HH ǵasyr basynda qazaq dalasynda patshalyq Reseıdiń otarlyq saıasatyna baılanysty din máselesi ýshyǵa tústi. Kóshpeli eldiń jaýyngerlik rýhyn basyp-janshyp, ózine baǵyndyrý úshin otarshyl bılik dindi paıdalanǵany belgili. Qazaqtyń dástúr-salty men ómirine úlken ózgerister alyp kelgen dinı saıasattyń astaryn jaqsy túsingen Alash qaıratkerleri bul úrdiske belsene qarsy turdy.
Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda Almaty qalasy Din isteri basqarmasy jáne «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen Ulttyq kitaphanada ótken «Alash Orda»: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııada qazirgi dinı ahýaldyń kúrdeli kezeńinde Alash zııalylary ustanǵan memleketshildik, ulttyq salt-dástúr men ádet-ǵurypty dáripteý, din birligi ıdeıalarynyń ózektiligi basty taqyryp boldy. Aıtýly jıynǵa UǴA akademıgi, tarıh ǵylymynyń doktory Hangeldi Ábjanov, ónertaný ǵylymynyń doktory Shaızada Toqtabaeva, tarıh ǵylymynyń doktory Danagúl Mahat, Jezqazǵan tarıhı-arheologııalyq mýzeıi tarıh jáne arheologııa bóliminiń basshysy Qabdol Áýezov, L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń magıstranty Baýyrjan Berikuly, pedagogıka ǵylymynyń magıstri Zańǵar Kárimhan, «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń jetekshisi Arman Áýbákir jáne Alash arystarynyń urpaqtary men zııaly qaýym ókilderi qatysty.
Hankeldi Ábjanov, QR UǴA akademıgi, tarıh ǵylymynyń doktory:–Tarıhtyń joly, adamzat qaýymynyń taǵdyry qaıshylyqtar men qıynshylyqtarǵa toly. Ol qarapaıym malshy men dıhannyń da, zerger men ustanyń da, jas pen káriniń de, bilimpaz ben saýatsyz jannyń da aldynan árkez shyqqan ári shyǵa da beredi. Qazaqı uǵymmen aıtqanda – ekiniń biri. Kúrmeýi kúrdeli ózekti másele sheshilmese, asqynsa, qoǵam kúıreıdi, ne osynaý qaıshylyqtar men qıynshylyqtardan alyp shyǵatyn kemel adam tabylady. Toryǵýǵa salynbaı, qaýymdy dittegen mejege jetkizgen tereń oı men tegeýrindi áreket ıesin, kóshbasshyny, izdenimpaz kúresker jandy, bizdiń pikirimizshe, Tulǵa degen jón.
Kókteı sholyp qaraıtyn bolsaq, Uly dalada Tulǵalar jalǵastyǵy úzilmegenin kóremiz. Parsy áskeri shól dalada adastyrǵan Shyraq ta, kúı atasy Qorqyt ta, ǵylym qýyp qııaǵa ketken ál-Farabı da, azattyq jolynda qurban bolǵan Mahambet, Kenesary, Ahmet Baıtursynuly da shynaıy Tulǵalar.
Tulǵa dáıektegen izashar nátıjeni, ıntellektýaldyq betburys pen ınnovaııany zamandastary, keıingi urpaq tutynady, arqa súıeıdi, eseıedi. A.Baıtursynulynyń ǵylymı ádebıet tanytqyshy, til quraly, termıntanýy, álipbı reformasy, buqara ádiskerligi, qoǵamdyq-saıası jańashyldyǵy, mine, osyndaı qundylyqtar.
Tulǵany Tulǵa etken irgeli nátıje, tanymdyq jáne qoldanymdyq bási joǵary teorııalyq-praktıkalyq sheshim bir kúnde týa qalmaıdy. Alǵashqyda nıet, arman, qııal túrinde kórinis beredi. Aıtalyq, HH ǵasyr basyna qaraı jaqsy men jamandy aıyrýdan qalǵan qalyń jurtty oıatý ıdeıasy baz bireýlerge myzǵymaıtyn ýtopııadan kóringenmen, A.Baıtursynuly syndy uly Tulǵalardyń mektep isin uıymdastyrýdaǵy, gazet-jýrnal, kitap shyǵarýdaǵy, úgit-nasıhattaǵy, jańa býyn zııalylar tárbıeleýdegi jankeshtiligimen aınalasy 10-15 jyl ishinde naqty nátıjege aınaldy. Qıynshylyqtar da az emes edi. Otarlaýshylar tarapynan qýǵyndalyp, abaqtyǵa qamaldy, samoderjavıeniń shen-shekpeni men ıdeologııasyna ýlanǵan qandastary syrt aınalǵany ras.
Tutas ultty oıatý úrdisine salǵan oljasymen A.Baıtursynuly qazaq tarıhyna máńgige kirdi. Biraq, ol jáne onyń murattas zamandastary tabystan basy aınalmastan kelesi uly ıdeıany kún tártibine qoıdy. Ári bıik parasatpen atqara aldy. Áńgime 1917 jylǵy jaz-qys arasynda qazaq avtonomııasy jobasyn negizdeý jáne júzege asyrý týraly bolyp otyr. Bas-aıaǵy 6 aıdyń ishinde 1-shi jáne 2-shi jalpyqazaq sezin ótkizý, Alash partııasy men avtonomııasyn dúnıege ákelý, memlekettik bılik júıesi men shekarany aıqyndaý, ultaralyq jáne dinaralyq qatynastardy retteý ult isine jegilgen zııalylardyń, onyń ishinde Ahańnyń jasampazdyq, ıntellektýaldyq áleýetin pash etti. 1917 jyldyń jazynda Álıhan, Mirjaqyp, Ahmet úsheýi: «Bizdiń jurt bostandyq, teńdik, qurdastyq saıası isin uǵynbasa, tezek terip, tarıh jolynda artta qalady. Baqyt, mahabbattan tysqary bolady». Bul ekeýi joq jurtqa tirshilik nege kerek?», dep jazýmen jalpyadamzattyq órkenıet, shynaıy demokratııa bıiginen oı órbitse, kúzde Alash partııasynyń jobasy arqyly qazaq eliniń bolashaǵyn, memleket retinde qalyptastyrý strategııasyn aıqyndap berdi. Mundaǵy: «Qazaq júregin oblystardyń bári bir baılanyp, óz tizgini ózinde bolyp, Rossııa respýblıkasynyń federaııalyq bir aǵzasy bolýy. Reti kelse, Qazaq avtonomııasy sybaılas jurttarmen ázirge birlese bolýy, reti kelmese – birden-aq óz aldyna jeke bolýy»,– degen kóregen paıym búginde oryndaldy.
A.Baıtursynulynyń ult tarıhyndaǵy ornyn ǵylymı dáıekteýdiń bir sarasy onyń tarıhı kózqarasyn zerdeleýge kelip tireledi. Bul oraıda, «Ádebıet tanytqysh» kitabyndaǵy tarıh jaıly oı-túıinderiniń mán-maǵynasyna boılaýdyń mańyzy zor. Ahań bolǵan oqıǵany bastan-aıaq mazmundap beretin áýezeniń túrine tarıhty jatqyzady. Tarıhty «uly derek», «aıǵaqty áýeze» deı kele, ony sózdiń eń ulysy, eń sıpattysy qataryna qoıypty. Tarıhtyń qyzmetin, maqsatyn jeke-jeke tııanaqtap, tarıhshylar qaýymyna artylar jaýapkershilikti tarqata taldaıdy. «Tarıhshylardyń maqsaty, – delingen eńbekte, – ýaqıǵanyń ýaqytyn ǵana kórsetý, ıakı, ne túrde bolǵan tysqy sıqyn ǵana kórsetý emes, ol ýaqıǵanyń bolýyna qandaı nárseler, nendeı ýaqıǵalar sebep bolǵanyn kórsetip, ishki mánisimen de tanystyrý». Tarıhqa kózqarasy men ádisnamasy barynsha aıqyn kóringen eńbekterine «Qazaqtyń bas aqyny», «23 joqtaý», «Arab álippesin jaqtaǵan baıandamasy», t.b. shyǵarmalary jatady.
