسىن ۇعىنباسا، تەزەك تەرىپ، تاريح جولىندا ارتتا قالادى. باقىت، ماحابباتتان تىسقارى بولادى». بۇل ەكەۋى جوق جۇرتقا تىرشىلىك نەگە كەرەك؟»، دەپ جازۋمەن جالپىادامزاتتىق وركەنيەت، شىنايى دەموكراتيا بيىگىنەن وي وربىتسە، كۇزدە الاش پارتياسىنىڭ جوباسى ارقىلى قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىن، مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستىرۋ ستراتەگياسىن ايقىنداپ بەردى. مۇنداعى: «قازاق جۇرەگىن وبلىستاردىڭ ءبارى ءبىر بايلانىپ، ءوز تىزگىنى وزىندە بولىپ، روسسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ فەدەراتسيالىق ءبىر اعزاسى بولۋى. رەتى كەلسە، قازاق اۆتونومياسى سىبايلاس جۇرتتارمەن ازىرگە بىرلەسە بولۋى، رەتى كەلمەسە – بىردەن-اق ءوز الدىنا جەكە بولۋى»،– دەگەن كورەگەن پايىم بۇگىندە ورىندالدى.
ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇلت تاريحىنداعى ورنىن عىلىمي دايەكتەۋدىڭ ءبىر ساراسى ونىڭ تاريحي كوزقاراسىن زەردەلەۋگە كەلىپ تىرەلەدى. بۇل ورايدا، «ادەبيەت تانىتقىش» كىتابىنداعى تاريح جايلى وي-تۇيىندەرىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا بويلاۋدىڭ ماڭىزى زور. احاڭ بولعان وقيعانى باستان-اياق مازمۇنداپ بەرەتىن اۋەزەنىڭ تۇرىنە تاريحتى جاتقىزادى. تاريحتى «ۇلى دەرەك»، «ايعاقتى اۋەزە» دەي كەلە، ونى ءسوزدىڭ ەڭ ۇلىسى، ەڭ سيپاتتىسى قاتارىنا قويىپتى. تاريحتىڭ قىزمەتىن، ماقساتىن جەكە-جەكە تياناقتاپ، تاريحشىلار قاۋىمىنا ارتىلار جاۋاپكەرشىلىكتى تارقاتا تالدايدى. «تاريحشىلاردىڭ ماقساتى، – دەلىنگەن ەڭبەكتە، – ۋاقيعانىڭ ۋاقىتىن عانا كورسەتۋ، ياكي، نە تۇردە بولعان تىسقى سيقىن عانا كورسەتۋ ەمەس، ول ۋاقيعانىڭ بولۋىنا قانداي نارسەلەر، نەندەي ۋاقيعالار سەبەپ بولعانىن كورسەتىپ، ىشكى مانىسىمەن دە تانىستىرۋ». تاريحقا كوزقاراسى مەن ءادىسناماسى بارىنشا ايقىن كورىنگەن ەڭبەكتەرىنە «قازاقتىڭ باس اقىنى»، «23 جوقتاۋ»، «اراب الىپپەسىن جاقتاعان بايانداماسى»، ت.ب. شىعارمالارى جاتادى.
تۇلعاسىز – حالىق جەتىم، تۋعان حالقىنان تامىرىن ۇزگەن تۇلعا – تۇل. حالىقتىڭ عۇمىرىن ۇزارتاتىن، ءتىپتى، جەر بەتىندە ساقتالىپ قالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن العىشارت: ماتەريالدىق جانە رۋحاني قازىنانى – ازىق-تۇلىك، تۇرعىن ءۇي، كيىم-كەشەك، ءتىل، ادەبيەت، ونەر، ت.ب. س.س. – ىلگەرىلەۋسىز، قاساڭ، ءاۋ باستاعى ءادىس-تاسىلمەن، قۇرال-جابدىقپەن وندىرە بەرۋ، تۋىنداتۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. ونى ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋ، ينتەللەكتۋالدىق ورەسىن بايىتۋ، ەڭبەكتىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرعان ۇستىنە ارتتىرا ءتۇسۋ قاجەت. ايتپەسە، اشارشىلىق، كەدەيلىك، رۋحاني جۇتاڭدىق ەتنوستىڭ تۇبىنە جەتەدى. مۇنى ايتپاسا دا تۇسىنگەندىكتەن حالىق سانالى نەمەسە اۆتوماتتى تۇردە ەڭبەكتەنەدى، ىزدەنەدى. شارۋاعا قىرى بارلارى، مادەني يماندىق ىستەرگە يكەمدىلەرى اينالاسىنداعىلارعا ۇلگى-ونەگە كورسەتەدى. بىراق، بۇلار ەمپيريكالىق ناقتى مىندەتتى جەرگىلىكتى اۋقىمعا ساي شەشكەن پىسىق بەلسەندىلەر عانا. ارتىق قىلامىن دەپ تىرتىق قىلعاندارعا كەشەگى كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ تۇسىندا حالىقتىڭ بەرگەن انىقتاماسى «شولاق بەلسەندى» عوي. كوپ جايدان حابار بەرەتىن، تانىمدىق الەۋەتى ازىرگە تولىق زەردەلەنە قويماعان ۇعىم-تۇسىنىك بۇل. ناعىز تۇلعا ىزدەنىسى مەن ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى جالپىۇلتتىق ماقساتتى ۇزدىك ۇلگىدە اتقارۋمەن كومكەرىلەدى. ايتالىق، ساياساتتا بۇلار قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار، مەملەكەتتىڭ تاريحي-ەتنيكالىق اۋماعىن قالپىنا كەلتىرگەن حاقنازار، تاۋەكەل حاندار، ۋاقىت ۇدەسىنە لايىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرعان قاسىم، ەسىم، تاۋكە حاندار، ۇلتتىق يدەولوگيا مەن تەوريادا پارمەندى ۇستانىمداردى جانە قاعيداتتاردى دايەكتەگەن اسان قايعى، بۇقار جىراۋ، الاش زيالىلارى، اسكەري-سوعىس ونەرىندە – ابىلقايىر، قابانباي مەن بوگەنباي باتىرلار، ۇلتتىق «مەنگە» نەگىزدەلگەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستە داڭقى ارتقان ابىلاي، كەنەسارى حاندار، ەۋروپالىق ءومىر سالتى مەن ءراتسيوناليزمدى ورنىقتىرۋدا – جاڭگىر حان، جازبا ادەبيەتتە – اباي، الەمدىك عىلىمدى يگەرۋدە – شوقان، قازاق عىلىمىن ورگە سۇيرەۋدە – ق.ساتباەۆ، كەڭەستىك توتاليتاريزم قىلمىسىن اشكەرەلەۋدە – م.شوقاي، ت.رىسقۇلوۆ، س.سادۋاقاسوۆ. وسىنداي تۇلعالارسىز قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالۋى ەكىتالاي ەدى، حالقىنا ادالدىق پەن اقىل-ويىن، ارەكەتىن نارلەندىرمەگەندە بۇلار تۇلعا بيىگىنە كوتەرىلمەس ەدى.
حالىق پەن تۇلعانىڭ اجىراعىسىز بىرلىگى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بارشا تاعدىرىنان كورىنىس تاپتى. عاسىرلار توعىسىنداعى قازاق تاعدىرىن احاڭسىز، احاڭنىڭ ەسىمى مەن مۇراسىن قازاق حالقىنان تىس ۇعىنۋ مۇمكىن ەمەس. وسىناۋ ادىسنامالىق پايىمدى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ كوزى تىرىسىندە جاس الاششىل م.اۋەزوۆ بىلايشا جەتكىزىپتى: «احاڭنىڭ مايدانعا العاش جىرى شىعىپ، ادەبيەت، ساياسات جولىندا جول باستاعان كۇندەرى ءبارىمىزدىڭ دە ەسىمىزدە… احاڭنىڭ قازاق وقۋشىسىنىڭ ويى مەن پىكىرىن تاربيەلەگەن زاماننان ءبىر وي ۇزاعامىز جوق. قالامىنان تۋعان وسيەت-ۇلگىسى ءالى ەسىمىزدەن كەتكەن جوق. پاتشا زامانىنداعى ۇكىمەتتىك ءار زورلىققا سالعان ۇرانى، ويىمىزعا سىڭىرگەن پىكىرى ءالى كۇنگە دەيىن ۇيرەنىپ قالعان بەسىگىمىزدەي كوزىمىزگە جىلى ۇشىرايدى، قۇلاعىمىزعا جايلى تيەدى». تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ەلباسى ن.نازارباەۆ: «احمەت بايتۇرسىنۇلى – قازاق حالقىنىڭ ار-وجدانى» دەگەن يدەولوگەماسىمەن ۇلت تاريحىنداعى تۇلعانىڭ ورنىن ءدوپ كورسەتكەنىن بۇگىنگى ۇرپاق جاقسى بىلەدى.
ۇلى پەرزەنتىن ۇلىقتاي العان ەل وركەنيەت كوشىنەن قالۋى مۇمكىن ەمەس.
شايزادا توقتاباەۆا، ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى:
– بۇگىنگى جاھاندانۋ ءۇردىسى جايلاعان قوعامدا حالىقتىڭ ءداستۇرلى ونەرى مەن ادەت-عۇرپى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ وزەگى بولۋى كەرەك. ويتكەنى، الەمدەگى الەۋمەتتىك-ساياسي جاعدايات: ميگراتسيالىق ۇدەرىستەردىڭ كۇشەيۋىنە، ينتەرنەتتىڭ جەدەل قارقىن الۋىنا، ۇدەي تۇسكەن جاھاندانۋعا بايلانىستى بارلىق دەرلىك ۇلتتار مەن ۇلىستار دۇنيەجۇزىلىك اقپاراتتىق كونتەكسكە ەرىكتى-ەرىكسىز تارتىلىپ وتىر. وعان قوسا، ەتنيكالىق ءداستۇرلى قۇندىلىقتىق باعدارلار اۋىسىپ، ءدىني سەنىم مەن ومىرلىك مۇراتتار وزگەرۋدە.
