Qoǵam da tabıǵat sııaqty, bári ózara tyǵyz baılanysta ekendigi anyq. Ulttyq tarıh jalpy tarıhpen baılanysty jazylady. Qaı tarıhtyń da qaınar kózi urpaqtar jalǵastyǵynyń kýási – kóne muralarymyzda ekendigi sózsiz. Osyndaı kóne jazbalarymyz – álemdik tarıhtyń birtutas bólshegi ǵana emes, shyqqan tegimiz ben tilimizdiń túp tórkinin aıqyndaýshy, rýhanı qazyǵymyzdyń qaınar kózderi. Sondyqtan da áli de bolsa alys, jaqyn shetel muraǵattary men elimizdegi kóne jazbalarymyzdyń syryn ashý, ony zertteý, elimizge qatysty qujattardy túgendeý, tabý, qaıtarý búgingi kúnniń negizgi talaptarynyń biri bolyp sanalady. Osyndaı qajyrly eńbek pen tabandylyqty qajet etetin ǵylymynyń bul salasyndaǵy aldyńǵy qatarly naǵyz ǵalymdarymyzdyń biri – Aleksandr Nıkolaevıch Garkavetiń alar orny tym bólek.
Mundaı qundy jádigerler halyqtyń rýhanı turǵyda jańǵyryp, sanasynyń oıanýyna túrtki bolatynyn túsinetin, elimizdiń ǵylymyna ózindik úles qosýǵa barynsha at salysyp júrgen A.N. Garkavetiń til tarıhyna jáne túrkitaný ǵylymynyń damýyna qosqan úlesi orasan.
Aleksandr Nıkolaevıch Garkave – ýkraın tekti keńestik jáne qazaqstandyq túrkitanýshy ǵalym. Harkov ýnıversıtetin bitirgen, «Túrki tilderi» mamandyǵy boıynsha fılologııa ǵylymdarynyń doktory, qoǵam qaıratkeri. 1988 jyldan beri Almaty qalasynda turady. Ýkraınanyń eńbek sińirgen jýrnalısi jáne beldi qoǵam qaıratkeri bolyp tabylady. Ǵalym ejelgi dáýirden qazirgi zamanǵa deıingi kezeńdi qamtıtyn barlyq otandyq jáne sheteldik muraǵattar dúnıesine eleýli irgeli zertteýler júrgizgen Qazaqstandaǵy túrkitanýdyń damýyna ózindik úlesin qosyp júrgen ǵalym. Aleksandr Nıkolaevıch, negizinen túrkitaný, til teorııasy, tilderdiń ózara árekettesýi boıynsha zertteýler jasaǵan, Eýrazııa tarıhy boıynsha 28 kitap jáne 160-tan astam ǵylymı maqalalar men ujymdyq monografııalar jarııalaǵan.
Jaqynda Túrkııa Respýblıkasy memlekettik deńgeıde túrik tili kúni men 1932 jyly Kemal Atatúrik negizin qalaǵan Túrik lıngvıstıkalyq qoǵamynyń (Türk Dil Kurumu) qurylǵanyna 79 jyl tolýyn atap ótken bolatyn. Osy mereke aıasynda dástúr boıynsha túrik tili men basqa túrki tildes halyqtary tilderiniń damýyna eleýli úles qosýshy ǵalymdar, kórnekti óner, ádebıet qaıratkerlerine erekshe qurmet kórsetiledi. Sondaı erekshe qurmetterdiń birine Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, kórnekti túrkitanýshy, kóptegen otandyq jáne halyqaralyq syılyqtardyń laýreaty, ǵalym Aleksandr Nıkolaevıch Garkave ıe boldy.