Tulǵasyz – halyq jetim, týǵan halqynan tamyryn úzgen tulǵa – tul. Halyqtyń ǵumyryn uzartatyn, tipti, jer betinde saqtalyp qalýyn qamtamasyz etetin alǵyshart: materıaldyq jáne rýhanı qazynany – azyq-túlik, turǵyn úı, kıim-keshek, til, ádebıet, óner, t.b. s.s. – ilgerileýsiz, qasań, áý bastaǵy ádis-tásilmen, qural-jabdyqpen óndire berý, týyndatý jaqsylyqqa aparmaıdy. Ony úzdiksiz jetildirý, ıntellektýaldyq óresin baıytý, eńbektiń ónimdiligin arttyrǵan ústine arttyra túsý qajet. Áıtpese, asharshylyq, kedeılik, rýhanı jutańdyq etnostyń túbine jetedi. Muny aıtpasa da túsingendikten halyq sanaly nemese avtomatty túrde eńbektenedi, izdenedi. Sharýaǵa qyry barlary, mádenı ımandyq isterge ıkemdileri aınalasyndaǵylarǵa úlgi-ónege kórsetedi. Biraq, bular empırıkalyq naqty mindetti jergilikti aýqymǵa saı sheshken pysyq belsendiler ǵana. Artyq qylamyn dep tyrtyq qylǵandarǵa keshegi kúshpen ujymdastyrý tusynda halyqtyń bergen anyqtamasy «sholaq belsendi» ǵoı. Kóp jaıdan habar beretin, tanymdyq áleýeti ázirge tolyq zerdelene qoımaǵan uǵym-túsinik bul. Naǵyz tulǵa izdenisi men áreketiniń nátıjesi jalpyulttyq maqsatty úzdik úlgide atqarýmen kómkeriledi. Aıtalyq, saıasatta bular qazaq handyǵynyń irgesin qalaǵan Kereı men Jánibek sultandar, memlekettiń tarıhı-etnıkalyq aýmaǵyn qalpyna keltirgen Haqnazar, Táýekel handar, ýaqyt údesine laıyq reformalardy júzege asyrǵan Qasym, Esim, Táýke handar, ulttyq ıdeologııa men teorııada pármendi ustanymdardy jáne qaǵıdattardy dáıektegen Asan qaıǵy, Buqar jyraý, Alash zııalylary, áskerı-soǵys ónerinde – Ábilqaıyr, Qabanbaı men Bógenbaı batyrlar, ulttyq «menge» negizdelgen táýelsizdik úshin kúreste dańqy artqan Abylaı, Kenesary handar, eýropalyq ómir salty men raıonalızmdi ornyqtyrýda – Jáńgir han, jazba ádebıette – Abaı, álemdik ǵylymdy ıgerýde – Shoqan, qazaq ǵylymyn órge súıreýde – Q.Sátbaev, keńestik totalıtarızm qylmysyn áshkereleýde – M.Shoqaı, T.Rysqulov, S.Sádýaqasov. Osyndaı tulǵalarsyz qazaqtyń qazaq bolyp qalýy ekitalaı edi, halqyna adaldyq pen aqyl-oıyn, áreketin nárlendirmegende bular tulǵa bıigine kóterilmes edi.
Halyq pen Tulǵanyń ajyraǵysyz birligi A.Baıtursynulynyń barsha taǵdyrynan kórinis tapty. Ǵasyrlar toǵysyndaǵy qazaq taǵdyryn Ahańsyz, Ahańnyń esimi men murasyn qazaq halqynan tys uǵyný múmkin emes. Osynaý ádisnamalyq paıymdy A.Baıtursynulynyń kózi tirisinde jas alashshyl M.Áýezov bylaısha jetkizipti: «Ahańnyń maıdanǵa alǵash jyry shyǵyp, ádebıet, saıasat jolynda jol bastaǵan kúnderi bárimizdiń de esimizde… Ahańnyń qazaq oqýshysynyń oıy men pikirin tárbıelegen zamannan bir oı uzaǵamyz joq. Qalamynan týǵan ósıet-úlgisi áli esimizden ketken joq. Patsha zamanyndaǵy úkimettik ár zorlyqqa salǵan urany, oıymyzǵa sińirgen pikiri áli kúnge deıin úırenip qalǵan besigimizdeı kózimizge jyly ushyraıdy, qulaǵymyzǵa jaıly tıedi». Tuńǵysh Prezıdentimiz Elbasy N.Nazarbaev: «Ahmet Baıtursynuly – qazaq halqynyń ar-ojdany» degen ıdeologemasymen ult tarıhyndaǵy tulǵanyń ornyn dóp kórsetkenin búgingi urpaq jaqsy biledi.
Uly perzentin ulyqtaı alǵan el órkenıet kóshinen qalýy múmkin emes.
Shaızada Toqtabaeva, ónertaný ǵylymynyń doktory:
– Búgingi jahandaný úrdisi jaılaǵan qoǵamda halyqtyń dástúrli óneri men ádet-ǵurpy ulttyq mádenıetimizdiń ózegi bolýy kerek. Óıtkeni, álemdegi áleýmettik-saıası jaǵdaıat: mıgraııalyq úderisterdiń kúsheıýine, ınternettiń jedel qarqyn alýyna, údeı túsken jahandanýǵa baılanysty barlyq derlik ulttar men ulystar dúnıejúzilik aqparattyq kontekske erikti-eriksiz tartylyp otyr. Oǵan qosa, etnıkalyq dástúrli qundylyqtyq baǵdarlar aýysyp, dinı senim men ómirlik murattar ózgerýde.
Buǵan adamzat qoǵamynyń qurylymdyq jaǵynan kúrdelene túsýi sebep bolyp otyr, ondaǵy dinı, etnıkalyq, kásiptik sýbmádenıetterdiń quramy jańasha sıpat alýda. Bul faktorlar basty qundylyqtardyń standarttalýyna (qalypqa túsýine) oraı ómirlik ustanymdardyń soǵan sáıkes birkelkilenýine yqpal etedi. Sonyń nátıjesinde kórkem kelbetimen ózgeshelenetin ulttyq tóltýma dúnıetanymǵa selkeý túse bastady. Munyń barlyǵy mádenıettiń bir qalyptanýyna, shyǵarmashylyq úderistiń jahandyq aýqymda jutańdanýyna ákep soǵýy múmkin. Osy rette kóptegen mádenıettanýshylardyń, ıdeologtardyń keıbir etnostardyń jańa júzjyldyq tasqynyna birtindep jutylyp ketý qateri jónindegi boljamdary negizsiz emes degen oı keledi. Osyǵan oraı, búgingi tańda halyqtardyń óz tarıhy men mádenı murasyna degen qyzyǵýshylyq erekshe ózektilenip, etnıkalyq sana-sezim kúsheıe túsýde.
Qazirgi ýaqytta etnıkalyq birtektilikti qalyptastyrýda materıaldyq-rýhanı is-árekettiń qoldanbaly-dekoratıvtik shyǵarmashylyq, folklor, til, ǵuryptyq mádenıet, dástúrli arhıtektýra, din jáne t.b. qubylystary asa tıimdi bolyp esepteledi. Atalǵandardyń ishinde dekoratıvtik-qoldanbaly óner estetıkalyq áserimen erekshe oryn alady. Ol etnostyń kórkem oıynyń bir formasy, ulttyń estetıkalyq kózqarasyn barynsha tolyq ári tereń beıneleıtin erekshe óner bolyp sanalady. Qazaqtardyń dástúrli qoldanbaly óneriniń týyndylary basqa da halyqtar sııaqty birqatar jaǵdaılarǵa, atap aıtqanda, tabıǵı jáne klımattyq erekshelikterge, sharýashylyq-mádenıet tıpine, turmystyń sıpatyna, etno-tarıhı úderisterge baılanysty qalyptasqan. Halyqtyq qoldanbaly-dekoratıvtik óner kórkem shyǵarmashylyq bastaýlardyń sabaqtastyǵy, talantty tulǵalardyń úzdiksiz izdenisteri, sondaı-aq, jergilikti dástúrdiń ózge de mádenıetterdiń jetistikterimen baıytylýy nátıjesinde osy kúnge kelip jetti. Shyn máninde, shyǵarmashylyq qyzmettiń bul túri tarıhı-mádenı mazmunymen qazaq halqynyń ózindik birtektilenýi úderisinde erekshe aqparattyq derekkóz dep bilemiz.