بۇعان ادامزات قوعامىنىڭ قۇرىلىمدىق جاعىنان كۇردەلەنە ءتۇسۋى سەبەپ بولىپ وتىر، ونداعى ءدىني، ەتنيكالىق، كاسىپتىك سۋبمادەنيەتتەردىڭ قۇرامى جاڭاشا سيپات الۋدا. بۇل فاكتورلار باستى قۇندىلىقتاردىڭ ستاندارتتالۋىنا (قالىپقا تۇسۋىنە) وراي ومىرلىك ۇستانىمداردىڭ سوعان سايكەس ءبىركەلكىلەنۋىنە ىقپال ەتەدى. سونىڭ ءناتيجەسىندە كوركەم كەلبەتىمەن وزگەشەلەنەتىن ۇلتتىق ءتولتۋما دۇنيەتانىمعا سەلكەۋ تۇسە باستادى. مۇنىڭ بارلىعى مادەنيەتتىڭ ءبىر قالىپتانۋىنا، شىعارماشىلىق ۇدەرىستىڭ جاھاندىق اۋقىمدا جۇتاڭدانۋىنا اكەپ سوعۋى مۇمكىن. وسى رەتتە كوپتەگەن مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ، يدەولوگتاردىڭ كەيبىر ەتنوستاردىڭ جاڭا جۇزجىلدىق تاسقىنىنا بىرتىندەپ جۇتىلىپ كەتۋ قاتەرى جونىندەگى بولجامدارى نەگىزسىز ەمەس دەگەن وي كەلەدى. وسىعان وراي، بۇگىنگى تاڭدا حالىقتاردىڭ ءوز تاريحى مەن مادەني مۇراسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق ەرەكشە وزەكتىلەنىپ، ەتنيكالىق سانا-سەزىم كۇشەيە تۇسۋدە.
قازىرگى ۋاقىتتا ەتنيكالىق ءبىرتەكتىلىكتى قالىپتاستىرۋدا ماتەريالدىق-رۋحاني ءىس-ارەكەتتىڭ قولدانبالى-دەكوراتيۆتىك شىعارماشىلىق، فولكلور، ءتىل، عۇرىپتىق مادەنيەت، ءداستۇرلى ارحيتەكتۋرا، ءدىن جانە ت.ب. قۇبىلىستارى اسا ءتيىمدى بولىپ ەسەپتەلەدى. اتالعانداردىڭ ىشىندە دەكوراتيۆتىك-قولدانبالى ونەر ەستەتيكالىق اسەرىمەن ەرەكشە ورىن الادى. ول ەتنوستىڭ كوركەم ويىنىڭ ءبىر فورماسى، ۇلتتىڭ ەستەتيكالىق كوزقاراسىن بارىنشا تولىق ءارى تەرەڭ بەينەلەيتىن ەرەكشە ونەر بولىپ سانالادى. قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى قولدانبالى ونەرىنىڭ تۋىندىلارى باسقا دا حالىقتار سياقتى بىرقاتار جاعدايلارعا، اتاپ ايتقاندا، تابيعي جانە كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرگە، شارۋاشىلىق-مادەنيەت تيپىنە، تۇرمىستىڭ سيپاتىنا، ەتنو-تاريحي ۇدەرىستەرگە بايلانىستى قالىپتاسقان. حالىقتىق قولدانبالى-دەكوراتيۆتىك ونەر كوركەم شىعارماشىلىق باستاۋلاردىڭ ساباقتاستىعى، تالانتتى تۇلعالاردىڭ ۇزدىكسىز ىزدەنىستەرى، سونداي-اق، جەرگىلىكتى ءداستۇردىڭ وزگە دە مادەنيەتتەردىڭ جەتىستىكتەرىمەن بايىتىلۋى ناتيجەسىندە وسى كۇنگە كەلىپ جەتتى. شىن مانىندە، شىعارماشىلىق قىزمەتتىڭ بۇل ءتۇرى تاريحي-مادەني مازمۇنىمەن قازاق حالقىنىڭ وزىندىك بىرتەكتىلەنۋى ۇدەرىسىندە ەرەكشە اقپاراتتىق دەرەككوز دەپ بىلەمىز.
وسى ورايدا، ۇلتىمىزدىڭ اتاقتى ەتنوگراف-عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىندا قازاقتاردىڭ ەتنوگەنەزى، تۇرمىسى، كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىمى، قارۋ-جاراق جانە ت.ب. تۋرالى بىرەگەي ماتەريالدار بار ەكەندىگىن جانە ونىڭ وتاندىق ەتنولوگيا عىلىمى ءۇشىن ءمان-ماڭىزى جوعارى ەكەندىگىن اتاپ ايتۋ ورىندى. اسىرەسە، عالىمنىڭ «ءتاڭىرى (قۇداي)»، «قازاقتارداعى شاماندىقتىڭ قالدىعى»، «قىرداعى مۇسىلمانشىلىق تۋرالى» اتتى ماقالالارىنىڭ قۇندىلىعى زور. مۇندا پۇتقا تابىنۋشىلىق، انيميستىك نانىم-سەنىم، شامانيزم، مۇسىلمان ءدىنىنىڭ سيپاتتارى جونىندەگى دەرەكتەر قامتىلعان. ش.ءۋاليحانوۆ جازبالارىنداعى ميفتىك بەينەلەر رۋحاني مادەنيەتتىڭ كەرەمەت ۇلگىلەرى بولىپ سانالادى. ونىڭ اكۆارەلمەن، قارىنداشپەن، تۋشپەن سالعان سۋرەتتەرىندە بەينەلەنگەن تابيعات كورىنىستەرى، قازاق مۋزىكانتتارى، باقسىلار، تاس بالبالدار، ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى، جارتاستاعى بەينەلەر ءبىز ءۇشىن قۇندىلىعى وتە جوعارى دۇنيەلەر. سوندىقتان دا، قازىرگى شەتەلدىك بۇقارالىق مادەنيەت ۇلگىلەرىنىڭ ۇزدىكسىز اعىلۋى جاعدايىندا ءتولتۋما مادەنيەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇلتتىق مۇرالارىمىزعا دەن قويۋ، شوقان سىندى اعارتۋشىلارىمىزدىڭ حالىقتىق ادەت-عۇرىپ پەن ءدىن جونىندە ايتىلعان وي-تۇجىرىمدارى مەن كوزقاراستارىن زەرتتەۋ، ەلەپ-ەسكەرۋدىڭ ماڭىزى زور.
قابدول ءاۋەزوۆ، جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۇراجايى تاريح جانە ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ باسشىسى:
– ءاز-ءتاۋكە حان ءدۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن قازاقتىڭ تاعدىرى تارازىنىڭ باسىنا ءتۇسىپ، ىشكى جاعدايدىڭ تىرلىگى ءار ءجۇزدى باسقارعان كىشى حانداردىڭ قولىنا كوشتى. رەسەي يمپەراتريتساسى II ەكاتەرينا يسلام دىنىنە قولداۋ كورسەتۋ ساياساتىن ۇستاندى. سەبەپتەرى مىنادا ەدى: بىرىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردى رەسەيمەن تىعىز بايلانىستىرماق بولدى. بۇل رەتتە مولدالار تەك قانا رەسەي تاتارلارىنان ىرىكتەلدى. ەكىنشىدەن، مۇنداي قادام جاساۋ قازاقتاردىڭ ورتا ازياداعى مۇسىلمان ورتالىقتارىمەن بايلانىسىن شەكتەۋگە ءتيىس بولدى. ۇشىنشىدەن، بۇل شارالار كوشپەلى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەز-قۇلقىن ەداۋىر جۇمسارتادى دەپ ۇيعارىلدى. سوندىقتان دا، قازاق دالاسىمەن شەكارالاس جەرلەردىڭ بارلىعىندا دا مەملەكەت قازىناسى ەسەبىنەن مەشىتتەر سالىنا باستادى. ادەتتە، ول مەشىتتەر پاتشا ۇكىمەتى اكىمشىلىگىنىڭ باستاماسى نەمەسە قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ جانە ستارشىندارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بەكىنىستەر جانىنان سالىندى. ماسەلەن، سۇلتان شانشار سۇلتانبەتوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا وسىنداي ءبىر مەشىت بوي كوتەردى. ول مەشىت جامىشەۆ بەكىنىس-قامالى مەن سەمەي قالاسىنىڭ ورتاسىندا سالىنعان ەدى. يسلام دىنىندەگى توزىمدىلىك، بەيبىتشىلىك، باعىنىشتىلىق قاسيەتتەردىڭ قاتاڭ ساقتالۋى، ۇلتشىلدىق يدەياسىنىڭ اسا كوپ دارىپتەلمەۋى سياقتى ۇستانىمدار سول كەزدەگى ورىس وتارشىلدارى ءۇشىن وتە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ ساياساتىنا كەلىپ توعىستى. وسى تۇستا: «بۇدان ءبىز ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنا يسلام دىنىنە بايلانىستى مەدرەسەلەر سالدىرىپ، قازىنا ەسەبىنەن قۇراندى باستىرىپ، قازاقتارعا تەگىن تاراتۋىنىڭ ماقساتى حالىقتىڭ اقىل-وي، ساناسىن دىنمەن شىرماپ ۇستاۋ ارقىلى بيلەپ-توستەۋدى كوزدەگەن» دەگەن كوزقاراستارمەن كەلىسۋگە بولادى. ولار يسلام ءدىنىنىڭ كونبىستىككە باعىتتالعان جۇيەسىن پايدالانۋدى دا ماقسات ەتتى. مىسالى، تاتارستانداعى ۇلتتىق رۋح قارسىلىعىنىڭ ونشا كۇشتى بولماۋى، قازاقستانعا دا وسى نۇسقانى الىپ كەلىپ كوشىرۋ تۋرالى يدەيانى تۋعىزدى. سوندىقتان، قازاق جەرىن حريستيانداندىرۋدان گورى يسلامداندىرا ءتۇسۋ ماڭىزدىراق، ءارى تيىمدىرەك، ءارى پايدالىراق بولدى. سەبەبى، يسلام ءدىنى باسقا دىندەرگە قاراعاندا قازاقتارعا بارىنشا جاقىن ەكەندىگىن تۇسىنگەن رەسەيلىك عالىمدار دا ونى جەتە زەرتتەۋگە قاراي ۇمتىلدى. سوندىقتان، ولار قازاق جەرىندەگى سوپىلىق ءداستۇر مەن ونىڭ تىم كونبىستىككە كەلىپ توعىساتىن ۇستانىمىن وڭتايلى پايدالانۋدى