2017 jyly Abaı atyndaǵy QazUPÝ professory Gúlbaný Qosymova Seıilbekqyzy «Túrik tiline qyzmeti úshin» atty marapatty Túrkııa Respýblıkasynyń prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵannyń qolynan alǵan edi. 2021 jyly «Túrik tiline qyzmeti úshin» atty marapatty Gúlbaný Qosymova Seıilbekqyzy Aleksandr Nıkolaevıch Garkaveke Türk Dil Kurumu prezıdenti, f.ǵ.doktory, professor Gúrer Gúlsevıniń basqarýymen júrgizilgen jıynda onlaın rejımde óz qolymen tabystady. Jıynnyń ashylýynan soń, Türk Dil Kurumu prezıdenti, f.ǵ.doktory, professor Gúrer Gúlsevın A. N. Garkavetiń iri lıngvıstıkalyq jáne tarıhı zertteýleri men irgeli sózdikteri týraly jáne onyń evreı, grek, armıan, latyn alfavıtteri, kırıllıa jáne túrki rýnıkalyq, qyrym tatarlarynyń, túrki tildes grekter-ýrýmdardyń, qaraıttar men qazaqtardyń biregeı dıalektilik materıaly men folklory, sondaı-aq Qyrym tatar tili men ádebıeti boıynsha oqýlyqtar men qazaq tili boıynsha aýdıo quraldar boıynsha 130-dan astam qypshaq jazba eskertkishteri týraly ǵylymı jarııalanymdary týraly barynsha jan-jaqty baıandaı otyryp, túrki halyqtarynyń tarıhyn tereń zertteýleri arqyly kórsetip júrgeni úshin, tyń jańalyqtarmen bólisip, túrki áleminiń ǵylymyna orasan zor úlesin qosyp júrgenine erekshe alǵysyn bildirdi. Onyń ishinde erekshe atap aıtqanda A. N. Garkave sózdikteriniń biri, «Urumca Dictionary» (Urumca Sözlük) túrik nusqasy túrik lıngvıstıkalyq qoǵamynda 2019 jyly jaryq kórdi.
Qoǵamdastyq jaqynda 1973-1986 jyldary jazylǵan DVD formatyndaǵy 3250 mátindik dybystyq faıldary bar Ýrým folklorynyń jınaǵyn (Ýrýmı Nadazov'ıa - Azov Ýrýmlary - Azak Urumları) basyp shyǵarýǵa daıyndyqty aıaqtady. Ýrým tili qazirgi kezde joǵalǵan tilder sanatyna jatady tek A. N. Garkavetiń osy basylymy Ýrýmnyń 12 dıalektisi men folkloryn zertteıtin birtutas derekkóz retinde esepteledi.
Onlaın rejımdegi kezdesýde Aleksandr Nıkolaevıch Garkavetiń keńesin alǵan, tájirıbe jınaǵan, ǵalymmen birlese jumys jasaǵan, qyzyndaı bolyp ketken professor Húlıá Cheńel-Qasapoǵlu ǵalym týraly qazaq tilinde júrek jardy jyly lebizi men pikirin bildirdi. Marapattaý rásimi Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynda uıymdastyryldy. Jıynda sóz alǵan ınstıtýttyń dırektory Anar Fazyljan Muratqyzy, Aleksandr Nıkolaevıch Garkaveti bedeldi marapatpen quttyqtaı otyryp, ujym atynan zor densaýlyq tileı otyryp, qazaq til bilimi men álemdik túrkitaný ǵylymyn zertteý jolynda jańa shyǵarmashylyq tabystar tiledi.
Órkenıetti elderdiń úrdisi negizinde mádenı muralardy jınastyrý, dúnıejúzilik órkenıet jetistikterin ult múddesine paıdalaný júıeli túrde eki ǵasyr boıy júrgizilip jatyr, shyǵys qoljazbalaryn túpnusqa túrinde saqtap qoımaı, olardy óz tilderinde bastyryp shyǵardy. Orhon-Enıseı jáne Talas jazbalaryn zertteý nátıjesinde ǵalymdar VI-VIII ǵasyrlardaǵy túrik halyqtarynyń tarıhyna basqa qyrynan qaraý arqyly, kóptegen saýaldarǵa jaýap aldyq. Sol kezeńderde túrik ımperııasy kóptegen halyqtar men memleketterdiń taǵdyrynda tarıhı ról atqarǵandyǵyn bilemiz.
Orta kezeńdegi jazýlardy da zerdeleý arqyly kóptegen mańyzdy málimetterdi aıtýǵa bolady.