Osy oraıda, ultymyzdyń ataqty etnograf-ǵalymy Shoqan Ýálıhanovtyń shyǵarmashylyq murasynda qazaqtardyń etnogenezi, turmysy, kıiz úıdiń qurylymy, qarý-jaraq jáne t.b. týraly biregeı materıaldar bar ekendigin jáne onyń otandyq etnologııa ǵylymy úshin mán-mańyzy joǵary ekendigin atap aıtý oryndy. Ásirese, ǵalymnyń «Táńiri (Qudaı)», «Qazaqtardaǵy shamandyqtyń qaldyǵy», «Qyrdaǵy musylmanshylyq týraly» atty maqalalarynyń qundylyǵy zor. Munda putqa tabynýshylyq, anımıstik nanym-senim, shamanızm, musylman dininiń sıpattary jónindegi derekter qamtylǵan. Sh.Ýálıhanov jazbalaryndaǵy mıftik beıneler rýhanı mádenıettiń keremet úlgileri bolyp sanalady. Onyń akvarelmen, qaryndashpen, týshpen salǵan sýretterinde beınelengen tabıǵat kórinisteri, qazaq mýzykanttary, baqsylar, tas balbaldar, sáýlet eskertkishteri, jartastaǵy beıneler biz úshin qundylyǵy óte joǵary dúnıeler. Sondyqtan da, qazirgi sheteldik buqaralyq mádenıet úlgileriniń úzdiksiz aǵylýy jaǵdaıynda tóltýma mádenıetimizdi saqtap qalý úshin ulttyq muralarymyzǵa den qoıý, Shoqan syndy aǵartýshylarymyzdyń halyqtyq ádet-ǵuryp pen din jóninde aıtylǵan oı-tujyrymdary men kózqarastaryn zertteý, elep-eskerýdiń mańyzy zor.
Qabdol Áýezov, Jezqazǵan tarıhı-arheologııalyq murajaıy tarıh jáne arheologııa bóliminiń basshysy:
– Áz-Táýke han dúnıeden ótkennen keıin qazaqtyń taǵdyry tarazynyń basyna túsip, ishki jaǵdaıdyń tirligi ár júzdi basqarǵan kishi handardyń qolyna kóshti. Reseı ımperatrıasy II Ekaterına ıslam dinine qoldaý kórsetý saıasatyn ustandy. Sebepteri mynada edi: birinshiden, patsha úkimeti qazaqtardy Reseımen tyǵyz baılanystyrmaq boldy. Bul rette moldalar tek qana Reseı tatarlarynan irikteldi. Ekinshiden, mundaı qadam jasaý qazaqtardyń Orta Azııadaǵy musylman ortalyqtarymen baılanysyn shekteýge tıis boldy. Úshinshiden, bul sharalar kóshpeli qazaqtardyń jaýyngerlik minez-qulqyn edáýir jumsartady dep uıǵaryldy. Sondyqtan da, qazaq dalasymen shekaralas jerlerdiń barlyǵynda da memleket qazynasy esebinen meshitter salyna bastady. Ádette, ol meshitter patsha úkimeti ákimshiliginiń bastamasy nemese qazaq handary men sultandarynyń jáne starshyndarynyń ótinishi boıynsha bekinister janynan salyndy. Máselen, sultan Shanshar Sultanbetovtyń ótinishi boıynsha Ertis ózeniniń jaǵasynda osyndaı bir meshit boı kóterdi. Ol meshit Jámishev bekinis-qamaly men Semeı qalasynyń ortasynda salynǵan edi. Islam dinindegi tózimdilik, beıbitshilik, baǵynyshtylyq qasıetterdiń qatań saqtalýy, ultshyldyq ıdeıasynyń asa kóp dáriptelmeýi sııaqty ustanymdar sol kezdegi orys otarshyldary úshin óte tıimdi paıdalana bilý saıasatyna kelip toǵysty. Osy tusta: «Budan biz HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıin patsha úkimetiniń qazaq dalasyna ıslam dinine baılanysty medreseler saldyryp, qazyna esebinen Qurandy bastyryp, qazaqtarǵa tegin taratýynyń maqsaty halyqtyń aqyl-oı, sanasyn dinmen shyrmap ustaý arqyly bılep-tósteýdi kózdegen» degen kózqarastarmen kelisýge bolady. Olar Islam dininiń kónbistikke baǵyttalǵan júıesin paıdalanýdy da maqsat etti. Mysaly, Tatarstandaǵy ulttyq rýh qarsylyǵynyń onsha kúshti bolmaýy, Qazaqstanǵa da osy nusqany alyp kelip kóshirý týraly ıdeıany týǵyzdy. Sondyqtan, Qazaq jerin hrıstıandandyrýdan góri ıslamdandyra túsý mańyzdyraq, ári tıimdirek, ári paıdalyraq boldy. Sebebi, Islam dini basqa dinderge qaraǵanda qazaqtarǵa barynsha jaqyn ekendigin túsingen Reseılik ǵalymdar da ony jete zertteýge qaraı umtyldy. Sondyqtan, olar qazaq jerindegi sopylyq dástúr men onyń tym kónbistikke kelip toǵysatyn ustanymyn ońtaıly paıdalanýdy jáne jandandyra túsýdi qoldaı otyryp, ony tatar-bashqurt-noǵaı jurty men buharlyqtar arqyly óristetýdi tıimdi dep bildi. Shyndyǵynda, sol kezdegi, ásirese, HIH ǵasyrdaǵy qazaq aǵartýshylary bilim alǵan oqý oryndarynyń kópshiligi dinı-musylmandyq sıpatta bolǵan edi. Demek, «mundaı aǵartýshylyqtan esh zııan joq» degen sııaqty ustanym Reseı ımperııasyndaǵy otarshyldyqty júrgizýshi teoretıkter úshin zamanǵa sáıkes keletin shyndyq retinde baǵalandy. Sebebi, sol kezdegi ıshan-moldalar qashan da qarý alyp, joryqqa shyǵýǵa qushtar bolmaǵan. Demek, basty ustanym bul jerde qazaqtardyń ulttyq rýhy men ulttyq ıdeıasyn umyttyrý degenge kelip saıady. Sebebi, olar ıslamnyń tek osyndaı qulshylyq jaǵyn ǵana kóre bildi. HIH ǵasyrdaǵy ıslam dinin tatar-bashqurt-qazaq dalasynda óristetý, bir-birine mıssıonerler jiberý saıasatynyń sol kezdegi qıturqylyǵy men tereń otarlaýshylyq-baǵyndyrýshylyq psıhotehnıkasyn jete túısingenderdiń biri Ǵumar Qarash bolatyn: «Ol qara slavıanshyldyqty órshitse de, beıne tek qana slavıan baılarynyń shat turmyspen dáýren súrýleri yńǵaıyna qarap qyzmet etti. Bútin Rossııada bolǵan, Rossııa halqynyń birigýi mıssıonerler qamy hám basqalar sııaqty zor uıymdardyń bary da qyzmetterin osy baǵytqa ǵana arnap sińirdi» dep kórsetti.
II Ekaterına 1785 jyly 25 qarashada arnaıy qaýly shyǵaryp, baron Igelstromǵa qazaq rýlaryn tatar moldalarymen qamtamasyz etýdi tapsyrdy. Moldalar qazaq dalasynda Reseı úkimetine tyńshylyq qyzmet atqaryp, qazaq tilin, ádet-ǵuryp, salt-dástúrlerin bilýi qazaq halqyn Reseı quramyna engizýde deldaldyq qyzmet etýge múmkindik berdi. Máselen, alǵashqy múftı Hýseınov Syrym Datulynyń ult-azattyq kóterilisin basýǵa tikeleı qatysqan kisi boldy. Osylaısha, tatar moldalar Quranyn arqalap qazaq saharasyna jaıylyp ketti. Álipti taıaq dep bilmegen talaı qazaq qaradomalaǵy tatardyń shybyǵynyń arqasynda musylmansha saýat ashty. Bul kezeń halqymyzdyń tiline, ádebıetine yqpal etpedi dep aıta almaımyz. Orystyń qolshoqparyna aınalǵan tatar moldalary qazaq dalasyndaǵy óz mıssııalaryn osylaısha «adal» atqara berdi.Tatar moldalar qazaq dalasynda tek dindi ýaǵyzdaǵan joq. Sonymen birge, saýattylyqty da ýaǵyzdady. Qazaq balalaryna arnap kóshpeli mektepter uıymdastyrdy. Sol ýaqytta qazaq tilinde tatar tiliniń áseri baıqalady. Ony alǵashqy qazaq basylymdarynyń betterinen de baıqaýǵa bolady. Tipti, «Qazaq» gazetiniń ózinde tatar sózderiniń áseri ańǵarylyp turady. «Aıqap» jýrnalynyń tóńiregine jınalǵan zııalylar, eger qazaq memleketi qurylatyn bolsa, Islam dininiń zańdylyqtaryna negizdelý kerek degen ustanymda boldy deıdi. Al, «Qazaq» gazetiniń aınalasyndaǵy zııalylar memleketti basqarý júıesinde eýropalyq júıeni tańdady. Biraq, bular Islamdy emes, ádet-ǵurypty qoǵamdyq qundylyq retinde jaqtaǵan. Osy jerde de qaqtyǵystardyń, kereǵar kózqarastardyń bar ekenin kórýge bolady.
