قازاق حالقىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرىندە «ات تەرگەۋ» دەيتىن وتە ماڭىزدى ادەپ بار. اتالمىش ادەپتىڭ اۋەلگىسى ۇلىسقا، ەلگە، قاۋىمعا، ەڭبەگى سىڭگەن قۇرمەتتى ادامنىڭ اتىن تىكە اتاماي، جاناما ات قويىپ قادىرلەيدى. اتاپ ايتقاندا «قاجى اتا»، «بي اتا»، «باتىر اعا»، «ءاز انا» ت.ب. دەگەن سياقتى. مىسالى، اقىن-جىرشى جامبىل جاباەۆتى اۋىل-ايماق، ەل-جۇرتى اتىن اتاماي «ءتاتە» دەپ اسپەتتەگەن. بۇل ءداستۇردىڭ استارىندا قازاقتىڭ ۇلكەندى سىيلاۋ، ابىرويلى تۇلعالاردى قادىرلەۋ سياقتى اسا قۇندى سىيلاستىعى جاتقانى ايان.
[audio mp3="http://adyrna.kz/content/uploads/2018/01/zapis.mp3"][/audio]
جوعارىداعى پىكىرىمىزگە تاعى ءبىر دالەل – جۋىقتا سەمەي قالاسىندا جارىق كورگەن «اباي تۋرالى ەستەلىكتەر» اتتى جيناققا ەرتەرەكتە جازىپ الىنعان ابايدىڭ بالاسى ماعاۋيانىڭ قىزى ءۋاسيلانىڭ ەستەلىگى جاريالانىپتى. وندا ەستەلىك يەسى ءوزىنىڭ اباي اتاسىنىڭ تاربيەسىندە بولعانىن ايتا كەلىپ، اتاسىنان ەستىگەن مىنا ءسوزدى كەلتىرەدى: «اكەم (ابايدى ايتادى ) ءبىر كۇنى بىلاي دەدى: ءبىر ادامنىڭ، ايەلدەردىڭ قايناعاسىنىڭ، نە اتاسىنىڭ، نە سول ەلدىڭ ءبىر ۇلكەن ادامىنىڭ اتىمەن اتتاس بولسا، سوندا ول ادامدى، نە سول زاتتىڭ اتىن اتامايدى دا، جالعان ات قويىپ الادى. مىسالى، ءوزىڭنىڭ ۇلكەن اتاڭ قۇنانبايدى حالىق «تاتە» دەپ اتاعان، كەڭگىرباي ءبيدى «قابەكە» دەپ اتاعان. جاس ايەلدەردىڭ «ءاتيىم»، «سىلقىم»، «ورتانشىم»، «تەتەلەس»، «كىشكەنتاي»، «تورەجان» دەپ قايىندارىنا، اتالارىنا جالعان ات قويىپ الۋى دا سول عۇرىپتان شىققان، ادەپتى بولۋدان شىققان ءسوز» دەيدى. وسىعان قاراعاندا بۇرىنعى قازاق اۋلەت ۇلكەندەرىنىڭ اتىن اتاۋ بىلاي تۇرسىن، سول كىسىمەن اتتاس ادامنىڭ اتىن اتامايتىن بولعان عوي. سول سياقتى اتاسى باسقا اۋلەتكە جاڭادان تۇسكەن كەلىن، كەلگەن ەلىنە سىي-قۇرمەتتىڭ بەلگىسى رەتىندە كۇيەۋىنىڭ تۋىستارىن تىكە ەسىمىمەن اتاماي، ارنايى يشارالاپ ات قويۋ ءداستۇرى بولعان. ءۇلكەندەر جاس كەلىن تاراپىنان «تەرگەۋ» ارقىلى قويىلعان ەسىم-اتاۋلارعا قاراپ، ونىڭ تاپقىرلىعىن، شەشەندىگىن، ويلىلىعىن اڭعارا الاتىن. مىسالى، قايىن اتا، قايىن اعالارىنا – ساياتشى بولسا «بۇركىتشى اتا، اعا»، ءدىندار ادام بولسا «مولدا اتا، اعا»، جاقسى كيىنەتىن، سىمباتتى ادام بولسا «سەرى اتا، اعا»، جاسىنا قاراي «كىشى اتا، اعا» دەگەن سياقتى ت.