قوعام دا تابيعات سياقتى، ءبارى ءوزارا تىعىز بايلانىستا ەكەندىگى انىق. ۇلتتىق تاريح جالپى تاريحپەن بايلانىستى جازىلادى. قاي تاريحتىڭ دا قاينار كوزى ۇرپاقتار جالعاستىعىنىڭ كۋاسى – كونە مۇرالارىمىزدا ەكەندىگى ءسوزسىز. وسىنداي كونە جازبالارىمىز – الەمدىك تاريحتىڭ ءبىرتۇتاس بولشەگى عانا ەمەس، شىققان تەگىمىز بەن ءتىلىمىزدىڭ ءتۇپ توركىنىن ايقىنداۋشى، رۋحاني قازىعىمىزدىڭ قاينار كوزدەرى. سوندىقتان دا ءالى دە بولسا الىس، جاقىن شەتەل مۇراعاتتارى مەن ەلىمىزدەگى كونە جازبالارىمىزدىڭ سىرىن اشۋ، ونى زەرتتەۋ، ەلىمىزگە قاتىستى قۇجاتتاردى تۇگەندەۋ، تابۋ، قايتارۋ بۇگىنگى كۇننىڭ نەگىزگى تالاپتارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. وسىنداي قاجىرلى ەڭبەك پەن تاباندىلىقتى قاجەت ەتەتىن عىلىمىنىڭ بۇل سالاسىنداعى الدىڭعى قاتارلى ناعىز عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرى – الەكساندر نيكولاەۆيچ گاركاۆەتستىڭ الار ورنى تىم بولەك.
مۇنداي قۇندى جادىگەرلەر حالىقتىڭ رۋحاني تۇرعىدا جاڭعىرىپ، ساناسىنىڭ ويانۋىنا تۇرتكى بولاتىنىن تۇسىنەتىن، ەلىمىزدىڭ عىلىمىنا وزىندىك ۇلەس قوسۋعا بارىنشا ات سالىسىپ جۇرگەن ا.ن. گاركاۆەتستىڭ ءتىل تاريحىنا جانە تۇركىتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى وراسان.
الەكساندر نيكولاەۆيچ گاركاۆەتس – ۋكراين تەكتى كەڭەستىك جانە قازاقستاندىق تۇركىتانۋشى عالىم. حاركوۆ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، «تۇركى تىلدەرى» ماماندىعى بويىنشا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قوعام قايراتكەرى. 1988 جىلدان بەرى الماتى قالاسىندا تۇرادى. ۋكراينانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءجۋرناليسى جانە بەلدى قوعام قايراتكەرى بولىپ تابىلادى. عالىم ەجەلگى داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن بارلىق وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعاتتار دۇنيەسىنە ەلەۋلى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن قازاقستانداعى تۇركىتانۋدىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن عالىم. الەكساندر نيكولاەۆيچ، نەگىزىنەن تۇركىتانۋ، ءتىل تەورياسى، تىلدەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى بويىنشا زەرتتەۋلەر جاساعان، ەۋرازيا تاريحى بويىنشا 28 كىتاپ جانە 160-تان استام عىلىمي ماقالالار مەن ۇجىمدىق مونوگرافيالار جاريالاعان.
جاقىندا تۇركيا رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇرىك ءتىلى كۇنى مەن 1932 جىلى كەمال اتاتۇرىك نەگىزىن قالاعان تۇرىك لينگۆيستيكالىق قوعامىنىڭ (Türk Dil Kurumu) قۇرىلعانىنا 79 جىل تولۋىن اتاپ وتكەن بولاتىن. وسى مەرەكە اياسىندا ءداستۇر بويىنشا تۇرىك ءتىلى مەن باسقا تۇركى تىلدەس حالىقتارى تىلدەرىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسۋشى عالىمدار، كورنەكتى ونەر، ادەبيەت قايراتكەرلەرىنە ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلەدى. سونداي ەرەكشە قۇرمەتتەردىڭ بىرىنە احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، كورنەكتى تۇركىتانۋشى، كوپتەگەن وتاندىق جانە حالىقارالىق سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى، عالىم الەكساندر نيكولاەۆيچ گاركاۆەتس يە بولدى.