Qazaq qoǵamynyń damý joly jáne ondaǵy dinniń alatyn orny máselesinde Alash zııalylarynyń arasynda eki jaqty kózqaras qalyptasty. Bir jaǵynan, Reseıde bilim alyp, orys ádebıeti men mádenıetinen sýsyndaǵan zııaly top halyqtyń jarqyn bolashaǵyn batystyń ozyq mádenı úlgilerin qabyldaý arqyly túsindirdi jáne dindi ekinshi orynǵa qoıdy. Ekinshi jaǵynan, ıslamdyq rýhta tárbıelengen, ıslam dininiń úlgileri men erejelerin óz boıyna tereń sińirgen zııaly qaýym dindi basty orynǵa shyǵardy. Olar Islam iliminiń ǵylym men bilimniń damýyna zor yqpalyn kórsete kele, ult tutastyǵyn dinı tutastyqpen tikeleı baılanystyrdy. Alash qaıratkerleriniń ishinde Islam dininiń kóptegen iri ókilderi boldy. Solardyń biri Ǵumar Qarashuly edi. Alash Orda úkimetiniń keıbir qabyldaǵan zańdarynda múftııat qurý máselesi kóteriledi. Ǵumar Qarash babamyz alǵashqy qazaq múftıi bolyp sanalady. Orynborǵa, tatar moldalarǵa baǵynbaıtyn óz aldyna jeke qazaqtyń óziniń múftııaty bolý kerek degen máseleni naqty qujat kúıinde bekitip bergen. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ómir súrip, kazaq halqynyń tarıhyn zerttep zerdeleýge úlken úles kosqan, mádenıetimiz ben rýhanı ómirimizdiń ulaǵatty ustazdary sanalatyn adamdar – Shoqan, Abaı, Ybyraı, sondaı-aq Bókeı ordasynan shyqqan Muhambet Salyq Babajanov.
Shoqannyń eńbekterinen onyń Islam dininiń tarıhyn jáne onyń qazaq jerine qalaı taraǵanyn jete bilgenin ańǵarý qıyn emes. Ol musylmanshylyqtyń ornyǵýyn óz shyǵarmalarynda asa bir bilgirlikpen taldaıdy. Shoqan óz basy dindar bolmaǵan, tipti, din týraly túsinikterden joǵary turǵan jáne dinı tanym-senimge syn kózben karaǵan adam. Onyń rýhanı bet-beınesi, qoǵamdyq oı-sanasy qalyptasyp kele jatqan kezde qazaq jerine Islam dini áli tarap ketken joq bolatyn.
«Musylmandyq ázirshe bizdiń súıegimiz ben qanymyzǵa sińip bola qoıǵan joq. Qazaqtardyń arasynda áli Muhammedtiń atyn bilmeıtinder kóp… Qasıetti Nestor zamanynda Rýste bolǵan sııaqty, endi bizdiń saharada da qazir qos din dáýiri bolyp júr» dep jazdy ol. Rasynda, Shoqan tusynda Islam dinin taratýǵa patsha ókimeti, jergilikti el bıleýshiler, sondaı-aq, qoja-moldalar tarapynan orasan mol kúsh-jiger jumsalyp jatqanymen, ol áli qazaq jerine qanat jaıyp úlgermegen edi. Islam dininiń qalaı taraǵanyna nazar aýdara kelip, Shoqan onyń qazaq jerine úsh jaqtan ońtústikten, soltústikten, batys betten engenin aıtady. Ony nasıhattaýǵa Irannan, Orta Azııadan jáne Qazannan shyqqan qoja-moldalar atsalysty. Ásirese, tatar moldalardyń belsendiligi kúshti boldy.
Túıindeı kelgende, aǵartýshylar qazaqtardyń oı-sanasyn dinniń kandaı da bir túrinen aman saqtaýdy qalady. Olar týǵan halqynyń dinı fanatızmge salynbaı, salıqaly, salaýatty ómir keshkenin kórgisi keldi. Dinniń adamdy sirespe jattandylyqka uryndyratynyn, oı-órisin shekteıtinin kemeńgerlikpen kóre bildi.
Baýyrjan BERIKULY, ádebıettanýshy, Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń magıstranty:
–Reseı otarlaýshylarynyń basty maqsaty – qazaqty qurtý, musylmandy musylmanmen, fanatızmmen «qurtý» saıasaty arqyly Qazaq elin jerinen aıyrý, rýhyn óshirý arqyly otar elge aınaldyrý edi. Máselen, 1731 jyldyń 19-aqpanynda qatyn patsha Anna Ioannovna Ábilqaıyrdyń antyn qabyldap, «qazaq halqy» Reseıdiń qol astyna qabyldanǵany jónindegi gramotaǵa qol qoıdy. Al, osy arada deldaldyqqa júrgen kim edi?! Árıne, ol ózimizdiń bashqurttan shyqqan ataqty elshi, tilmásh A.Tevkelev «baýyrymyz» edi. Osyndaı tásilmen «Kishi ordany ózine qaratqan Reseı endi Orta júzge aýyz saldy. Olarǵa bashqurt starshyny Taımas Shaımovty attandyrdy. Nátıjesinde Orta júz sultany Sámeke 1734 jyly qatyn patshaǵa bodan bolý jónindegi gramotaǵa ıe boldy». Túrkitildes týysqandarymyzdan shyqqan keıbir adamdar osylaısha araǵa dindi sala otyryp, aqyrynda qazaqtarǵa bodandyq qamytyn kıgizip ketti. Olar dindi saıasat qolshoqpary retinde utymdy paıdalandy.
Al, 1731 jyly «Shoqyndyrý keńsesi» qurylyp, keńes jumysyn júıeli júrgizý maqsatynda Qazan qalasynda rýhanııat akademııasy ashyldy. Onda mıssıoner mamandar, tilmáshtar daıarlandy. Iaǵnı, osy mektepterden tálim alǵandar qandaı nıette bolsa da, qazaqtar olardyń dini musylman dep, odan asa qatty qaýiptene qoımady, sendi.
Qazaqtyń minez-qulqyn ábden zerttep kele jatqan jaýlyq nıettegi ımperııa budan ary qazaqty, endi, din arqyly ǵana quldandyrýǵa bolatynyn túsindi. Sondyqtan da, Ekaterına II 1785 jyly 25-qarashada arnaıy qaýly shyǵaryp, baron Igelstromǵa qazaq rýlaryn tatar moldalarymen qamtamasyz qylý jumystaryn tapsyrdy. Al, kelesi patsha Elızaveta Petrovnanyń tusynda tómendegideı nusqaýlar qabyldandy: Dalalyqtardy (qazaqtardy) Islam dini arqyly Reseımen tyǵyz baılanystyrý úshin olarǵa Úkimet iriktegen tatar moldalardy jiberý. Islam dininiń asa meıirban, jumsaq tetikterin tereń nasıhattaý (musylman jan balasyna qııanat jasamaıdy, t.b.) arqyly qazaqtardyń jaýyngerlik minez-qulqyn ózgertip, ynjyq-ez qylyp jiberý.
Sondaı-aq 1867-1868 jyldary patshalyq Reseı tarapynan qabyldanǵan qujattarda qazaqtarǵa Islamnyń mańyzdy tetikterin emes, fanatızmge ákelip soqtyratyn tustaryn ýaǵyzdaýǵa basa nazar aýdaryldy. Ol mindetti Qazaq dalasyna arnaıy jiberilgen ýkaznoı moldalar «adalynan» atqardy. Musylman meshitterine ýkaznoı molda degen qyzmet engizilip, oǵan otarlaýshylar ózderi usynǵan adamdardyń saılanýyn qadaǵalady. Mundaı din jetekshileri Islamdy ýaǵyzdaǵan sııaqtanyp, is júzinde onyń kúsheımeýine qyzmet etti.
Alash aqyny Maǵjannyń «Din úıretkenge» atty óleńinde: «Úıretip din dep quldyq, qorqaqtyqty, Qandaı qul bizge molda bola qaldy?!» dep ashynatyny bar. Iaǵnı, moldalar qazaqqa qarańǵylyqty, qorqaqtyqty, basshyǵa kez kelgen jaǵdaıda qarsy shyqpaýdy ýaǵyzdap, sanasyna sińire berdi. Osy oraıda Ult kósemi Álıhan Bókeıhan «Túrkistanmen birge avtonomııa alý – qoıny-qonyshyńa tas toltyryp, Ertiske súńgýmen bir esep. Sebebi: bizden qarańǵylyǵy 10 ese elden úmit ete almaımyz. Tashkent gorodskoı ýpravasynda sarttyń glasnyılary obaǵa qarsylyq kúná bolady, em keregi joq dep jasaǵan qaýlylary avtonomııa arbasyna esek pen túıe jegilip ońbaıtyndyqty kórsetedi» dep jazdy. Sondyqtan da, Alash partııasy baǵdarlamasynyń jobasynda «Din isi memleket isinen aıyrýly bolýy» kerek dep jazyldy.