جانە جانداندىرا ءتۇسۋدى قولداي وتىرىپ، ونى تاتار-باشقۇرت-نوعاي جۇرتى مەن بۇحارلىقتار ارقىلى ورىستەتۋدى ءتيىمدى دەپ ءبىلدى. شىندىعىندا، سول كەزدەگى، اسىرەسە، ءحىح عاسىرداعى قازاق اعارتۋشىلارى ءبىلىم العان وقۋ ورىندارىنىڭ كوپشىلىگى ءدىني-مۇسىلماندىق سيپاتتا بولعان ەدى. دەمەك، «مۇنداي اعارتۋشىلىقتان ەش زيان جوق» دەگەن سياقتى ۇستانىم رەسەي يمپەرياسىنداعى وتارشىلدىقتى جۇرگىزۋشى تەورەتيكتەر ءۇشىن زامانعا سايكەس كەلەتىن شىندىق رەتىندە باعالاندى. سەبەبى، سول كەزدەگى يشان-مولدالار قاشان دا قارۋ الىپ، جورىققا شىعۋعا قۇشتار بولماعان. دەمەك، باستى ۇستانىم بۇل جەردە قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحى مەن ۇلتتىق يدەياسىن ۇمىتتىرۋ دەگەنگە كەلىپ سايادى. سەبەبى، ولار يسلامنىڭ تەك وسىنداي قۇلشىلىق جاعىن عانا كورە ءبىلدى. ءحىح عاسىرداعى يسلام ءدىنىن تاتار-باشقۇرت-قازاق دالاسىندا ورىستەتۋ، ءبىر-بىرىنە ميسسيونەرلەر جىبەرۋ ساياساتىنىڭ سول كەزدەگى قيتۇرقىلىعى مەن تەرەڭ وتارلاۋشىلىق-باعىندىرۋشىلىق پسيحوتەحنيكاسىن جەتە تۇيسىنگەندەردىڭ ءبىرى عۇمار قاراش بولاتىن: «ول قارا سلاۆيانشىلدىقتى ورشىتسە دە، بەينە تەك قانا سلاۆيان بايلارىنىڭ شات تۇرمىسپەن داۋرەن سۇرۋلەرى ىڭعايىنا قاراپ قىزمەت ەتتى. ءبۇتىن روسسيادا بولعان، روسسيا حالقىنىڭ بىرىگۋى ميسسيونەرلەر قامى ءھام باسقالار سياقتى زور ۇيىمداردىڭ بارى دا قىزمەتتەرىن وسى باعىتقا عانا ارناپ ءسىڭىردى» دەپ كورسەتتى.
ءىى ەكاتەرينا 1785 جىلى 25 قاراشادا ارنايى قاۋلى شىعارىپ، بارون يگەلسترومعا قازاق رۋلارىن تاتار مولدالارىمەن قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىردى. مولدالار قازاق دالاسىندا رەسەي ۇكىمەتىنە تىڭشىلىق قىزمەت اتقارىپ، قازاق ءتىلىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىن ءبىلۋى قازاق حالقىن رەسەي قۇرامىنا ەنگىزۋدە دەلدالدىق قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. ماسەلەن، العاشقى ءمۇفتي حۋسەينوۆ سىرىم داتۇلىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسۋعا تىكەلەي قاتىسقان كىسى بولدى. وسىلايشا، تاتار مولدالار قۇرانىن ارقالاپ قازاق ساحاراسىنا جايىلىپ كەتتى. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەگەن تالاي قازاق قارادومالاعى تاتاردىڭ شىبىعىنىڭ ارقاسىندا مۇسىلمانشا ساۋات اشتى. بۇل كەزەڭ حالقىمىزدىڭ تىلىنە، ادەبيەتىنە ىقپال ەتپەدى دەپ ايتا المايمىز. ورىستىڭ قولشوقپارىنا اينالعان تاتار مولدالارى قازاق دالاسىنداعى ءوز ميسسيالارىن وسىلايشا «ادال» اتقارا بەردى.تاتار مولدالار قازاق دالاسىندا تەك ءدىندى ۋاعىزداعان جوق. سونىمەن بىرگە، ساۋاتتىلىقتى دا ۋاعىزدادى. قازاق بالالارىنا ارناپ كوشپەلى مەكتەپتەر ۇيىمداستىردى. سول ۋاقىتتا قازاق تىلىندە تاتار ءتىلىنىڭ اسەرى بايقالادى. ونى العاشقى قازاق باسىلىمدارىنىڭ بەتتەرىنەن دە بايقاۋعا بولادى. ءتىپتى، «قازاق» گازەتىنىڭ وزىندە تاتار سوزدەرىنىڭ اسەرى اڭعارىلىپ تۇرادى. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ توڭىرەگىنە جينالعان زيالىلار، ەگەر قازاق مەملەكەتى قۇرىلاتىن بولسا، يسلام ءدىنىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدا بولدى دەيدى. ال، «قازاق» گازەتىنىڭ اينالاسىنداعى زيالىلار مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندە ەۋروپالىق جۇيەنى تاڭدادى. بىراق، بۇلار يسلامدى ەمەس، ادەت-عۇرىپتى قوعامدىق قۇندىلىق رەتىندە جاقتاعان. وسى جەردە دە قاقتىعىستاردىڭ، كەرەعار كوزقاراستاردىڭ بار ەكەنىن كورۋگە بولادى.
قازاق قوعامىنىڭ دامۋ جولى جانە ونداعى ءدىننىڭ الاتىن ورنى ماسەلەسىندە الاش زيالىلارىنىڭ اراسىندا ەكى جاقتى كوزقاراس قالىپتاستى. ءبىر جاعىنان، رەسەيدە ءبىلىم الىپ، ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنەن سۋسىنداعان زيالى توپ حالىقتىڭ جارقىن بولاشاعىن باتىستىڭ وزىق مادەني ۇلگىلەرىن قابىلداۋ ارقىلى ءتۇسىندىردى جانە ءدىندى ەكىنشى ورىنعا قويدى. ەكىنشى جاعىنان، يسلامدىق رۋحتا تاربيەلەنگەن، يسلام ءدىنىنىڭ ۇلگىلەرى مەن ەرەجەلەرىن ءوز بويىنا تەرەڭ سىڭىرگەن زيالى قاۋىم ءدىندى باستى ورىنعا شىعاردى. ولار يسلام ءىلىمىنىڭ عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا زور ىقپالىن كورسەتە كەلە، ۇلت تۇتاستىعىن ءدىني تۇتاستىقپەن تىكەلەي بايلانىستىردى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىنىڭ كوپتەگەن ءىرى وكىلدەرى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى عۇمار قاراشۇلى ەدى. الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ كەيبىر قابىلداعان زاڭدارىندا ءمۇفتيات قۇرۋ ماسەلەسى كوتەرىلەدى. عۇمار قاراش بابامىز العاشقى قازاق ءمۇفتيى بولىپ سانالادى. ورىنبورعا، تاتار مولدالارعا باعىنبايتىن ءوز الدىنا جەكە قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءمۇفتياتى بولۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى ناقتى قۇجات كۇيىندە بەكىتىپ بەرگەن. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر ءسۇرىپ، كازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ زەردەلەۋگە ۇلكەن ۇلەس كوسقان، مادەنيەتىمىز بەن رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ۇستازدارى سانالاتىن ادامدار – شوقان، اباي، ىبىراي، سونداي-اق بوكەي ورداسىنان شىققان مۇحامبەت سالىق باباجانوۆ.
شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىنەن ونىڭ يسلام ءدىنىنىڭ تاريحىن جانە ونىڭ قازاق جەرىنە قالاي تاراعانىن جەتە بىلگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ول مۇسىلمانشىلىقتىڭ ورنىعۋىن ءوز شىعارمالارىندا اسا ءبىر بىلگىرلىكپەن تالدايدى. شوقان ءوز باسى ءدىندار بولماعان، ءتىپتى، ءدىن تۋرالى تۇسىنىكتەردەن جوعارى تۇرعان جانە ءدىني تانىم-سەنىمگە سىن كوزبەن كاراعان ادام. ونىڭ رۋحاني بەت-بەينەسى، قوعامدىق وي-ساناسى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان كەزدە قازاق جەرىنە يسلام ءدىنى ءالى تاراپ كەتكەن جوق بولاتىن.
«مۇسىلماندىق ازىرشە ءبىزدىڭ سۇيەگىمىز بەن قانىمىزعا ءسىڭىپ بولا قويعان جوق. قازاقتاردىڭ اراسىندا ءالى مۇحاممەدتىڭ اتىن بىلمەيتىندەر كوپ… قاسيەتتى نەستور زامانىندا رۋستە بولعان سياقتى، ەندى ءبىزدىڭ ساحارادا دا قازىر قوس ءدىن ءداۋىرى بولىپ ءجۇر» دەپ جازدى ول. راسىندا، شوقان تۇسىندا يسلام ءدىنىن تاراتۋعا پاتشا وكىمەتى، جەرگىلىكتى ەل بيلەۋشىلەر، سونداي-اق، قوجا-مولدالار تاراپىنان وراسان مول كۇش-جىگەر جۇمسالىپ جاتقانىمەن، ول ءالى قازاق جەرىنە قانات جايىپ ۇلگەرمەگەن ەدى. يسلام ءدىنىنىڭ قالاي تاراعانىنا نازار اۋدارا كەلىپ، شوقان ونىڭ قازاق جەرىنە ءۇش جاقتان وڭتۇستىكتەن، سولتۇستىكتەن، باتىس بەتتەن ەنگەنىن ايتادى. ونى ناسيحاتتاۋعا يراننان، ورتا ازيادان جانە قازاننان شىققان قوجا-مولدالار اتسالىستى. ءاسىرەسە، تاتار مولدالاردىڭ بەلسەندىلىگى كۇشتى بولدى.