2017 جىلى اباي اتىنداعى قازۇپۋ پروفەسسورى گۇلبانۋ قوسىموۆا سەيىلبەكقىزى «تۇرىك تىلىنە قىزمەتى ءۇشىن» اتتى ماراپاتتى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ قولىنان العان ەدى. 2021 جىلى «تۇرىك تىلىنە قىزمەتى ءۇشىن» اتتى ماراپاتتى گۇلبانۋ قوسىموۆا سەيىلبەكقىزى الەكساندر نيكولاەۆيچ گاركاۆەتسكە Türk Dil Kurumu پرەزيدەنتى، ف.ع.دوكتورى، پروفەسسور گۇرەر گۇلسەۆينىڭ باسقارۋىمەن جۇرگىزىلگەن جيىندا ونلاين رەجيمدە ءوز قولىمەن تابىستادى. جيىننىڭ اشىلۋىنان سوڭ، Türk Dil Kurumu پرەزيدەنتى، ف.ع.دوكتورى، پروفەسسور گۇرەر گۇلسەۆين ا. ن. گاركاۆەتستىڭ ءىرى لينگۆيستيكالىق جانە تاريحي زەرتتەۋلەرى مەن ىرگەلى سوزدىكتەرى تۋرالى جانە ونىڭ ەۆرەي، گرەك، ارميان، لاتىن الفاۆيتتەرى، كيريلليتسا جانە تۇركى رۋنيكالىق، قىرىم تاتارلارىنىڭ، تۇركى تىلدەس گرەكتەر-ۋرۋمداردىڭ، قارايتتار مەن قازاقتاردىڭ بىرەگەي ديالەكتىلىك ماتەريالى مەن فولكلورى، سونداي-اق قىرىم تاتار ءتىلى مەن ادەبيەتى بويىنشا وقۋلىقتار مەن قازاق ءتىلى بويىنشا اۋديو قۇرالدار بويىنشا 130-دان استام قىپشاق جازبا ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى عىلىمي جاريالانىمدارى تۋرالى بارىنشا جان-جاقتى بايانداي وتىرىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەۋلەرى ارقىلى كورسەتىپ جۇرگەنى ءۇشىن، تىڭ جاڭالىقتارمەن ءبولىسىپ، تۇركى الەمىنىڭ عىلىمىنا وراسان زور ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەنىنە ەرەكشە العىسىن ءبىلدىردى. ونىڭ ىشىندە ەرەكشە اتاپ ايتقاندا ا. ن. گاركاۆەتس سوزدىكتەرىنىڭ ءبىرى، «Urumca Dictionary» (Urumca Sözlük) تۇرىك نۇسقاسى تۇرىك لينگۆيستيكالىق قوعامىندا 2019 جىلى جارىق كوردى.
قوعامداستىق جاقىندا 1973-1986 جىلدارى جازىلعان DVD فورماتىنداعى 3250 ماتىندىك دىبىستىق فايلدارى بار ۋرۋم فولكلورىنىڭ جيناعىن (ۋرۋمي نادازوۆ'يا - Aزوۆ ۋرۋملارى - Azak Urumları) باسىپ شىعارۋعا دايىندىقتى اياقتادى. ۋرۋم ءتىلى قازىرگى كەزدە جوعالعان تىلدەر ساناتىنا جاتادى تەك ا. ن. گاركاۆەتستىڭ وسى باسىلىمى ۋرۋمنىڭ 12 ديالەكتىسى مەن فولكلورىن زەرتتەيتىن ءبىرتۇتاس دەرەككوز رەتىندە ەسەپتەلەدى.