Jerinen aırylsa da, qanaty qaıyrylsa da, bolmysy baǵynyshtylyqqa ábden úırengen qarańǵy halyq barlyǵy bir Qudaıdyń isi dep qarap otyra berdi. Muny ýkaznoı moldalar da tıimdi paıdalandy. Ólgen adamnan da, hal ústindegi tiri adamnan da óledi dep aldyn ala janazasyn shyǵaryp aqysyn alyp otyrdy. Bul jaıynda 1910 jyly shyqqan tarıhshy Qurbanǵalı Halıtdiń «Shyǵystyń 5 memleketiniń tarıhy» atty eńbeginde jaqsy jazylǵan. Moldalardyń bassyzdyǵyna kónbis halyq Qudaı isi dep amalsyz kóndi.
Mirjaqyp Dýlatuly 1929 jyly qarashanyń otyzy kúni OGPÝ-diń tergeýshisine bergen málimdemesinde Álıhannyń biz keltirgen sózine qatysty: «Bókeıhanovtyń pikiri mynadaı bolady: ózbekter jáne basqa Orta Azııa halyqtaryna qosylýǵa bolmaıdy. Olarda konservatızm, klerıkalızm men dinı fanatızm kúshti. Olar jaqyn ýaqytta dindarlar qastyǵy men sharıǵattyń ezgisinen qutyla almaıdy» dep jaýap bergen bolatyn.
Alash arystary osy kezde dúrk etip kóterilip, rýhymyzdyń kóterilýin, eńsemizdiń tiktelýin tiledi. Qazaqty qarańǵylyqtan qutqarýǵa atsalysty, nadandyq shyrmaýynan shyǵarýǵa, jaryq Kúnge umtylýǵa úndedi. «Dálelderi tasbyǵy menen shalmalary» ǵana bolyp qalǵan moldalardyń jolymen emes, ǵylym, bilim, óner jolymen qazaqty qarańǵylyqtan qutqarýǵa qam jasady.
Osy rette tarıhshy, alashtanýshy ǵalym Keńes Nurpeıisulynyń: «Ultty súıý kerek. Biraq, qalaı súıý kerek, qaıtip súıý kerek. Dál osy máseleniń baıybyna bara bermeımiz. Munyń keremet úlgisin bizge Alash zııalylary kórsetip ketti» degen sózine tereń boılaýymyz qajet.
Arman Áýbákir, «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń jetekshisi:
– Rasynda Reseı ımperatrıasy II Ekaterına teris pıǵyldy Islam dininiń tarmaqtaryna qoldaý kórsetý saıasatyn ustandy. Sebepteri mynadaı edi: birinshiden, patsha úkimeti qazaqtardy óz saıası ýysynda ustaý boldy. Ekinshiden, qazaqtardyń dástúrli dúnıetanymyn ózgertip, óz tamyrynan, túp-negizinen ajyratý kózdeldi. Úshinshiden, bul sharalar at ústindegi kóshpeli qazaqtardyń jaýyngerlik minez-qulqyn edáýir jumsartady dep uıǵaryldy. HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıingi patsha úkimetiniń qazaq dalasyna ıslam dinine baılanysty medreseler men meshitter saldyryp, qazyna esebinen dinı kitaptar bastyryp, qazaqtarǵa tegin taratýynyń maqsaty – qazaqtyń aqyl-oı, sanasyn dinmen shyrmap ustap, bılep-tósteý pıǵyly jatty. Mysaly, Tatarstandaǵy ulttyq rýh qarsylyǵynyń sonshalyq kúshti bolmaýy – Qazaqstanda da osy nusqany alyp kelip kóshirý ıdeıasyn týdyrdy. Sondyqtan, qazaq jerin hrıstııandandyrýdan góri ıslamdandyra túsý mańyzdyraq, ári tıimdirek, ári paıdalyraq boldy. Sebebi, Islam dini basqa dinderge qaraǵanda qazaqtarǵa barynsha jaqyn. Óz tamyryna balta shabar uǵym-túsinikterdi ańqaý el tez qabyldaı qoıatyn. Tek kózi ashyq Shoqan, Abaı, Shákárim, Máshhúr Júsip tárizdi aǵartýshylar buǵan óz taraptarynan qarsy boldy.
II Ekaterına 1785 jyly 25 qarashada arnaıy qaýly shyǵaryp, baron Igelstromǵa qazaq rýlaryn tatar moldalarymen qamtamasyz etýdi tapsyrdy. Naqty jumys 1789 jyly Ýfa qalasynda musylman dinı basqarmasynyń ashylýynan bastaldy. Moldalar onda II Ekaterına shyǵarǵan Sibir halyqtaryn «bólip al da bıleı ber» jarǵysyn oryndaýǵa da mashyqtandy. Bir jaǵynan baılyqqa qyzyqqan moldalar baı adamdarǵa jas qyzdardyń nekesin sharıǵat arqyly zańdastyryp berip otyrdy. Baı men kedeı arasyndaǵy áleýmettik teńsizdikti óz múddelerine oraı qoldanyp, el arasyna taptyq búlik saldy. Olar qazaq dalasynda Reseı úkimetine tyńshylyq qyzmet atqardy. Máselen, alǵashqy múftı Hýseınov Syrym Datulynyń ult-azattyq kóterilisin basýǵa tikeleı qatysqan kisi boldy. Aq paraqtaı qazaqtyń taza balalaryn tatar moldalary búldirip jatqanyn Máshhúr Júsip te jazady. Qajylyqty eki qurylyqtyń arǵy jaǵyna aqsha shashý dep esepteıtin Máshkeń top-top bolyp musylmandyqtyń paryzyn óteýge jınalǵan 250-deı adamnyń aldynan shyǵyp raıynan qaıtýǵa tyrysady eken. Qajylyqqa jumsalatyn shyǵyndy jetim-jesirlerge, eldiń muqtajyna jumsaý Qudaı aldynda da, el-jurty aldynda da ıgilikti is ekendigin, jylda ártúrli aýrý-syrqaýlardan kisilerdiń qaıtys bolýy qaýpin túsindirý jumystaryn júrgizipti. Shóldi jerlerde las sýlardy tutynǵan kóptegen halyq ınfekııa juqtyryp, Mekkege jetpeı-aq jolda jan tapsyrady eken. Bul týraly bizge Máshhúr Júsiptiń nemeresi Qajymuqan Pazylov óz aýzynan aıtyp bergen edi. Tipti, Máshhúr Júsiptiń ústinen tatar moldalary Reseı ımperııasyna aryzdanǵan da kezi bopty. Eger, Máshhúr Júsiptiń kinási dáleldense, ólim jazasyna kesilsin degen jaýap ta kelipti. Biraq, Máshekeńniń dinı bilimi de telegeı-teńiz bolǵany sebepti, ony ortaǵa alyp tergegen moldalardyń bárin sóz saıysta jeńip shyǵyp, aman qalǵan eken. Tipti, uly Abaıdyń ózi «Mollalar tura tursyn, hýsýan (ásirese) bul zamannyń ıshandaryna bek saq bolyńdar. Olar – fıtná ǵalym. Bulardan zalaldan basqa esh nárse shyqpaıdy» dep «ýkaznoı moldalardy» aıtyp otyrsa kerek.
Qazaq zııalylarynyń rýhanı jetekshisi Álıhan Bókeıhan 1906 jyly Kadetter partııasynyń ortalyq komıtetine múshe bolyp saılandy. Álıhan Bókeıhannyń «Men Kadet partııasynan nege shyqtym?» degen maqalasynda da alashtyqtardyń ustanymy aıqyndala túsedi.
1905 jyly bastalǵan qozǵalys 1917 jyly uly iske ulasyp, Alash avtonomııasy qurylady. Sóıtip, búgingi Qazaqstannyń negizi qalana bastady. Alash zııalylarynyń biri Qoshke Kemeńgeruly óz esteliginde «Álıhannyń qazaq eline istegen tarıhı qyzmeti ádebı til týýyna sebep boldy, dinı fanatızmge qarsy tárbıeledi. Budan baryp tatardan irgesin aýlaq salǵan qazaq ulty týdy» dep jazady. Sol sebepti, Alash avtonomııasy shańyraq kótergen alǵashqy kúnnen bastap zaıyrly memleket qurýǵa qadam basty.
