Qazaq halqynyń kóneden kele jatqan salt-dástúrinde «at tergeý» deıtin óte mańyzdy ádep bar. Atalmysh ádeptiń áýelgisi ulysqa, elge, qaýymǵa, eńbegi sińgen qurmetti adamnyń atyn tike atamaı, janama at qoıyp qadirleıdi. Atap aıtqanda «Qajy ata», «Bı ata», «Batyr aǵa», «Áz ana» t.b. degen sııaqty. Mysaly, aqyn-jyrshy Jambyl Jabaevty aýyl-aımaq, el-jurty atyn atamaı «táte» dep áspettegen. Bul dástúrdiń astarynda qazaqtyń úlkendi syılaý, abyroıly tulǵalardy qadirleý sııaqty asa qundy syılastyǵy jatqany aıan.
[audio mp3="http://adyrna.kz/content/uploads/2018/01/zapis.mp3"][/audio]
Joǵarydaǵy pikirimizge taǵy bir dálel – jýyqta Semeı qalasynda jaryq kórgen «Abaı týraly estelikter» atty jınaqqa erterekte jazyp alynǵan Abaıdyń balasy Maǵaýııanyń qyzy Ýásılanyń esteligi jarııalanypty. Onda estelik ıesi óziniń Abaı atasynyń tárbıesinde bolǵanyn aıta kelip, atasynan estigen myna sózdi keltiredi: «Ákem (Abaıdy aıtady ) bir kúni bylaı dedi: bir adamnyń, áıelderdiń qaınaǵasynyń, ne atasynyń, ne sol eldiń bir úlken adamynyń atymen attas bolsa, sonda ol adamdy, ne sol zattyń atyn atamaıdy da, jalǵan at qoıyp alady. Mysaly, ózińniń úlken atań Qunanbaıdy halyq «Táte» dep ataǵan, Keńgirbaı bıdi «Qabeke» dep ataǵan. Jas áıelderdiń «átıim», «sylqym», «ortanshym», «teteles», «kishkentaı», «tórejan» dep qaıyndaryna, atalaryna jalǵan at qoıyp alýy da sol ǵuryptan shyqqan, ádepti bolýdan shyqqan sóz» deıdi. Osyǵan qaraǵanda burynǵy qazaq áýlet úlkenderiniń atyn ataý bylaı tursyn, sol kisimen attas adamnyń atyn atamaıtyn bolǵan ǵoı. Sol sııaqty atasy basqa áýletke jańadan túsken kelin, kelgen eline syı-qurmettiń belgisi retinde kúıeýiniń týystaryn tike esimimen atamaı, arnaıy ısharalap at qoıý dástúri bolǵan. Úlkender jas kelin tarapynan «tergeý» arqyly qoıylǵan esim-ataýlarǵa qarap, onyń tapqyrlyǵyn, sheshendigin, oılylyǵyn ańǵara alatyn. Mysaly, qaıyn ata, qaıyn aǵalaryna – saıatshy bolsa «búrkitshi ata, aǵa», dindar adam bolsa «molda ata, aǵa», jaqsy kıinetin, symbatty adam bolsa «seri ata, aǵa», jasyna qaraı «kishi ata, aǵa» degen sııaqty t.b. at qoısa, qaıyndaryna qaljyńǵa negizdelgen, kúlkili attar da qoıady. Mysaly, tapaldy «suńǵaq boıly», jalqaýdy «pysyq qaınym» degen sııaqty. Osy oraıda, myna bir oqıǵaǵa nazar aýdarsaq: XIX ǵasyrdyń 60-jyldary Aıakóz-Baqty óńirinde ómir súrgen etnograf-tarıhshy Qurbanǵalı Halıd óziniń jazbasynda: «Qazaqta jasy kishiler úlkenderge «sen» demek túgil, atyn da atamaıdy. Ata-anasyn, eldiń úlkenderin atymen atamaı qurmettep, maǵynasy birdeı, biraq basqashalaı ataýmen ataıdy. Mundaı at qoıýǵa sheberlik jóninde mynadaı hıkaıa bar. Bir-birine jaqyn týysqan: Qamysbaı, Qashqynbaı, Qýanbaı, Tezekbaı, Bulaqbaı, Qasqyrbaı, Qoılybaı, Qaıraqbaı, Pyshaqbaı, Qylyshbaı esimdi aǵaıyndylarǵa bir qyz kelin bolyp túsipti. Bir kúni aýyl mańyndaǵy bulaqtyń arǵy jaǵynda qamystyń qasynda jaıylyp júrgen qoıǵa qasqyr shaýyp, jaralaıdy. Ony tezirek qaıraq pen pyshaq ákelip, baýyzdap almasa aram óletin túri bar. Bul oqıǵany kózimen kórgen jas kelin aýylǵa bylaı dep aıǵaı salypty: – Aý, halaıyq, sarqyramanyń (bulaqty aıtady) arǵy jaǵynda, syldyramanyń (qamysty aıtady) bergi jaǵynda, mańyramany (qoıdy aıtady), ulyma (qasqyrdy aıtady) jaralap ketti. Jyldam bileýit (qaıraq) pen janyma (pyshaq) ákelip adal oraqtap almasa óletin túri bar, depti. Kórdińizder me, burynǵy qazaqtyń kelinderi qysyltaıań jaǵdaıdyń ózinde úlken qaınaǵalarynyń atyn atamaı jol taýyp ketken. Osy tárizdi taǵy bir oqıǵa 1962 jyly Qytaı elinen ótip kelgen qazaqtardy tizimge alý kezinde oryn alǵanyn jazýshy Qabdesh Jumadilov aǵamyz óziniń «Tańǵajaıyp dúnıe» ǵumyrnamalyq romanynda bylaı dep baıandapty: «Aýdandyq mılıııa qyzmetkerleri aýyl-aýyldy aralap, jańa kelgenderdi tizimge aldy. Bizdiń bir jeńgemiz «famılııańdy aıt» degende kúıeýiniń ákesi, ıaǵnı qaıyn atasynyń atyn aıtýǵa uıaty jibermeı, kúıeýiniń atyn aıtyp jibergen eken, oǵan pasport sol kúıinde kelip, biraz kúlgenimiz bar». Qazir osy dástúr buzyldy. Buǵan sebep kóp. Sonyń biri – jańa túsken kelindi kúıeýiniń famılııasyna kóshiretin zań. Atasynyń atyn aıtýǵa uıalatyn kelinderge keńestik ıdeologııa sol atasynyń atyn famılııa etip tirkep berip, uıalmaı battıtyp aıta berýine jol ashty. Sóıtip baıyrǵy ulttyq dástúr, qundylyqtardyń buzylýynan qazir ata-ene, qaıynaǵalaryn syılaıtyn kelinder azaıdy. Nege? Óıtkeni, ǵasyrlar boıy qalyptasqan syılastyq, ata dástúr, tanym buzyldy. Iaǵnı uıattyń orny aýysyp ketti. Uıalýǵa tıis dúnıeden uıalmaıtyn ádet qalyptasty. Qazaqtyń «at tergeý» dástúriniń astarynda uly qudiret «uıat» deıtin uǵym jatqan-tyn.Sony joq etý arqyly, aǵaıyngershilik, syılastyqtan ajyrap qaldyq emes pe?!
Beken QAIRATULY,
«Egemen Qazaqstan»