تۇيىندەي كەلگەندە، اعارتۋشىلار قازاقتاردىڭ وي-ساناسىن ءدىننىڭ كانداي دا ءبىر تۇرىنەن امان ساقتاۋدى قالادى. ولار تۋعان حالقىنىڭ ءدىني فاناتيزمگە سالىنباي، ساليقالى، سالاۋاتتى ءومىر كەشكەنىن كورگىسى كەلدى. ءدىننىڭ ادامدى سىرەسپە جاتتاندىلىقكا ۇرىندىراتىنىن، وي-ءورىسىن شەكتەيتىنىن كەمەڭگەرلىكپەن كورە ءبىلدى.
باۋىرجان بەرىكۇلى، ادەبيەتتانۋشى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى:
–رەسەي وتارلاۋشىلارىنىڭ باستى ماقساتى – قازاقتى قۇرتۋ، مۇسىلماندى مۇسىلمانمەن، فاناتيزممەن «قۇرتۋ» ساياساتى ارقىلى قازاق ەلىن جەرىنەن ايىرۋ، رۋحىن ءوشىرۋ ارقىلى وتار ەلگە اينالدىرۋ ەدى. ماسەلەن، 1731 جىلدىڭ 19-اقپانىندا قاتىن پاتشا اننا يواننوۆنا ابىلقايىردىڭ انتىن قابىلداپ، «قازاق حالقى» رەسەيدىڭ قول استىنا قابىلدانعانى جونىندەگى گراموتاعا قول قويدى. ال، وسى ارادا دەلدالدىققا جۇرگەن كىم ەدى؟! ارينە، ول ءوزىمىزدىڭ باشقۇرتتان شىققان اتاقتى ەلشى، ءتىلماش ا.تەۆكەلەۆ «باۋىرىمىز» ەدى. وسىنداي تاسىلمەن «كىشى وردانى وزىنە قاراتقان رەسەي ەندى ورتا جۇزگە اۋىز سالدى. ولارعا باشقۇرت ستارشىنى تايماس شايموۆتى اتتاندىردى. ناتيجەسىندە ورتا ءجۇز سۇلتانى سامەكە 1734 جىلى قاتىن پاتشاعا بودان بولۋ جونىندەگى گراموتاعا يە بولدى». تۇركىتىلدەس تۋىسقاندارىمىزدان شىققان كەيبىر ادامدار وسىلايشا اراعا ءدىندى سالا وتىرىپ، اقىرىندا قازاقتارعا بوداندىق قامىتىن كيگىزىپ كەتتى. ولار ءدىندى ساياسات قولشوقپارى رەتىندە ۇتىمدى پايدالاندى.
ال، 1731 جىلى «شوقىندىرۋ كەڭسەسى» قۇرىلىپ، كەڭەس جۇمىسىن ءجۇيەلى جۇرگىزۋ ماقساتىندا قازان قالاسىندا رۋحانيات اكادەمياسى اشىلدى. وندا ميسسيونەر ماماندار، ءتىلماشتار دايارلاندى. ياعني، وسى مەكتەپتەردەن ءتالىم العاندار قانداي نيەتتە بولسا دا، قازاقتار ولاردىڭ ءدىنى مۇسىلمان دەپ، ودان اسا قاتتى قاۋىپتەنە قويمادى، سەندى.
قازاقتىڭ مىنەز-قۇلقىن ابدەن زەرتتەپ كەلە جاتقان جاۋلىق نيەتتەگى يمپەريا بۇدان ارى قازاقتى، ەندى، ءدىن ارقىلى عانا قۇلداندىرۋعا بولاتىنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان دا، ەكاتەرينا II 1785 جىلى 25-قاراشادا ارنايى قاۋلى شىعارىپ، بارون يگەلسترومعا قازاق رۋلارىن تاتار مولدالارىمەن قامتاماسىز قىلۋ جۇمىستارىن تاپسىردى. ال، كەلەسى پاتشا ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ تۇسىندا تومەندەگىدەي نۇسقاۋلار قابىلداندى: دالالىقتاردى (قازاقتاردى) يسلام ءدىنى ارقىلى رەسەيمەن تىعىز بايلانىستىرۋ ءۇشىن ولارعا ۇكىمەت ىرىكتەگەن تاتار مولدالاردى جىبەرۋ. يسلام ءدىنىنىڭ اسا مەيىربان، جۇمساق تەتىكتەرىن تەرەڭ ناسيحاتتاۋ (مۇسىلمان جان بالاسىنا قيانات جاسامايدى، ت.ب.) ارقىلى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەز-قۇلقىن وزگەرتىپ، ىنجىق-ەز قىلىپ جىبەرۋ.
سونداي-اق 1867-1868 جىلدارى پاتشالىق رەسەي تاراپىنان قابىلدانعان قۇجاتتاردا قازاقتارعا يسلامنىڭ ماڭىزدى تەتىكتەرىن ەمەس، فاناتيزمگە اكەلىپ سوقتىراتىن تۇستارىن ۋاعىزداۋعا باسا نازار اۋدارىلدى. ول ءمىندەتتى قازاق دالاسىنا ارنايى ءجىبەرىلگەن ۋكازنوي مولدالار «ادالىنان» اتقاردى. مۇسىلمان مەشىتتەرىنە ۋكازنوي مولدا دەگەن قىزمەت ەنگىزىلىپ، وعان وتارلاۋشىلار وزدەرى ۇسىنعان ادامداردىڭ سايلانۋىن قاداعالادى. مۇنداي ءدىن جەتەكشىلەرى يسلامدى ۋاعىزداعان سياقتانىپ، ءىس جۇزىندە ونىڭ كۇشەيمەۋىنە قىزمەت ەتتى.
الاش اقىنى ماعجاننىڭ «ءدىن ۇيرەتكەنگە» اتتى ولەڭىندە: «ۇيرەتىپ ءدىن دەپ قۇلدىق، قورقاقتىقتى، قانداي قۇل بىزگە مولدا بولا قالدى؟!» دەپ اشىناتىنى بار. ياعني، مولدالار قازاققا قاراڭعىلىقتى، قورقاقتىقتى، باسشىعا كەز كەلگەن جاعدايدا قارسى شىقپاۋدى ۋاعىزداپ، ساناسىنا سىڭىرە بەردى. وسى ورايدا ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان «تۇركىستانمەن بىرگە اۆتونوميا الۋ – قوينى-قونىشىڭا تاس تولتىرىپ، ەرتىسكە سۇڭگۋمەن ءبىر ەسەپ. سەبەبى: بىزدەن قاراڭعىلىعى 10 ەسە ەلدەن ءۇمىت ەتە المايمىز. تاشكەنت گورودسكوي ۋپراۆاسىندا سارتتىڭ گلاسنىيلارى وباعا قارسىلىق كۇنا بولادى، ەم كەرەگى جوق دەپ جاساعان قاۋلىلارى اۆتونوميا ارباسىنا ەسەك پەن تۇيە جەگىلىپ وڭبايتىندىقتى كورسەتەدى» دەپ جازدى. سوندىقتان دا، الاش پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسىندا «ءدىن ءىسى مەملەكەت ىسىنەن ايىرۋلى بولۋى» كەرەك دەپ جازىلدى.
جەرىنەن ايرىلسا دا، قاناتى قايىرىلسا دا، بولمىسى باعىنىشتىلىققا ابدەن ءۇيرەنگەن قاراڭعى حالىق بارلىعى ءبىر قۇدايدىڭ ءىسى دەپ قاراپ وتىرا بەردى. مۇنى ۋكازنوي مولدالار دا ءتيىمدى پايدالاندى. ولگەن ادامنان دا، حال ۇستىندەگى ءتىرى ادامنان دا ولەدى دەپ الدىن الا جانازاسىن شىعارىپ اقىسىن الىپ وتىردى. بۇل جايىندا 1910 جىلى شىققان تاريحشى قۇربانعالي ءحاليتدىڭ «شىعىستىڭ 5 مەملەكەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە جاقسى جازىلعان. مولدالاردىڭ باسسىزدىعىنا كونبىس حالىق قۇداي ءىسى دەپ امالسىز كوندى.
مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1929 جىلى قاراشانىڭ وتىزى كۇنى وگپۋ-ءدىڭ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن مالىمدەمەسىندە ءاليحاننىڭ ءبىز كەلتىرگەن سوزىنە قاتىستى: «بوكەيحانوۆتىڭ پىكىرى مىناداي بولادى: وزبەكتەر جانە باسقا ورتا ازيا حالىقتارىنا قوسىلۋعا بولمايدى. ولاردا كونسەرۆاتيزم، كلەريكاليزم مەن ءدىني فاناتيزم كۇشتى. ولار جاقىن ۋاقىتتا ءدىندارلار قاستىعى مەن شاريعاتتىڭ ەزگىسىنەن قۇتىلا المايدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن.
الاش ارىستارى وسى كەزدە دۇرك ەتىپ كوتەرىلىپ، رۋحىمىزدىڭ كوتەرىلۋىن، ەڭسەمىزدىڭ تىكتەلۋىن تىلەدى. قازاقتى قاراڭعىلىقتان قۇتقارۋعا اتسالىستى، ناداندىق شىرماۋىنان شىعارۋعا، جارىق كۇنگە ۇمتىلۋعا ۇندەدى. «دالەلدەرى تاسبىعى مەنەن شالمالارى» عانا بولىپ قالعان مولدالاردىڭ جولىمەن ەمەس، عىلىم، ءبىلىم، ونەر جولىمەن قازاقتى قاراڭعىلىقتان قۇتقارۋعا قام جاسادى.