Alash jetekshisi Kadet partııasynan ketýin úsh sebeppen túsindiredi. Birinshi, Kadet partııasy qazaqtyń avtonomııasyna qarsy shyqty. Ekinshiden, olar jerdi jekemenshikke berýdi qoldady. Álıhan qazaqtyń jerin jekemenshikke bersek, bashqurttar sııaqty búkil jerin kórshi orysqa satyp jiberip qarap otyrady deıdi. Al, úshinshi sebep retinde Kadet partııasy ortalyq komıtetiniń din memleketke qarasyn degen ustanymyna ol óz qarsylyǵyn bildiredi. Ult kósemi muny Batys Eýropa tarıhy men tájirıbesi kórsetip otyrǵandaı, memleket gúldenip, órkendeýi úshin dinnen bólek bolýy tıis dep túsindiredi.
Ýkaznoı moldalar qazaq dástúrin joıýdy maqsat tutty. Bul maqsatty olar eń áýeli analarymyzdy qoǵamnan shettetý, alastaý arqyly júzege asyrǵanyn bilemiz. Eýropalyq saıahatshylardyń jazbalary boıynsha keıingi etnografııalyq derekterde bir kezderi án aıtyp, sóz saıysqa emin-erkin túsetin erkin oıly qyz-kelinshekterdiń qarańǵy tirshilikke aqyryndap boı usyna bastaǵanyn ańǵaramyz. Muny Shoqan da óz zertteýlerinde keltiredi. Máselen, G.Hoholov «Týrgaıskaıa oblast» (1906 j.) degen eńbeginde: «…jenıny, voprekı kırgızskomý (kazahskomý) obychaıý, nachınaıýt prıatatsıa ot postoronnıh mýjchın ı zakryvaıýtsıa prı vstreche s nımı» dep jazdy.
Shynynda, eshnárse kórmegen, erkin oı-pikirinen qaǵylyp, qoǵamnan alastatylǵan ana balasyn qalaı tárbıeleı alady? Qulqynyn oılaǵan dinshilder qyz balalardy tym erte turmysqa berý, jas balany shalǵa qosýdy zańdastyrý sııaqty abyroısyz isterge de emin-erkin aralasty. 1914 jyly Álıhannyń «Musylmandar sıezi» atty maqalasynda qyz balalardyń taǵdyry men qazaq tili máselesi qozǵalady. «Musylman sıezi qaraǵan zań jobasynda jazylǵan eken, rýhanı mekemelerde qaǵaz tatarsha tilmen jazylsyn dep. Bul bizdiń qazaq jurtyna yńǵaısyz ekeni kórinip tur. Túrik atty halyqta bizdiń qazaqtaı bir jerde tize qosyp qalyń otyrǵan irgeli el joq» dep, buǵan Álıhan óz qarsylyǵyn bildiredi. Orta Azııa musylmandary úshin qaǵaz tili tatar-túrik tili bolyp bekitiledi. Arab-parsy sózderimen mıdaı aralasyp ketken tatar tilinen qazaq tili áldeqaıda taza til. Osy kezde qazaq elinde de arab-parsy sózderimen tildiń shubarlanýy kókeıkesti máselelerdiń qatarynan oryn alyp edi. «Jat sózder eki jaqtan kirip jatyr. Biri – arab, parsy sózderi, moldadan oqyǵandar, ekinshisi – oryssha oqyǵandardyń eýropalyq sózderi» dep jazady bul týraly Muhamedjan Tynyshbaıuly. Taǵy bir ózekti taqyryp qyz balanyń turmys qurý jasy bolatyn. Bórikpen urǵanda qulamasa, balıǵat jasyna jetkeni dep úkim shyǵarǵan dúmshe moldalarǵa qarsy Alash arystary qyz balanyń erte turmys qurýy densaýlyǵyna zııan ekendigin dáleldep, neke qurý jasyn 13-ten 16 jasqa uzartady.
Alashtyqtar «Qazaq» gazetiniń árbir sanynda damyǵan elderdiń tarıhy men damý úrdisteri, ulttyq tarıh, ǵylym-bilim, túrli gýmanıtarlyq sala boıynsha máselelerdi kóterip otyrdy. Ulttyq qundylyqtar men zamanaýı ǵylym-bilimdi negizgi baǵdar etken Alash arystary áli kúnge deıin bárimizge bolashaqqa jol siltep tur.
Zańǵar Kárimhan, pedagogıka ǵylymynyń magıstri:
–Qazaq dalasyn rýhanı otarlaý máselesinde eń mazmundy, ózekti tusy –rýhanı otarlaýdaǵy áreketter. Óıtkeni, kez kelgen halyqty jer betinen tutas joıyp jiberý úshin onyń rýhanı tamyr-bastaýlaryn úzý kerektigi, sol arqyly halyqtyń tarıhy men tili, dástúri joıylǵanda ǵana ústemshil top óz maqsatyna jetetini daýsyz. Ásirese, ulttyń dalalyq nanym-senimi, qudaıdy taný jolyndaǵy berilgendigin ajyratý maqsatynda qazaq dalasyndaǵy dinı otarlyq saıasat qazaqtar Reseı quramyna enbeı turǵan kezeńderde, ıaǵnı oǵan kórshiles elderdiń (tatar, bashqurt) musylmandyǵyna qarsy shabýyldar Petr I dáýirinen bastalady.
Belgili zertteýshi B. Qaıratulynyń «Qazaqııa qalaı otarlandy?» atty tanymdyq-tarıhı kitabynda «I Petr patsha 1725 jyly qabyldaǵan asa qupııa ósıetnamasy: «Musylmandardy shoqyndyryp qurtyńdar, ýgro-fın, túrki, mońǵol-manjýr tekti jurttardy assımılıaııaǵa ushyratyńdar…» bolǵanyn jazady. Senattyń janynan qurylǵan «Shoqyndyrý keńsesi» «orystandyrý palatasy» men «qonystanýshylar keńsesiniń» maıtalmandaryn daıarlap shyǵardy.
Otarlaýshylar buratanalardy shoqyndyrýdyń jospar-jobasyn jasap alǵan soń, qazaqtardy naqty shoqyndyrý isine kiristi. Bul is «Eger, orystardyń múddesi qajet etetin bolsa – onda qazaqtardy qurbandyqqa shalýǵa eshkim qarsy bolmaý kerek» degen pıǵylda júrgizildi. Isti bir jaqty etý Orynbor shekaralyq komıssııasynyń bastyǵy V.V.Grıgorevtiń tapsyrmasymen mıssıoner Ilmınskııge júkteldi.
1870 jyly patshalyq Reseıdiń Aǵartý mınıstrligi «Reseıde turatyn jatjurttyqtardy saýattandyrý sharalary» atty qujat qabyldaıdy. Osy qujatta kórsetilgendeı orys emes halyqtarǵa bilim berýdiń úsh túrli baǵyty anyqtaldy.
«Birinshi baǵyt – sabaq sol ulttyń tilinde, biraq, mindetti túrde orys álipbıimen oqytylsyn. Ekinshi baǵyt – sabaq taza orys tilinde oqytylsyn, túsinbegen jaǵdaıda basqa tildi paıdalanýǵa ruqsat. Úshinshi baǵyt – sabaq tek qana orys tilinde júrgizilsin». Osy qujatta aıtylǵan negizdemeler boıynsha mıssıonerlerge úkimet tarapynan tapsyrmalar berildi jáne orystandyrý ıdeıasyn iske asyrý úshin general-adıýtant fon Kaýfman arnaıy jospar jasap, ony Aǵartý mınıstrine bekittirip alyp otyrdy. Al, mıssıoner ǵalym Ostroýmov bolsa: «…orys halqymen jáne orys memleketimen túzemdikterdi jaqyndastyrý baǵyty – tikeleı orys transkrıpııasymen júrgizilýi kerek jáne orys álipbıine eshqandaı ózgerissiz, qosymshasyz, qysqartýsyz júrgizý talaby basshylyqqa alynýy tıis» dep jazady.