Ǵalym túrki tilderin tyńǵylyqty zerttep, aýyzsha sóıleýdi jazyp alyp, folklorlyq jáne jazba eskertkishterdi, ásirese qypshaq eskertkishterin jınady jáne sońǵy jyldary qypshaq derektaný boıynsha jaryq kórgen irgeli eńbekterdiń jaryq kórýiniń arqasynda ol qazaq tiline ólsheýsiz úles qosty. Dúnıejúzilik qypshaqtaný men qyrym-tatar til biliminiń damýy, al úrim tili men folklory týraly irgeli eńbekter – Soltústik Azov ólkesiniń (Marıýpol oblysy) túrki tildes grekteri ýrýmıstıkanyń ǵylymı negizin qalaýshylardyń biri bolyp tabylady. Onyń zertteýleriniń negizgi baǵyttary kóne jáne qazirgi qypshaq tilderi – kýn-polove, armıan-qypshaq, urym- jáne qypshaq jazba eskertkishteri; túrki tilderi, atap aıtqanda qazaq tili jáne onyń basqa tildermen ózara árekettesý jaǵdaıynda damytý; til saıasaty, tildik baılanystar, tildik qurylys; qazirgi qyrymtatar tiliniń qurylymy, qyrym tatar jazýy men emlesi reformasy, t.b.
Eńbekterin jarııalaýdaǵy belsendiligin atap kórsetýge bolady. Ol kisiniń tikeleı jetekshiligimen “Abaı eli” (“Na zemle Abaıa”, “On the Land of Abai”, 1994), “30 let elektrıfıkaıı jeleznyh dorog Kazahstana” (1995), “Doroga drýjby ı sotrýdnıchestva. Shelkovyı pýt vchera, segodnıa, zavtra” (1996), “Jeleznodorojnyı transport nezavısımogo Kazahstana” (1998) jáne t.b. keńinen taralǵan fotoalbomdar. Al «Abaı. Izbrannoe» atty eńbekti Qazaqstan tuńǵysh prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń jeke tapsyrmasy boıynsha Aleksandr Nıkolaevıch ózi daıyndaǵan bolatyn.
Aleksandr Nıkolaevıchtiń ǵylymı jáne qoǵamdyq qyzmeti árqashan memleket tarapynan qoldaý men qurmetke ıe boldy. Ǵylym men bilim salasyndaǵy joǵary jetistikteri úshin Aleksandr Nıkolaevıch birqatar memlekettik nagradalarmen marapattaldy: Ýkraına KSR bilim berý úzdigi (1988), A.S.Makarenko medali (1989), «Bilim berýdegi 50 jartas» medali (memorıaldyq belgi) Ýkraınanyń» (1994). Prezıdenttik Beıbitshilik jáne rýhanı kelisim syılyǵynyń laýreaty (1997, Qazaqstan). Onyń ǵylym men qoǵamǵa sińirgen eńbegi joǵary baǵalanyp, 2003 jyly «Táýelsiz Tarlan» syılyǵy, eń joǵary Platına Tarlan syılyǵymen marapattalady. Qazaqstan meenattar klýbynyń 2004 jylǵy 16 qańtardaǵy sheshiminde «Qazaqstan meenattar klýby kórnekti túrkitanýshynyń «Platına Tarlan» syılyǵynyń laýreaty atanǵanyn habarlaý úlken qurmetke ıe ekendigi atap ótildi. 2003 jylǵy «Bilim» nomınaııasy, onyń shyǵarmalary qazaq jáne basqa túrki halyqtarynyń rýhanı mádenıetiniń biregeı tarıhymen jáne damýymen jurtshylyqty tanystyratyn, «Qypshaq jazba murasy» irgeli ǵylymı eńbektiń avtory.
Aleksandr Nıkolaevıch ǵylym áleminde baǵalanatyn, tanymal, úlken qurmetke ıe tulǵa. Joǵary kásibılik, oılaý ereksheligi, zerdeliligi aınalasyndaǵylardyń janashyrlyǵyn oıatpaýy múmkin emes. Ol shyǵarmashylyq kúsh pen jigerge toly, qazaq halqynyń tarıhı murasyn zertteýdiń koneptýaldy negizderin jańartý men jetildirý úderisine orasan zor úles qosýda. Kemeńger ǵalymnyń tamasha qasıetteri ony áriptesteri men jurtshylyq arasynda qurmet pen bedelge ıe boldy. Aleksandr Nıkolaevıch úlken ǵylymı jetistiktermen, elimizdiń ǵylymy men biliminiń ıgiligi úshin jasampaz eńbegin jalǵastyryp kele jatqan, ózindik orny men ózindik pikiri bar, túrkitaný ǵylymyna áli de tyń jańalyqtar ákeler naǵyz ǵalymdarymyzdyń biri ári biregeıi.
Eshmetova B.B,
Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til Bilimi ısntıtýty