وسى رەتتە تاريحشى، الاشتانۋشى عالىم كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ: «ۇلتتى ءسۇيۋ كەرەك. بىراق، قالاي ءسۇيۋ كەرەك، قايتىپ ءسۇيۋ كەرەك. ءدال وسى ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارا بەرمەيمىز. مۇنىڭ كەرەمەت ۇلگىسىن بىزگە الاش زيالىلارى كورسەتىپ كەتتى» دەگەن سوزىنە تەرەڭ بويلاۋىمىز قاجەت.
ارمان ءاۋباكىر، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق ءبىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى:
– راسىندا رەسەي يمپەراتريتساسى ءىى ەكاتەرينا تەرىس پيعىلدى يسلام ءدىنىنىڭ تارماقتارىنا قولداۋ كورسەتۋ ساياساتىن ۇستاندى. سەبەپتەرى مىناداي ەدى: بىرىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردى ءوز ساياسي ۋىسىندا ۇستاۋ بولدى. ەكىنشىدەن، قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىن وزگەرتىپ، ءوز تامىرىنان، ءتۇپ-نەگىزىنەن اجىراتۋ كوزدەلدى. ۇشىنشىدەن، بۇل شارالار ات ۇستىندەگى كوشپەلى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەز-قۇلقىن ەداۋىر جۇمسارتادى دەپ ۇيعارىلدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىنگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنا يسلام دىنىنە بايلانىستى مەدرەسەلەر مەن مەشىتتەر سالدىرىپ، قازىنا ەسەبىنەن ءدىني كىتاپتار باستىرىپ، قازاقتارعا تەگىن تاراتۋىنىڭ ماقساتى – قازاقتىڭ اقىل-وي، ساناسىن دىنمەن شىرماپ ۇستاپ، بيلەپ-توستەۋ پيعىلى جاتتى. مىسالى، تاتارستانداعى ۇلتتىق رۋح قارسىلىعىنىڭ سونشالىق كۇشتى بولماۋى – قازاقستاندا دا وسى نۇسقانى الىپ كەلىپ كوشىرۋ يدەياسىن تۋدىردى. سوندىقتان، قازاق جەرىن حريستيانداندىرۋدان گورى يسلامداندىرا ءتۇسۋ ماڭىزدىراق، ءارى تيىمدىرەك، ءارى پايدالىراق بولدى. سەبەبى، يسلام ءدىنى باسقا دىندەرگە قاراعاندا قازاقتارعا بارىنشا جاقىن. ءوز تامىرىنا بالتا شابار ۇعىم-تۇسىنىكتەردى اڭقاۋ ەل تەز قابىلداي قوياتىن. تەك كوزى اشىق شوقان، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ ءتارىزدى اعارتۋشىلار بۇعان ءوز تاراپتارىنان قارسى بولدى.
ءىى ەكاتەرينا 1785 جىلى 25 قاراشادا ارنايى قاۋلى شىعارىپ، بارون يگەلسترومعا قازاق رۋلارىن تاتار مولدالارىمەن قامتاماسىز ەتۋدى تاپسىردى. ناقتى جۇمىس 1789 جىلى ۋفا قالاسىندا مۇسىلمان ءدىني باسقارماسىنىڭ اشىلۋىنان باستالدى. مولدالار وندا ءىى ەكاتەرينا شىعارعان ءسىبىر حالىقتارىن «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» جارعىسىن ورىنداۋعا دا ماشىقتاندى. ءبىر جاعىنان بايلىققا قىزىققان مولدالار باي ادامدارعا جاس قىزداردىڭ نەكەسىن شاريعات ارقىلى زاڭداستىرىپ بەرىپ وتىردى. باي مەن كەدەي اراسىنداعى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى ءوز مۇددەلەرىنە وراي قولدانىپ، ەل اراسىنا تاپتىق بۇلىك سالدى. ولار قازاق دالاسىندا رەسەي ۇكىمەتىنە تىڭشىلىق قىزمەت اتقاردى. ماسەلەن، العاشقى ءمۇفتي حۋسەينوۆ سىرىم داتۇلىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسۋعا تىكەلەي قاتىسقان كىسى بولدى. اق پاراقتاي قازاقتىڭ تازا بالالارىن تاتار مولدالارى ءبۇلدىرىپ جاتقانىن ءماشھۇر ءجۇسىپ تە جازادى. قاجىلىقتى ەكى قۇرىلىقتىڭ ارعى جاعىنا اقشا شاشۋ دەپ ەسەپتەيتىن ماشكەڭ توپ-توپ بولىپ مۇسىلماندىقتىڭ پارىزىن وتەۋگە جينالعان 250-دەي ادامنىڭ الدىنان شىعىپ رايىنان قايتۋعا تىرىسادى ەكەن. قاجىلىققا جۇمسالاتىن شىعىندى جەتىم-جەسىرلەرگە، ەلدىڭ مۇقتاجىنا جۇمساۋ قۇداي الدىندا دا، ەل-جۇرتى الدىندا دا يگىلىكتى ءىس ەكەندىگىن، جىلدا ءارتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋلاردان كىسىلەردىڭ قايتىس بولۋى قاۋپىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپتى. ءشولدى جەرلەردە لاس سۋلاردى تۇتىنعان كوپتەگەن حالىق ينفەكتسيا جۇقتىرىپ، مەككەگە جەتپەي-اق جولدا جان تاپسىرادى ەكەن. بۇل تۋرالى بىزگە ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ نەمەرەسى قاجىمۇقان پازىلوۆ ءوز اۋزىنان ايتىپ بەرگەن ەدى. ءتىپتى، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ۇستىنەن تاتار مولدالارى رەسەي يمپەرياسىنا ارىزدانعان دا كەزى بوپتى. ەگەر، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كىناسى دالەلدەنسە، ءولىم جازاسىنا كەسىلسىن دەگەن جاۋاپ تا كەلىپتى. بىراق، ماشەكەڭنىڭ ءدىني ءبىلىمى دە تەلەگەي-تەڭىز بولعانى سەبەپتى، ونى ورتاعا الىپ تەرگەگەن مولدالاردىڭ ءبارىن ءسوز سايىستا جەڭىپ شىعىپ، امان قالعان ەكەن. ءتىپتى، ۇلى ابايدىڭ ءوزى «موللالار تۇرا تۇرسىن، حۋسۋان (اسىرەسە) بۇل زاماننىڭ يشاندارىنا بەك ساق بولىڭدار. ولار – ءفيتنا عالىم. بۇلاردان زالالدان باسقا ەش نارسە شىقپايدى» دەپ «ۋكازنوي مولدالاردى» ايتىپ وتىرسا كەرەك.
قازاق زيالىلارىنىڭ رۋحاني جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان 1906 جىلى كادەتتەر پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلاندى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» دەگەن ماقالاسىندا دا الاشتىقتاردىڭ ۇستانىمى ايقىندالا تۇسەدى.
1905 جىلى باستالعان قوزعالىس 1917 جىلى ۇلى ىسكە ۇلاسىپ، الاش اۆتونومياسى قۇرىلادى. ءسويتىپ، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ نەگىزى قالانا باستادى. الاش زيالىلارىنىڭ ءبىرى قوشكە كەمەڭگەرۇلى ءوز ەستەلىگىندە «ءاليحاننىڭ قازاق ەلىنە ىستەگەن تاريحي قىزمەتى ادەبي ءتىل تۋىنا سەبەپ بولدى، ءدىني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدى. بۇدان بارىپ تاتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى» دەپ جازادى. سول سەبەپتى، الاش اۆتونومياسى شاڭىراق كوتەرگەن العاشقى كۇننەن باستاپ زايىرلى مەملەكەت قۇرۋعا قادام باستى.
الاش جەتەكشىسى كادەت پارتياسىنان كەتۋىن ءۇش سەبەپپەن تۇسىندىرەدى. ءبىرىنشى، كادەت پارتياسى قازاقتىڭ اۆتونومياسىنا قارسى شىقتى. ەكىنشىدەن، ولار جەردى جەكەمەنشىككە بەرۋدى قولدادى. ءاليحان قازاقتىڭ جەرىن جەكەمەنشىككە بەرسەك، باشقۇرتتار سياقتى بۇكىل جەرىن كورشى ورىسقا ساتىپ جىبەرىپ قاراپ وتىرادى دەيدى. ال، ءۇشىنشى سەبەپ رەتىندە كادەت پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءدىن مەملەكەتكە قاراسىن دەگەن ۇستانىمىنا ول ءوز قارسىلىعىن بىلدىرەدى. ۇلت كوسەمى مۇنى باتىس ەۋروپا تاريحى مەن تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، مەملەكەت گۇلدەنىپ، وركەندەۋى ءۇشىن دىننەن بولەك بولۋى ءتيىس دەپ تۇسىندىرەدى.
ۋكازنوي مولدالار قازاق ءداستۇرىن جويۋدى ماقسات تۇتتى. بۇل ماقساتتى ولار ەڭ اۋەلى انالارىمىزدى قوعامنان شەتتەتۋ، الاستاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرعانىن بىلەمىز. ەۋروپالىق ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارى بويىنشا كەيىنگى ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردە ءبىر كەزدەرى ءان ايتىپ، ءسوز سايىسقا ەمىن-ەركىن تۇسەتىن ەركىن ويلى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قاراڭعى تىرشىلىككە اقىرىنداپ بوي ۇسىنا باستاعانىن اڭعارامىز. مۇنى شوقان دا ءوز زەرتتەۋلەرىندە كەلتىرەدى. ماسەلەن، گ.حوحولوۆ «تۋرگايسكايا وبلاست» (1906 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە: «…جەنششينى، ۆوپرەكي كيرگيزسكومۋ (كازاحسكومۋ) وبىچايۋ، ناچينايۋت پرياتاتسيا وت پوستوروننيح مۋجچين ي زاكرىۆايۋتسيا پري ۆسترەچە س نيمي» دەپ جازدى.