ونلاين رەجيمدەگى كەزدەسۋدە الەكساندر نيكولاەۆيچ گاركاۆەتستىڭ كەڭەسىن العان، تاجىريبە جيناعان، عالىممەن بىرلەسە جۇمىس جاساعان، قىزىنداي بولىپ كەتكەن پروفەسسور ءحۇليا چەڭەل-قاساپوعلۇ عالىم تۋرالى قازاق تىلىندە جۇرەك جاردى جىلى لەبىزى مەن پىكىرىن ءبىلدىردى. ماراپاتتاۋ ءراسىمى احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ۇيىمداستىرىلدى. جيىندا ءسوز العان ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى انار فازىلجان مۇراتقىزى، الەكساندر نيكولاەۆيچ گاركاۆەتستى بەدەلدى ماراپاتپەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ۇجىم اتىنان زور دەنساۋلىق تىلەي وتىرىپ، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن الەمدىك تۇركىتانۋ عىلىمىن زەرتتەۋ جولىندا جاڭا شىعارماشىلىق تابىستار تىلەدى.
وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءۇردىسى نەگىزىندە مادەني مۇرالاردى جيناستىرۋ، دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەت جەتىستىكتەرىن ۇلت مۇددەسىنە پايدالانۋ جۇيەلى تۇردە ەكى عاسىر بويى جۇرگىزىلىپ جاتىر، شىعىس قولجازبالارىن تۇپنۇسقا تۇرىندە ساقتاپ قويماي، ولاردى ءوز تىلدەرىندە باستىرىپ شىعاردى. ورحون-ەنيسەي جانە تالاس جازبالارىن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە عالىمدار VI-VIII عاسىرلارداعى تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىنا باسقا قىرىنان قاراۋ ارقىلى، كوپتەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ الدىق. سول كەزەڭدەردە تۇرىك يمپەرياسى كوپتەگەن حالىقتار مەن مەملەكەتتەردىڭ تاعدىرىندا تاريحي ءرول اتقارعاندىعىن بىلەمىز.
ورتا كەزەڭدەگى جازۋلاردى دا زەردەلەۋ ارقىلى كوپتەگەن ماڭىزدى مالىمەتتەردى ايتۋعا بولادى.
عالىم تۇركى تىلدەرىن تىڭعىلىقتى زەرتتەپ، اۋىزشا سويلەۋدى جازىپ الىپ، فولكلورلىق جانە جازبا ەسكەرتكىشتەردى، اسىرەسە قىپشاق ەسكەرتكىشتەرىن جينادى جانە سوڭعى جىلدارى قىپشاق دەرەكتانۋ بويىنشا جارىق كورگەن ىرگەلى ەڭبەكتەردىڭ جارىق كورۋىنىڭ ارقاسىندا ول قازاق تىلىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. دۇنيەجۇزىلىك قىپشاقتانۋ مەن قىرىم-تاتار ءتىل ءبىلىمىنىڭ دامۋى، ال ءۇرىم ءتىلى مەن فولكلورى تۋرالى ىرگەلى ەڭبەكتەر – سولتۇستىك ازوۆ ولكەسىنىڭ (ماريۋپول وبلىسى) تۇركى تىلدەس گرەكتەرى ۋرۋميستيكانىڭ عىلىمي نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ونىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى كونە جانە قازىرگى قىپشاق تىلدەرى – كۋن-پولوۆەتس، ارميان-قىپشاق، ۇرىم- جانە قىپشاق جازبا ەسكەرتكىشتەرى; تۇركى تىلدەرى، اتاپ ايتقاندا قازاق ءتىلى جانە ونىڭ باسقا تىلدەرمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋ جاعدايىندا دامىتۋ; ءتىل ساياساتى، تىلدىك بايلانىستار، تىلدىك قۇرىلىس; قازىرگى قىرىمتاتار ءتىلىنىڭ قۇرىلىمى، قىرىم تاتار جازۋى مەن ەملەسى رەفورماسى، ت.ب.