Patshaıym II Ekaterına 1785 jyldyń 25 qarasha kúni jarlyq shyǵaryp, qazaq sııaqty otarlanǵan elderge din men oqýdy qalaı júzege asyrý jaıly nusqaýlyq beredi. Osy qujatta: «…qyrǵyzdardyń (qazaqtardyń) arasyna Qazan tatarlarynan iriktep, bizge shyn berilgen, senimdi moldalardy joldaý qajet. Olar qazaqtardy patshaǵa berilgen rýhta tárbıe júrgizsin! Bul moldalardyń shyǵynyn úkimet moınyna alyp, úzdik mindet atqarǵandarǵa syı-sııapat berip tursyn» delingen. Osy oraıda din atyn jamylǵan «ýkaznoı» moldalardyń aıar qylyqtaryn Qurbanǵalı Halıd «Taýarıh hamsa» kitabynda aıaýsyz áshkereleıdi. «Ýkaznoı molda» – Reseı Senaty 1868 jyly qazaqtar arasynda jandarmerııalyq baqylaý jasaý úshin engizgen qyzmet, laýazym.
«Qaǵaz alǵan moldalar sondaı bir ister istedi: onymen ne dindi, ne dúnıeni ustaı almaısyń. Bir adam ólse ýkaznoı molda bolmasa, ıakı onyń atynan bireý barmasa janaza oqymaı keıbir jaǵdaılarda ólikti sasytyp, obalyna qalmaıyq dep bireýler janaza oqyp qoısa, ol adam qýǵynǵa ushyraıtyn boldy. Ony – ýkaznoı molda qaıda júrse de taptyryp alyp jazalatyp, shtraf (bodaý) tóletip, aıyp tóletip, áýre etetin bolǵan soń, tipti, janazaǵa eshkim jolamaı, ýkaznoı moldany qaı kórge kirip ketse de, izdep tabý aqy ıesiniń moıyndarynda úlken bir borysh boldy» dep jazdy Qurbanǵalı Halıd.
Dala qazaqtary mıssıonerler isine qarsylasyp baqty. Ashyq kúnniń astynda musylmanshylyqty qoldan jasap, kúshtep, májbúrli túrde shoqyndyrý saıasaty dendegen saıyn, narazylyqtar da kórine bastady. Kókshetaýda Naýan qaziret, Aqmolada Shaımerden Qosshyǵulov, Óskemende Qusaıyn, Zaısan ýezinen Qurban qajylar bildirgen qarsylyqtardan soń, dinı otarlaý saıasatyn endi oqý arqyly, oqytý júıesi arqyly jalǵastyrý kózdeldi. Qazaq dalasynda alǵashqy mektepterdiń ashylýy, mundaǵy mıssıonerlerdiń áreketi, qazaq aǵartýshylarynyń qyzmeti, álipbıdi ózgertý sekildi jumystar sol kezeńniń jemisi bolatyn.
Alash qaıratkeri Naýan Haziret qazaq eliniń ulttyq bolmysyn, táýelsizdigin saqtap qalý jolynda Qazan men Qyrym tatarlary tapqan joldy, ıaǵnı, Marjanı men Gasparaly jolyn durys baǵamdap, sol jolda jastardy dinı-aǵartýshylyq baǵytta tárbıeledi.
Kókshetaý qazaǵy Naýan Hazirettiń jádıttik kózqarasynyń kalyptasýyna HIH-HH ǵasyrlar toǵysynda búkil álemde ult-azattyq qozǵalystyń óristeýi, Reseıdegi bıleýshi monarhııaǵa karsy baǵyttalǵan demokratııashyldyq úrdistiń etek jaıýy, orys emes halyqtarda zııaly toptardyń paıda bolýy sııaqty qoǵamdyq qubylystardyń zor áseri boldy. Kóptegen aımaqtarda saıası partııalarmen, qozǵalystarmen birge jádıtter (jańashyldar) dep atalǵan mádenı-aǵartýshylyq baǵyttaǵy qozǵalys paıda boldy. Bul qozǵalystyń túpki maqsaty túrik halyqtaryn otarlyq ezgiden azat etý edi. Al, ony iske asyrý úshin din-ıslamdaǵy jádıtshildikti túrikshildikpen ushtastyrý, túrik ultshyldyǵyn nasıhattaý, jańa tásilmen oqytatyn mektepter ashý kózdeldi.
Naýan Haziret Kókshetaý óńirine kele salysymen halyq aǵartý salasyna kóp kóńil aýdaryp, qazaq balalary bilim alýyn qadaǵalaýdy qolǵa alady. Meshit janyna qarańǵy qazaq balalaryn jınap, ásirese Á.Bókeıhansha aıtar bolsaq, «qyr balasyn» oqý-bilim úırenýge shaqyrady. Aýyl moldalaryn jınap, olardyń bilimin odan ári jetildirýge jumys jasaıdy. Meshit janynan, halyq qarajatymen ınternat ta saldyrady. Árıne, bul qajyrly qaıratkerdiń kóregen saıasatymen qajyrly eńbeginiń arqasynda iske asady. Ózine kómekshi alyp, oqý-aǵartý isin odan ári jetildiredi.
Naýan Hazirettiń ult tarıhyndaǵy mektep qalyptastyrýdan basqa ekinshi erligi – orystanyp, shoqynyp bara jatqan halqy úshin Túrkııaǵa da hat joldap, ár taraptan bilimge kenelýdiń jolyn izdegendigi bolatyn.
Alash kósemi Álıhan Bókeıhan «Qazaqtar» maqalasynda Reseı patshalyǵy tarapynan qazaq jerinde otarlaý saıasaty júrgizilip otyrǵanyn aıta kelip, qazaqtardy musylman dininen alastatyp, hrıstıandandyrý əreketin əshkereleıdi. Osy bir kúrdeli tarıhı jaǵdaıda musylmandyq faktorǵa úlken qaýippen qarap, onyń otarshyldyqqa qarsy kúsh ekenin túsingen patsha ókimeti mektep-medreselerdi qurtý maqsatynda úlken sharalar qoldanǵan. Á.Bókeıhan sol kezde «Orys úkimeti qaraýyndaǵy qazaq halqyn baýyryna jaqynyraq tartý úshin Naýan haziretti jer aýdarǵannan basqa eshteńe oılap taba almady-aý» dep jazǵan edi.
Danagúl Mahat, tarıh ǵylymynyń doktory, L.Gýmılev atyndaǵy EUÝ janyndaǵy «Otyrar kitaphanasy» ǵylymı ortalyǵynyń bas ǵylymı qyzmetkeri: – Qazaqstandy F.Goloekın basqarǵan 1925-1933 jyldary Qazaqstanda «jikshildik», «ultshyldyq» urany ýshyǵyp, olardy jazalaý jalpy sıpat aldy. F.Goloekın Qazaqstanǵa kelgenge deıin Qazaq Ólkelik partııa komıtetinde S.Sádýaqasov, S.Qojanov, J.Myńbaev jáne basqa da ult taǵdyryn oılaǵan jaýapty qyzmetkerler boldy. Olar keńestik bılik jaǵdaıynda qazaq memlekettigin qalyptastyrý máselesine erekshe nazar aýdaryp, ony iske asyrý joldaryn izdedi. Otarshyl pıǵyldy dóp basyp túsingen, jas ta bolsa el basqarý, halyq taǵdyryn joǵary deńgeıdegi bılik tutqasyn ustaǵandarmen taıtalasa júrip sheshý sııaqty saıasat isinde irilik kórsete bilgen S.Sádýaqasovtaı asyl azamatty F.Goloekın qazaq ultshyldyǵyna, ońshyl aǵymǵa, «sádýaqasovshyldyqqa» aıyptady. Saıası aıyptaý sharalary partııa qataryn qazaq kommýnısteriniń ulttyq baǵyt ustanǵan tobynan tazartý naýqandaryna ulasty.
1920 jyly RK(b)P qataryna ótip, keńes jumystaryna aralasa bastaǵan S.Sádýaqasov ekonomıkadaǵy, ıdeologııalyq saladaǵy jáne ult máselesindegi jolsyzdyqtardy ashyq aıtty. Jastar arasynda tárbıe jumystaryn júrgizýge erekshe mańyz berip, olarǵa arnalǵan oqý kýrstaryn ashty, dáris oqydy. Ol jastardy tárbıeleýge, jastardy keleshekke daıyndap, kúsh jınaýǵa tyrysý kerektigin aıtty.
S.Sádýaqasov ustazdar úshin arnaıy jýrnal basylymynyń shyǵýyna da qoldaý jasady. 1925 jyldyń 13 mamyrynda RK(b)P Ortalyq Komıteti Úgit-nasıhat kollegııasy májilisinde «Jańa mektep» atty ǵylymı-pedagogıkalyq jáne ólketaný jýrnalyn shyǵarý týraly másele qaralyp, bekitildi. «Jańa mektep» jýrnalynyń №1 sany 1925 jyldyń tamyzynda shyqty.