شىنىندا، ەشنارسە كورمەگەن، ەركىن وي-پىكىرىنەن قاعىلىپ، قوعامنان الاستاتىلعان انا بالاسىن قالاي تاربيەلەي الادى؟ قۇلقىنىن ويلاعان دىنشىلدەر قىز بالالاردى تىم ەرتە تۇرمىسقا بەرۋ، جاس بالانى شالعا قوسۋدى زاڭداستىرۋ سياقتى ابىرويسىز ىستەرگە دە ەمىن-ەركىن ارالاستى. 1914 جىلى ءاليحاننىڭ «مۇسىلماندار سيەزى» اتتى ماقالاسىندا قىز بالالاردىڭ تاعدىرى مەن قازاق ءتىلى ماسەلەسى قوزعالادى. «مۇسىلمان سيەزى قاراعان زاڭ جوباسىندا جازىلعان ەكەن، رۋحاني مەكەمەلەردە قاعاز تاتارشا تىلمەن جازىلسىن دەپ. بۇل ءبىزدىڭ قازاق جۇرتىنا ىڭعايسىز ەكەنى كورىنىپ تۇر. تۇرىك اتتى حالىقتا ءبىزدىڭ قازاقتاي ءبىر جەردە تىزە قوسىپ قالىڭ وتىرعان ىرگەلى ەل جوق» دەپ، بۇعان ءاليحان ءوز قارسىلىعىن بىلدىرەدى. ورتا ازيا مۇسىلماندارى ءۇشىن قاعاز ءتىلى تاتار-تۇرىك ءتىلى بولىپ بەكىتىلەدى. اراب-پارسى سوزدەرىمەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن تاتار تىلىنەن قازاق ءتىلى الدەقايدا تازا ءتىل. وسى كەزدە قازاق ەلىندە دە اراب-پارسى سوزدەرىمەن ءتىلدىڭ شۇبارلانۋى كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ قاتارىنان ورىن الىپ ەدى. «جات سوزدەر ەكى جاقتان كىرىپ جاتىر. ءبىرى – اراب، پارسى سوزدەرى، مولدادان وقىعاندار، ەكىنشىسى – ورىسشا وقىعانداردىڭ ەۋروپالىق سوزدەرى» دەپ جازادى بۇل تۋرالى مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى. تاعى ءبىر وزەكتى تاقىرىپ قىز بالانىڭ تۇرمىس قۇرۋ جاسى بولاتىن. بورىكپەن ۇرعاندا قۇلاماسا، باليعات جاسىنا جەتكەنى دەپ ۇكىم شىعارعان دۇمشە مولدالارعا قارسى الاش ارىستارى قىز بالانىڭ ەرتە تۇرمىس قۇرۋى دەنساۋلىعىنا زيان ەكەندىگىن دالەلدەپ، نەكە قۇرۋ جاسىن 13-تەن 16 جاسقا ۇزارتادى.
الاشتىقتار «قازاق» گازەتىنىڭ ءاربىر سانىندا دامىعان ەلدەردىڭ تاريحى مەن دامۋ ۇردىستەرى، ۇلتتىق تاريح، عىلىم-ءبىلىم، ءتۇرلى گۋمانيتارلىق سالا بويىنشا ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىردى. ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن زاماناۋي عىلىم-ءبىلىمدى نەگىزگى باعدار ەتكەن الاش ارىستارى ءالى كۇنگە دەيىن بارىمىزگە بولاشاققا جول سىلتەپ تۇر.
زاڭعار كارىمحان، پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ماگيسترى:
–قازاق دالاسىن رۋحاني وتارلاۋ ماسەلەسىندە ەڭ مازمۇندى، وزەكتى تۇسى –رۋحاني وتارلاۋداعى ارەكەتتەر. ويتكەنى، كەز كەلگەن حالىقتى جەر بەتىنەن تۇتاس جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن ونىڭ رۋحاني تامىر-باستاۋلارىن ءۇزۋ كەرەكتىگى، سول ارقىلى حالىقتىڭ تاريحى مەن ءتىلى، ءداستۇرى جويىلعاندا عانا ۇستەمشىل توپ ءوز ماقساتىنا جەتەتىنى داۋسىز. اسىرەسە، ۇلتتىڭ دالالىق نانىم-سەنىمى، قۇدايدى تانۋ جولىنداعى بەرىلگەندىگىن اجىراتۋ ماقساتىندا قازاق دالاسىنداعى ءدىني وتارلىق ساياسات قازاقتار رەسەي قۇرامىنا ەنبەي تۇرعان كەزەڭدەردە، ياعني وعان كورشىلەس ەلدەردىڭ (تاتار، باشقۇرت) مۇسىلماندىعىنا قارسى شابۋىلدار پەتر ءى داۋىرىنەن باستالادى.
بەلگىلى زەرتتەۋشى ب. قايراتۇلىنىڭ «قازاقيا قالاي وتارلاندى؟» اتتى تانىمدىق-تاريحي كىتابىندا «ءى پەتر پاتشا 1725 جىلى قابىلداعان اسا قۇپيا وسيەتناماسى: «مۇسىلمانداردى شوقىندىرىپ قۇرتىڭدار، ۋگرو-فين، تۇركى، موڭعول-مانجۋر تەكتى جۇرتتاردى اسسيميلياتسياعا ۇشىراتىڭدار…» بولعانىن جازادى. سەناتتىڭ جانىنان قۇرىلعان «شوقىندىرۋ كەڭسەسى» «ورىستاندىرۋ پالاتاسى» مەن «قونىستانۋشىلار كەڭسەسىنىڭ» مايتالماندارىن دايارلاپ شىعاردى.
وتارلاۋشىلار بۇراتانالاردى شوقىندىرۋدىڭ جوسپار-جوباسىن جاساپ العان سوڭ، قازاقتاردى ناقتى شوقىندىرۋ ىسىنە كىرىستى. بۇل ءىس «ەگەر، ورىستاردىڭ مۇددەسى قاجەت ەتەتىن بولسا – وندا قازاقتاردى قۇرباندىققا شالۋعا ەشكىم قارسى بولماۋ كەرەك» دەگەن پيعىلدا جۇرگىزىلدى. ءىستى ءبىر جاقتى ەتۋ ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ باستىعى ۆ.ۆ.گريگورەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ميسسيونەر يلمينسكيگە جۇكتەلدى.
1870 جىلى پاتشالىق رەسەيدىڭ اعارتۋ مينيسترلىگى «رەسەيدە تۇراتىن جاتجۇرتتىقتاردى ساۋاتتاندىرۋ شارالارى» اتتى قۇجات قابىلدايدى. وسى قۇجاتتا كورسەتىلگەندەي ورىس ەمەس حالىقتارعا ءبىلىم بەرۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى باعىتى انىقتالدى.
«ءبىرىنشى باعىت – ساباق سول ۇلتتىڭ تىلىندە، بىراق، مىندەتتى تۇردە ورىس ءالىپبيىمەن وقىتىلسىن. ەكىنشى باعىت – ساباق تازا ورىس تىلىندە وقىتىلسىن، ءتۇسىنبەگەن جاعدايدا باسقا ءتىلدى پايدالانۋعا رۇقسات. ءۇشىنشى باعىت – ساباق تەك قانا ورىس تىلىندە جۇرگىزىلسىن». وسى قۇجاتتا ايتىلعان نەگىزدەمەلەر بويىنشا ميسسيونەرلەرگە ۇكىمەت تاراپىنان تاپسىرمالار بەرىلدى جانە ورىستاندىرۋ يدەياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن گەنەرال-اديۋتانت فون كاۋفمان ارنايى جوسپار جاساپ، ونى اعارتۋ مينيسترىنە بەكىتتىرىپ الىپ وتىردى. ال، ميسسيونەر عالىم وستروۋموۆ بولسا: «…ورىس حالقىمەن جانە ورىس مەملەكەتىمەن تۇزەمدىكتەردى جاقىنداستىرۋ باعىتى – تىكەلەي ورىس ترانسكريپتسياسىمەن جۇرگىزىلۋى كەرەك جانە ورىس الىپبيىنە ەشقانداي وزگەرىسسىز، قوسىمشاسىز، قىسقارتۋسىز جۇرگىزۋ تالابى باسشىلىققا الىنۋى ءتيىس» دەپ جازادى.
پاتشايىم ءىى ەكاتەرينا 1785 جىلدىڭ 25 قاراشا كۇنى جارلىق شىعارىپ، قازاق سياقتى وتارلانعان ەلدەرگە ءدىن مەن وقۋدى قالاي جۇزەگە اسىرۋ جايلى نۇسقاۋلىق بەرەدى. وسى قۇجاتتا: «…قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) اراسىنا قازان تاتارلارىنان ىرىكتەپ، بىزگە شىن بەرىلگەن، سەنىمدى مولدالاردى جولداۋ قاجەت. ولار قازاقتاردى پاتشاعا بەرىلگەن رۋحتا تاربيە جۇرگىزسىن! بۇل مولدالاردىڭ شىعىنىن ۇكىمەت موينىنا الىپ، ۇزدىك مىندەت اتقارعاندارعا سىي-سياپات بەرىپ تۇرسىن» دەلىنگەن. وسى ورايدا ءدىن اتىن جامىلعان «ۋكازنوي» مولدالاردىڭ ايار قىلىقتارىن قۇربانعالي حاليد «تاۋاريح حامسا» كىتابىندا اياۋسىز ءاشكەرەلەيدى. «ۋكازنوي مولدا» – رەسەي سەناتى 1868 جىلى قازاقتار اراسىندا جاندارمەريالىق باقىلاۋ جاساۋ ءۇشىن ەنگىزگەن قىزمەت، لاۋازىم.