ەڭبەكتەرىن جاريالاۋداعى بەلسەندىلىگىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى. ول كىسىنىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن “اباي ەلi” (“نا زەملە ابايا”، “On the Land of Abai”، 1994), “30 لەت ەلەكتريفيكاتسي جەلەزنىح دوروگ كازاحستانا” (1995), “دوروگا درۋجبى ي سوترۋدنيچەستۆا. شەلكوۆىي پۋت ۆچەرا، سەگودنيا، زاۆترا” (1996), “جەلەزنودوروجنىي ترانسپورت نەزاۆيسيموگو كازاحستانا” (1998) جانە ت.ب. كەڭىنەن تارالعان فوتوالبومدار. ال «اباي. يزبراننوە» اتتى ەڭبەكتى قازاقستان تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ جەكە تاپسىرماسى بويىنشا الەكساندر نيكولاەۆيچ ءوزى دايىنداعان بولاتىن.
الەكساندر نيكولاەۆيچتىڭ عىلىمي جانە قوعامدىق قىزمەتى ارقاشان مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ مەن قۇرمەتكە يە بولدى. عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنداعى جوعارى جەتىستىكتەرى ءۇشىن الەكساندر نيكولاەۆيچ بىرقاتار مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالدى: ۋكراينا كسر ءبىلىم بەرۋ ۇزدىگى (1988), ا.س.ماكارەنكو مەدالى (1989), «ءبىلىم بەرۋدەگى 50 جارتاس» مەدالى (مەموريالدىق بەلگى) ۋكراينانىڭ» (1994). پرەزيدەنتتىك بەيبىتشىلىك جانە رۋحاني كەلىسىم سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1997, قازاقستان). ونىڭ عىلىم مەن قوعامعا سىڭىرگەن ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ، 2003 جىلى «تاۋەلسىز تارلان» سىيلىعى، ەڭ جوعارى پلاتينا تارلان سىيلىعىمەن ماراپاتتالادى. قازاقستان مەتسەناتتار كلۋبىنىڭ 2004 جىلعى 16 قاڭتارداعى شەشىمىندە «قازاقستان مەتسەناتتار كلۋبى كورنەكتى تۇركىتانۋشىنىڭ «پلاتينا تارلان» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانعانىن حابارلاۋ ۇلكەن قۇرمەتكە يە ەكەندىگى اتاپ ءوتىلدى. 2003 جىلعى «ءبىلىم» نوميناتسياسى، ونىڭ شىعارمالارى قازاق جانە باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ بىرەگەي تاريحىمەن جانە دامۋىمەن جۇرتشىلىقتى تانىستىراتىن، «قىپشاق جازبا مۇراسى» ىرگەلى عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى.
الەكساندر نيكولاەۆيچ عىلىم الەمىندە باعالاناتىن، تانىمال، ۇلكەن قۇرمەتكە يە تۇلعا. جوعارى كاسىبيلىك، ويلاۋ ەرەكشەلىگى، زەردەلىلىگى اينالاسىنداعىلاردىڭ جاناشىرلىعىن وياتپاۋى مۇمكىن ەمەس. ول شىعارماشىلىق كۇش پەن جىگەرگە تولى، قازاق حالقىنىڭ تاريحي مۇراسىن زەرتتەۋدىڭ كونتسەپتۋالدى نەگىزدەرىن جاڭارتۋ مەن جەتىلدىرۋ ۇدەرىسىنە وراسان زور ۇلەس قوسۋدا. كەمەڭگەر عالىمنىڭ تاماشا قاسيەتتەرى ونى ارىپتەستەرى مەن جۇرتشىلىق اراسىندا قۇرمەت پەن بەدەلگە يە بولدى. الەكساندر نيكولاەۆيچ ۇلكەن عىلىمي جەتىستىكتەرمەن، ەلىمىزدىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاسامپاز ەڭبەگىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان، وزىندىك ورنى مەن وزىندىك پىكىرى بار، تۇركىتانۋ عىلىمىنا ءالى دە تىڭ جاڭالىقتار اكەلەر ناعىز عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى.
ەشمەتوۆا ب.ب،
احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى يسنتيتۋتى