S.Sádýaqasov «Jańa mektep» jýrnalynyń 1926 jylǵy 5 aqpanyndaǵy №4 sanynda jarııalaǵan «Oqý isiniń kemshilikteri. Olarǵa qarsy sharalar» degen maqalasynda: «Qazaq jastary salynǵan mektep jetpeı, mekemeniń esigin dúbirletip tur. «Oqyt meni, oqytpasań men yrza emen» dep otyr qazaq jastary. Kóp aıqaıdyń ishinde eń kerekti aıqaı osy jastardiki. Jastardyń bul daýysyn tyńdaý kerek. … Qazaq balalary orystan zeıinsiz emes. Olardy osy kúngi halge keltirip otyrǵan mekteptiń kúıi… » dep jazdy.
Qazaq balalarynyń mektepke az tartylýynyń saıası astary da boldy. Halyq aǵartý jumystaryn júrgizýge úkimet bıýdjetinen jáne jergilikti bıýdjetten 35% kóleminde qarjy bólinip otyrdy, 1926 jyly – 10 mıllıon, 1927 jyly – 12 mıllıon kóleminde qarjy bólindi. Másele osy qarjynyń qalaı bólinýinde bolatyn. Mysaly, 1927 jyly 12 mıllıon aqshadan aýylǵa 1 mıllıon 200 myń som, ıaǵnı 10 paıyzy, orys poselkesine 2 mıllıon, ıaǵnı 16,6 paıyzy berildi. Ekeýin qosyp eseptegende 26,6 paıyz, qalǵany qalaǵa bólindi. Bul jerden sheshýin kútip turǵan eki túrli ózekti másele kelip shyǵady. Birinshi ult máselesi, ekinshi qala men aýyl, poselke máselesi. Aýyl men poselke arasynda qarjynyń teń bólinbeýi. Biz qarastyryp otyrǵan jyldardaǵy qazaq ultynyń úlestik salmaǵy 75 paıyz, olaı bolsa, qazaq ultynyń sany basym. Alaıda, qazaq aýylyna qarjy bir jarym ese kem bólindi. Bul patshalyq bılik kezinen kele jatqan orys ultyna ústemdik berý saıasattyń ózgermegenin kórsetedi. Orys poselkelerindegi qara sharýalardyń oqý jasyndaǵy balalarynyń 30 paıyzy, qazaq aýylyndaǵy qazaq balalarynyń 8-12 paıyzy ǵana mektepke bardy. S.Sádýaqasov Qazaqstanda bilim berý salasynyń jáne Halyq aǵartý komıssarıatynyń aldynda turǵan úsh mindetke toqtaldy. «Onyń biri – mekteptiń úılerin jóndeý, ekinshisi – oqýǵa kerek quraldar tabý, úshinshisi – mektepte qaı tilde oqylatyndyǵyn belgileý».
S.Sadýaqasov ult, jer, oqý-aǵartý máselesi týraly pikirde sol kezdegi Qazaqstannyń tizgini qolynda turǵan F.Goloekınmen qarama-qaıshylyqqa jıi kelip otyrdy. S.Sádýaqasovtyń partııanyń úgit-nasıhat quraly, Qazaqstandaǵy negizgi ári basty basylym «Eńbekshi qazaq» gazetiniń redaktory bolyp otyrýy jańa basshyny qanaǵattandyrmady. Smaǵul «Qazirgi dáýir – is dáýiri», «Oqý isiniń kemshilikteri» jáne basqa maqalalarynda el ishinde oryn alyp otyrǵan olqylyqtar men asyra silteýlerdi synǵa aldy. Sol jyldardaǵy sholaq belsendi kommýnısterdiń sóılegen sózderi men jazǵan maqalalarynda aıtylatyndaı jattandylyq, jasandylyq joq, kúndelikti ómirden týyp otyrǵan keleli máselelerdi kórsetip, sheshý joldary qarastyryldy. Alaıda, ustanǵan ulttyq baǵyty gazettiń maqsatyna, kommýnıstik partııanyń Qazaqstanda soıalıstik qoǵam qurý ıdeıasyna qarama-qaıshy kelgen Smaǵul Sádýaqasov «Eńbekshi qazaq» gazeti redaktorlyǵynan bosatyldy.
Ulttyq baǵytynan aınymaǵan S.Sádýaqasov 1926 jyly 29 qazanda Tashkenttegi tuńǵysh Joǵarǵy qazaq pedagogıka ınstıtýtynyń saltanatty ashylýynda sóılegen sózinde: «Ótken júz jyldyqtyń ekinshi jartysynda Altynsarın ómir súrdi. Ol alǵash orys-qyrǵyz mektepterin uıymdastyrýshy, orys alfavıtin qazaq jazýyna engizýdi qoldaýshy boldy. Ol oqymysty mıssıoner Ilmınskııdiń dosy ári onyń oń qoly boldy. Sol Altynsarın qaıtys bolarynyń aldynda ózine birde-bir orysty, tipti, dostaryn da jibermeýdi buıyrdy. Osy ateıst óziniń jerleý rásimine 99 mollanyń shaqyrylýyn, kózi tirisinde ósıet etip aıtyp ketti. Iá, bul oqymysty qazaqtyń qasireti bolatyn, múmkin, qazir bizge túsiniksiz bolar, qasiret mynada: uzaq jyldar boıy orystarmen birge jumys jasap, aqyr sońynda, mıssıonerlerdiń qazaq halqyna eshqashan da jaqsylyq jasamaıtynyna kóz jetkizý. Múmkin, onyń ezilgen qazaq júregi óz qylmysyna shydamaı, sońǵy mınýttarda uzaq jyldar birge qyzmet jasaǵan joldastarynan bas tartty» dedi. Iá, Ybyraı Altynsarın de, Shoqan Ýálıhanov ta ómirleriniń sońǵy saǵattarynda óz bastaryndaǵy qasiretterinen qazaq halqyna sabaq berip ketken edi.
S.Sádýaqasov búgingi kúnge deıin qazaq ulty úshin mańyzyn joımaǵan qoǵamdyq-saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne rýhanı-mádenı máselelerdi sheshý joldaryn usyndy, qalyptasyp kele jatqan ámirshil-ákimshil júıege qarsy demokratııalyq oı-pikirlerin batyl baıandady. «Qazaq eli …maqsatyna jetý úshin eń áýeli óziniń ult ekenin bilip, ulttyǵyn tanyp bilýi kerek» degen berik ustanymdaǵy Smaǵul Sádýaqasov – búgingi táýelsiz Qazaqstannyń irgetasyn qalaýǵa ólsheýsiz úlesin qosty.
Hangeldi Ábjanov: – Ulttyq ıdeıa – ulttyń muraty. Alash qozǵalysy kótergen ıdeıalar áli kúnge deıin eskirgen joq. Mirjaqyp Dýlatovtyń «Oıan, qazaq» degen sózi 1916 jyly halyqtyń patshalyq bılikke qarsy is-áreketke barýyna túrtki bolǵany anyq. 1917 jyly qurylǵan Alash avtonomııasy da halyq muratynan týyndaǵan bolatyn. Bul ıdeıany da alashtyqtar dál tapty. Olardyń úshinshi ıdeıasy – «Qorǵan, qazaq». Álıhan Bókeıhan halyq úshin orasan zor apat kele jatqanyn bildi. Biraq, bul ıdeıalar dál sol kezde durys qabyldanbady.
Ótken jyly Álıhan Bókeıhannyń mereıtoıy, Qazaq Handyǵy qurylýynyń 550 jyldyǵynyń respýblıka boıynsha keń kólemde atap ótilýi, bıylǵy Alashorda qozǵalysynyń 100 jyldyǵyn ulyqtaý sharalary, osynyń barlyǵy Alash ıdeıasynyń máńgilik ekeniniń kórinisi. Rýhanı jańǵyrý da osy murattarmen tyǵyz baılanysty. Bul bizdiń damyǵan 30 eldiń qataryna qazaq bolyp, óz tilimizben, óz dilimizben kirý úshin qajet. Sondyqtan, búgingi kúni «Oıan, qazaq» ta, «Qorǵan, qazaq» ta ózekti. Básekege qabiletti el bolý jolynda Alash ıdeıasyn ustansaq, adaspaımyz. Osyny barshamyz tereń uǵynýǵa tıispiz.
Alash murasy – máńgilik qundylyq. Bolashaǵy bar eldiń muraty máńgilik qundylyqtarǵa negizdelýge tıis. Sondyqtan, biz Alashqa orala beremiz.
Dına IMAMBAI,
«Ana tili» gazetiniń bólim redaktory,
"Aqıqat" jýrnaly