«قاعاز العان مولدالار سونداي ءبىر ءىستەر ىستەدى: ونىمەن نە ءدىندى، نە دۇنيەنى ۇستاي المايسىڭ. ءبىر ادام ولسە ۋكازنوي مولدا بولماسا، ياكي ونىڭ اتىنان بىرەۋ بارماسا جانازا وقىماي كەيبىر جاعدايلاردا ولىكتى ساسىتىپ، وبالىنا قالمايىق دەپ بىرەۋلەر جانازا وقىپ قويسا، ول ادام قۋعىنعا ۇشىرايتىن بولدى. ونى – ۋكازنوي مولدا قايدا جۇرسە دە تاپتىرىپ الىپ جازالاتىپ، شتراف (بوداۋ) تولەتىپ، ايىپ تولەتىپ، اۋرە ەتەتىن بولعان سوڭ، ءتىپتى، جانازاعا ەشكىم جولاماي، ۋكازنوي مولدانى قاي كورگە كىرىپ كەتسە دە، ىزدەپ تابۋ اقى يەسىنىڭ مويىندارىندا ۇلكەن ءبىر بورىش بولدى» دەپ جازدى قۇربانعالي حاليد.
دالا قازاقتارى ميسسيونەرلەر ىسىنە قارسىلاسىپ باقتى. اشىق كۇننىڭ استىندا مۇسىلمانشىلىقتى قولدان جاساپ، كۇشتەپ، ءماجبۇرلى تۇردە شوقىندىرۋ ساياساتى دەندەگەن سايىن، نارازىلىقتار دا كورىنە باستادى. كوكشەتاۋدا ناۋان قازىرەت، اقمولادا شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ، وسكەمەندە قۇسايىن، زايسان ۋەزىنەن قۇربان قاجىلار بىلدىرگەن قارسىلىقتاردان سوڭ، ءدىني وتارلاۋ ساياساتىن ەندى وقۋ ارقىلى، وقىتۋ جۇيەسى ارقىلى جالعاستىرۋ كوزدەلدى. قازاق دالاسىندا العاشقى مەكتەپتەردىڭ اشىلۋى، مۇنداعى ميسسيونەرلەردىڭ ارەكەتى، قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ قىزمەتى، ءالىپبيدى وزگەرتۋ سەكىلدى جۇمىستار سول كەزەڭنىڭ جەمىسى بولاتىن.
الاش قايراتكەرى ناۋان حازىرەت قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا قازان مەن قىرىم تاتارلارى تاپقان جولدى، ياعني، مارجاني مەن گاسپارالى جولىن دۇرىس باعامداپ، سول جولدا جاستاردى ءدىني-اعارتۋشىلىق باعىتتا تاربيەلەدى.
كوكشەتاۋ قازاعى ناۋان حازىرەتتىڭ جاديتتىك كوزقاراسىنىڭ كالىپتاسۋىنا ءحىح-حح عاسىرلار توعىسىندا بۇكىل الەمدە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ورىستەۋى، رەسەيدەگى بيلەۋشى مونارحياعا كارسى باعىتتالعان دەموكراتياشىلدىق ءۇردىستىڭ ەتەك جايۋى، ورىس ەمەس حالىقتاردا زيالى توپتاردىڭ پايدا بولۋى سياقتى قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ زور اسەرى بولدى. كوپتەگەن ايماقتاردا ساياسي پارتيالارمەن، قوزعالىستارمەن بىرگە جاديتتەر (جاڭاشىلدار) دەپ اتالعان مادەني-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى قوزعالىس پايدا بولدى. بۇل قوزعالىستىڭ تۇپكى ماقساتى تۇرىك حالىقتارىن وتارلىق ەزگىدەن ازات ەتۋ ەدى. ال، ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءدىن-يسلامداعى جاديتشىلدىكتى تۇرىكشىلدىكپەن ۇشتاستىرۋ، تۇرىك ۇلتشىلدىعىن ناسيحاتتاۋ، جاڭا تاسىلمەن وقىتاتىن مەكتەپتەر اشۋ كوزدەلدى.
ناۋان حازىرەت كوكشەتاۋ وڭىرىنە كەلە سالىسىمەن حالىق اعارتۋ سالاسىنا كوپ كوڭىل اۋدارىپ، قازاق بالالارى ءبىلىم الۋىن قاداعالاۋدى قولعا الادى. مەشىت جانىنا قاراڭعى قازاق بالالارىن جيناپ، اسىرەسە ءا.بوكەيحانشا ايتار بولساق، «قىر بالاسىن» وقۋ-ءبىلىم ۇيرەنۋگە شاقىرادى. اۋىل مولدالارىن جيناپ، ولاردىڭ ءبىلىمىن ودان ءارى جەتىلدىرۋگە جۇمىس جاسايدى. مەشىت جانىنان، حالىق قاراجاتىمەن ينتەرنات تا سالدىرادى. ارينە، بۇل قاجىرلى قايراتكەردىڭ كورەگەن ساياساتىمەن قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ىسكە اسادى. وزىنە كومەكشى الىپ، وقۋ-اعارتۋ ءىسىن ودان ءارى جەتىلدىرەدى.
ناۋان حازىرەتتىڭ ۇلت تاريحىنداعى مەكتەپ قالىپتاستىرۋدان باسقا ەكىنشى ەرلىگى – ورىستانىپ، شوقىنىپ بارا جاتقان حالقى ءۇشىن تۇركياعا دا حات جولداپ، ءار تاراپتان بىلىمگە كەنەلۋدىڭ جولىن ىزدەگەندىگى بولاتىن.
الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان «قازاقتار» ماقالاسىندا رەسەي پاتشالىعى تاراپىنان قازاق جەرىندە وتارلاۋ ساياساتى جۇرگىزىلىپ وتىرعانىن ايتا كەلىپ، قازاقتاردى مۇسىلمان دىنىنەن الاستاتىپ، حريستيانداندىرۋ əرەكەتىن əشكەرەلەيدى. وسى ءبىر كۇردەلى تاريحي جاعدايدا مۇسىلماندىق فاكتورعا ۇلكەن قاۋىپپەن قاراپ، ونىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇش ەكەنىن تۇسىنگەن پاتشا وكىمەتى مەكتەپ-مەدرەسەلەردى قۇرتۋ ماقساتىندا ۇلكەن شارالار قولدانعان. ءا.بوكەيحان سول كەزدە «ورىس ۇكىمەتى قاراۋىنداعى قازاق حالقىن باۋىرىنا جاقىنىراق تارتۋ ءۇشىن ناۋان حازىرەتتى جەر اۋدارعاننان باسقا ەشتەڭە ويلاپ تابا المادى-اۋ» دەپ جازعان ەدى.
داناگۇل ماحات، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ جانىنداعى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى: – قازاقستاندى ف.گولوششەكين باسقارعان 1925-1933 جىلدارى قازاقستاندا «جىكشىلدىك»، «ۇلتشىلدىق» ۇرانى ۋشىعىپ، ولاردى جازالاۋ جالپى سيپات الدى. ف.گولوششەكين قازاقستانعا كەلگەنگە دەيىن قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىندە س.سادۋاقاسوۆ، س.قوجانوۆ، ج.مىڭباەۆ جانە باسقا دا ۇلت تاعدىرىن ويلاعان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر بولدى. ولار كەڭەستىك بيلىك جاعدايىندا قازاق مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ونى ىسكە اسىرۋ جولدارىن ىزدەدى. وتارشىل پيعىلدى ءدوپ باسىپ تۇسىنگەن، جاس تا بولسا ەل باسقارۋ، حالىق تاعدىرىن جوعارى دەڭگەيدەگى بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعاندارمەن تايتالاسا ءجۇرىپ شەشۋ سياقتى ساياسات ىسىندە ىرىلىك كورسەتە بىلگەن س.سادۋاقاسوۆتاي اسىل ازاماتتى ف.گولوششەكين قازاق ۇلتشىلدىعىنا، وڭشىل اعىمعا، «سادۋاقاسوۆشىلدىققا» ايىپتادى. ساياسي ايىپتاۋ شارالارى پارتيا قاتارىن قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ ۇلتتىق باعىت ۇستانعان توبىنان تازارتۋ ناۋقاندارىنا ۇلاستى.
1920 جىلى رك(ب)پ قاتارىنا ءوتىپ، كەڭەس جۇمىستارىنا ارالاسا باستاعان س.سادۋاقاسوۆ ەكونوميكاداعى، يدەولوگيالىق سالاداعى جانە ۇلت ماسەلەسىندەگى جولسىزدىقتاردى اشىق ايتتى. جاستار اراسىندا تاربيە جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ەرەكشە ماڭىز بەرىپ، ولارعا ارنالعان وقۋ كۋرستارىن اشتى، ءدارىس وقىدى. ول جاستاردى تاربيەلەۋگە، جاستاردى كەلەشەككە دايىنداپ، كۇش جيناۋعا تىرىسۋ كەرەكتىگىن ايتتى.
س.سادۋاقاسوۆ ۇستازدار ءۇشىن ارنايى جۋرنال باسىلىمىنىڭ شىعۋىنا دا قولداۋ جاسادى. 1925 جىلدىڭ 13 مامىرىندا رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ۇگىت-ناسيحات كوللەگياسى ماجىلىسىندە «جاڭا مەكتەپ» اتتى عىلىمي-پەداگوگيكالىق جانە ولكەتانۋ جۋرنالىن شىعارۋ تۋرالى ماسەلە قارالىپ، بەكىتىلدى. «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ №1 سانى 1925 جىلدىڭ تامىزىندا شىقتى.