ب. ات قويسا، قايىندارىنا قالجىڭعا نەگىزدەلگەن، كۇلكىلى اتتار دا قويادى. مىسالى، تاپالدى «سۇڭعاق بويلى»، جالقاۋدى «پىسىق قاينىم» دەگەن سياقتى. وسى ورايدا، مىنا ءبىر وقيعاعا نازار اۋدارساق: XIX عاسىردىڭ 60-جىلدارى اياكوز-باقتى وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن ەتنوگراف-تاريحشى قۇربانعالي حاليد ءوزىنىڭ جازباسىندا: «قازاقتا جاسى كىشىلەر ۇلكەندەرگە «سەن» دەمەك تۇگىل، اتىن دا اتامايدى. اتا-اناسىن، ەلدىڭ ءۇلكەندەرىن اتىمەن اتاماي قۇرمەتتەپ، ماعىناسى بىردەي، بىراق باسقاشالاي اتاۋمەن اتايدى. مۇنداي ات قويۋعا شەبەرلىك جونىندە مىناداي حيكايا بار. ءبىر-بىرىنە جاقىن تۋىسقان: قامىسباي، قاشقىنباي، قۋانباي، تەزەكباي، بۇلاقباي، قاسقىرباي، قويلىباي، قايراقباي، پىشاقباي، قىلىشباي ەسىمدى اعايىندىلارعا ءبىر قىز كەلىن بولىپ ءتۇسىپتى. ءبىر كۇنى اۋىل ماڭىنداعى بۇلاقتىڭ ارعى جاعىندا قامىستىڭ قاسىندا جايىلىپ جۇرگەن قويعا قاسقىر شاۋىپ، جارالايدى. ونى تەزىرەك قايراق پەن پىشاق اكەلىپ، باۋىزداپ الماسا ارام ولەتىن ءتۇرى بار. بۇل وقيعانى كوزىمەن كورگەن جاس كەلىن اۋىلعا بىلاي دەپ ايعاي سالىپتى: – اۋ، حالايىق، سارقىرامانىڭ (بۇلاقتى ايتادى) ارعى جاعىندا، سىلدىرامانىڭ (قامىستى ايتادى) بەرگى جاعىندا، ماڭىرامانى (قويدى ايتادى), ۇلىما (قاسقىردى ايتادى) جارالاپ كەتتى. جىلدaم ءبىلەۋىت (قايراق) پەن جانىما (پىشاق) اكەلىپ ادال وراقتاپ الماسا ولەتىن ءتۇرى بار، دەپتى. كوردىڭىزدەر مە، بۇرىنعى قازاقتىڭ كەلىندەرى قىسىلتاياڭ جاعدايدىڭ وزىندە ۇلكەن قايناعالارىنىڭ اتىن اتاماي جول تاۋىپ كەتكەن. وسى ءتارىزدى تاعى ءبىر وقيعا 1962 جىلى قىتاي ەلىنەن ءوتىپ كەلگەن قازاقتاردى تىزىمگە الۋ كەزىندە ورىن العانىن جازۋشى قابدەش جۇمادىلوۆ اعامىز ءوزىنىڭ «تاڭعاجايىپ دۇنيە» عۇمىرنامالىق رومانىندا بىلاي دەپ بايانداپتى: «اۋداندىق ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، جاڭا كەلگەندەردى تىزىمگە الدى. ءبىزدىڭ ءبىر جەڭگەمىز «فاميلياڭدى ايت» دەگەندە كۇيەۋىنىڭ اكەسى، ياعني قايىن اتاسىنىڭ اتىن ايتۋعا ۇياتى جىبەرمەي، كۇيەۋىنىڭ اتىن ايتىپ جىبەرگەن ەكەن، وعان پاسپورت سول كۇيىندە كەلىپ، ءبىراز كۇلگەنىمىز بار». قازىر وسى ءداستۇر بۇزىلدى. بۇعان سەبەپ كوپ. سونىڭ ءبىرى – جاڭا تۇسكەن كەلىندى كۇيەۋىنىڭ فاميلياسىنا كوشىرەتىن زاڭ. اتاسىنىڭ اتىن ايتۋعا ۇيالاتىن كەلىندەرگە كەڭەستىك يدەولوگيا سول اتاسىنىڭ اتىن فاميليا ەتىپ تىركەپ بەرىپ، ۇيالماي باتتيتىپ ايتا بەرۋىنە جول اشتى. ءسويتىپ بايىرعى ۇلتتىق ءداستۇر، قۇندىلىقتاردىڭ بۇزىلۋىنان قازىر اتا-ەنە، قايىناعالارىن سىيلايتىن كەلىندەر ازايدى. نەگە؟ ويتكەنى، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سىيلاستىق، اتا ءداستۇر، تانىم بۇزىلدى. ياعني ۇياتتىڭ ورنى اۋىسىپ كەتتى. ۇيالۋعا ءتيىس دۇنيەدەن ۇيالمايتىن ادەت قالىپتاستى. قازاقتىڭ «ات تەرگەۋ» ءداستۇرىنىڭ استارىندا ۇلى قۇدىرەت «ۇيات» دەيتىن ۇعىم جاتقان-تىن.سونى جوق ەتۋ ارقىلى، اعايىنگەرشىلىك، سىيلاستىقتان اجىراپ قالدىق ەمەس پە؟!
بەكەن قايراتۇلى،
«ەگەمەن قازاقستان»