س.سادۋاقاسوۆ «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 1926 جىلعى 5 اقپانىنداعى №4 سانىندا جاريالاعان «وقۋ ءىسىنىڭ كەمشىلىكتەرى. ولارعا قارسى شارالار» دەگەن ماقالاسىندا: «قازاق جاستارى سالىنعان مەكتەپ جەتپەي، مەكەمەنىڭ ەسىگىن دۇبىرلەتىپ تۇر. «وقىت مەنى، وقىتپاساڭ مەن ىرزا ەمەن» دەپ وتىر قازاق جاستارى. كوپ ايقايدىڭ ىشىندە ەڭ كەرەكتى ايقاي وسى جاستاردىكى. جاستاردىڭ بۇل داۋىسىن تىڭداۋ كەرەك. … قازاق بالالارى ورىستان زەيىنسىز ەمەس. ولاردى وسى كۇنگى حالگە كەلتىرىپ وتىرعان مەكتەپتىڭ كۇيى… » دەپ جازدى.
قازاق بالالارىنىڭ مەكتەپكە از تارتىلۋىنىڭ ساياسي استارى دا بولدى. حالىق اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ۇكىمەت بيۋدجەتىنەن جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 35% كولەمىندە قارجى ءبولىنىپ وتىردى، 1926 جىلى – 10 ميلليون، 1927 جىلى – 12 ميلليون كولەمىندە قارجى ءبولىندى. ماسەلە وسى قارجىنىڭ قالاي بولىنۋىندە بولاتىن. مىسالى، 1927 جىلى 12 ميلليون اقشادان اۋىلعا 1 ميلليون 200 مىڭ سوم، ياعني 10 پايىزى، ورىس پوسەلكەسىنە 2 ميلليون، ياعني 16,6 پايىزى بەرىلدى. ەكەۋىن قوسىپ ەسەپتەگەندە 26,6 پايىز، قالعانى قالاعا ءبولىندى. بۇل جەردەن شەشۋىن كۇتىپ تۇرعان ەكى ءتۇرلى وزەكتى ماسەلە كەلىپ شىعادى. ءبىرىنشى ۇلت ماسەلەسى، ەكىنشى قالا مەن اۋىل، پوسەلكە ماسەلەسى. اۋىل مەن پوسەلكە اراسىندا قارجىنىڭ تەڭ بولىنبەۋى. ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان جىلدارداعى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەستىك سالماعى 75 پايىز، ولاي بولسا، قازاق ۇلتىنىڭ سانى باسىم. الايدا، قازاق اۋىلىنا قارجى ءبىر جارىم ەسە كەم ءبولىندى. بۇل پاتشالىق بيلىك كەزىنەن كەلە جاتقان ورىس ۇلتىنا ۇستەمدىك بەرۋ ساياساتتىڭ وزگەرمەگەنىن كورسەتەدى. ورىس پوسەلكەلەرىندەگى قارا شارۋالاردىڭ وقۋ جاسىنداعى بالالارىنىڭ 30 پايىزى، قازاق اۋىلىنداعى قازاق بالالارىنىڭ 8-12 پايىزى عانا مەكتەپكە باردى. س.ءسادۋاقاسوۆ قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ جانە حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ الدىندا تۇرعان ءۇش مىندەتكە توقتالدى. «ونىڭ ءبىرى – مەكتەپتىڭ ۇيلەرىن جوندەۋ، ەكىنشىسى – وقۋعا كەرەك قۇرالدار تابۋ، ءۇشىنشىسى – مەكتەپتە قاي تىلدە وقىلاتىندىعىن بەلگىلەۋ».
س.سادۋاقاسوۆ ۇلت، جەر، وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسى تۋرالى پىكىردە سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ تىزگىنى قولىندا تۇرعان ف.گولوششەكينمەن قاراما-قايشىلىققا ءجيى كەلىپ وتىردى. س.سادۋاقاسوۆتىڭ پارتيانىڭ ۇگىت-ناسيحات قۇرالى، قازاقستانداعى نەگىزگى ءارى باستى باسىلىم «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ وتىرۋى جاڭا باسشىنى قاناعاتتاندىرمادى. سماعۇل «قازىرگى ءداۋىر – ءىس ءداۋىرى»، «وقۋ ءىسىنىڭ كەمشىلىكتەرى» جانە باسقا ماقالالارىندا ەل ىشىندە ورىن الىپ وتىرعان ولقىلىقتار مەن اسىرا سىلتەۋلەردى سىنعا الدى. سول جىلدارداعى شولاق بەلسەندى كوممۋنيستەردىڭ سويلەگەن سوزدەرى مەن جازعان ماقالالارىندا ايتىلاتىنداي جاتتاندىلىق، جاساندىلىق جوق، كۇندەلىكتى ومىردەن تۋىپ وتىرعان كەلەلى ماسەلەلەردى كورسەتىپ، شەشۋ جولدارى قاراستىرىلدى. الايدا، ۇستانعان ۇلتتىق باعىتى گازەتتىڭ ماقساتىنا، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قازاقستاندا سوتسياليستىك قوعام قۇرۋ يدەياسىنا قاراما-قايشى كەلگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى رەداكتورلىعىنان بوساتىلدى.
ۇلتتىق باعىتىنان اينىماعان س.ءسادۋاقاسوۆ 1926 جىلى 29 قازاندا تاشكەنتتەگى تۇڭعىش جوعارعى قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىندا سويلەگەن سوزىندە: «وتكەن ءجۇز جىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التىنسارين ءومىر ءسۇردى. ول العاش ورىس-قىرعىز مەكتەپتەرىن ۇيىمداستىرۋشى، ورىس ءالفاۆيتىن قازاق جازۋىنا ەنگىزۋدى قولداۋشى بولدى. ول وقىمىستى ميسسيونەر يلمينسكيدىڭ دوسى ءارى ونىڭ وڭ قولى بولدى. سول التىنسارين قايتىس بولارىنىڭ الدىندا وزىنە بىردە-ءبىر ورىستى، ءتىپتى، دوستارىن دا جىبەرمەۋدى بۇيىردى. وسى اتەيست ءوزىنىڭ جەرلەۋ راسىمىنە 99 موللانىڭ شاقىرىلۋىن، كوزى تىرىسىندە وسيەت ەتىپ ايتىپ كەتتى. ءيا، بۇل وقىمىستى قازاقتىڭ قاسىرەتى بولاتىن، مۇمكىن، قازىر بىزگە تۇسىنىكسىز بولار، قاسىرەت مىنادا: ۇزاق جىلدار بويى ورىستارمەن بىرگە جۇمىس جاساپ، اقىر سوڭىندا، ميسسيونەرلەردىڭ قازاق حالقىنا ەشقاشان دا جاقسىلىق جاسامايتىنىنا كوز جەتكىزۋ. مۇمكىن، ونىڭ ەزىلگەن قازاق جۇرەگى ءوز قىلمىسىنا شىداماي، سوڭعى مينۋتتاردا ۇزاق جىلدار بىرگە قىزمەت جاساعان جولداستارىنان باس تارتتى» دەدى. ءيا، ىبىراي التىنسارين دە، شوقان ءۋاليحانوۆ تا ومىرلەرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارىندا ءوز باستارىنداعى قاسىرەتتەرىنەن قازاق حالقىنا ساباق بەرىپ كەتكەن ەدى.
س.سادۋاقاسوۆ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاق ۇلتى ءۇشىن ماڭىزىن جويماعان قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە رۋحاني-مادەني ماسەلەلەردى شەشۋ جولدارىن ۇسىندى، قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەگە قارسى دەموكراتيالىق وي-پىكىرلەرىن باتىل باياندادى. «قازاق ەلى …ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ۇلت ەكەنىن ءبىلىپ، ۇلتتىعىن تانىپ ءبىلۋى كەرەك» دەگەن بەرىك ۇستانىمداعى سماعۇل سادۋاقاسوۆ – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا ولشەۋسىز ۇلەسىن قوستى.
حانگەلدى ءابجانوۆ: – ۇلتتىق يدەيا – ۇلتتىڭ مۇراتى. الاش قوزعالىسى كوتەرگەن يدەيالار ءالى كۇنگە دەيىن ەسكىرگەن جوق. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق» دەگەن ءسوزى 1916 جىلى حالىقتىڭ پاتشالىق بيلىككە قارسى ءىس-ارەكەتكە بارۋىنا تۇرتكى بولعانى انىق. 1917 جىلى قۇرىلعان الاش اۆتونومياسى دا حالىق مۇراتىنان تۋىنداعان بولاتىن. بۇل يدەيانى دا الاشتىقتار ءدال تاپتى. ولاردىڭ ءۇشىنشى يدەياسى – «قورعان، قازاق». ءاليحان بوكەيحان حالىق ءۇشىن وراسان زور اپات كەلە جاتقانىن ءبىلدى. بىراق، بۇل يدەيالار ءدال سول كەزدە دۇرىس قابىلدانبادى.
وتكەن جىلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ مەرەيتويى، قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ 550 جىلدىعىنىڭ رەسپۋبليكا بويىنشا كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتىلۋى، بيىلعى الاشوردا قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىن ۇلىقتاۋ شارالارى، وسىنىڭ بارلىعى الاش يدەياسىنىڭ ماڭگىلىك ەكەنىنىڭ كورىنىسى. رۋحاني جاڭعىرۋ دا وسى مۇراتتارمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل ءبىزدىڭ دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قازاق بولىپ، ءوز تىلىمىزبەن، ءوز دىلىمىزبەن كىرۋ ءۇشىن قاجەت. سوندىقتان، بۇگىنگى كۇنى «ويان، قازاق» تا، «قورعان، قازاق» تا وزەكتى. باسەكەگە قابىلەتتى ەل بولۋ جولىندا الاش يدەياسىن ۇستانساق، اداسپايمىز. وسىنى بارشامىز تەرەڭ ۇعىنۋعا ءتيىسپىز.
الاش مۇراسى – ماڭگىلىك قۇندىلىق. بولاشاعى بار ەلدىڭ مۇراتى ماڭگىلىك قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلۋگە ءتيىس. سوندىقتان، ءبىز الاشقا ورالا بەرەمىز.
دينا يمامباي،
«انا ءتىلى» گازەتىنىڭ ءبولىم رەداكتورى،
"اقيقات" جۋرنالى
