قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ ەل الدىندا جاساعان كەزەكتى جولداۋىندا قازاقستان جەرىنە اەس-ىن سالۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
سالۋدان بۇرىن مەملەكەت باسشىسى اتوم ەنەرگەتيكاسىن قۇرۋدىڭ جان-جاقتى مۇمكىندىگىن زەرتتەۋدى تاپسىردى. "2030 جىلعا قاراي قازاقستاندا ەلەكتر ەنەرگياcىنىڭ تاپشىلىعى بولادى. ال الەمدىك تاجىريبەگە سايكەس، ءتيىمدى شەشىم بار. ول – بەيبىت اتوم. ءيا، وڭاي شارۋا ەمەس. سوندىقتان وسى ماسەلەنى ۇتىمدى شەشە ءبىلۋىمىز كەرەك، سان الۋان بولجام مەن ەموتسياعا جول بەرمەيىك"- دەدى پرەزيدەنت ءوزىنىڭ ەل الدىنداعى سوزىندە. ايتسە دە، قوعام سوڭعى جىلدارى بۇل شەشىمگە ازىرگە وڭ كوزبەن قارامايدى. ماسەلەن، 2019 جىلدىڭ ساۋىرىندە رەسەي باسشىسى ۆلاديمير پۋتين قاسىم-جومارت توقاەۆپەن كەزدەسۋىندە قازاق جەرىنە «رەسەيلىك تەحنولوگيا» بويىنشا اەس-ىن سالۋ تۋرالى ۇسىنىس تاستاعان شاقتا، ەلدە ءىرى نارازىلىق شارالارى بولعان. «اەس سالىنباسىن» دەگەن تالاپتى جالاۋ ەتكەن حالىق ەلدە ءىرى اپات بولا ما دەپ بۇل قۇرىلىستان ۇرىككەن ەدى. الايدا، ەل پرەزيدەنتى بۇل ماسەلەنى شەشۋدە حالىقتىڭ پىكىرى ەسكەرىلەتىنىن ايتتى.
جولداۋدا پرەزيدەنت كوتەرگەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – قازىر الەمدە بىرتە-بىرتە كومىردىڭ ءداۋىرى اياقتالىپ كەلەدى. وسىعان سايكەس، بىزگە كومىردىڭ ورنىن باسار ەنەرگيانىڭ جاڭا كوزدەرىن قاراستىرۋ قاجەت. ولار: اتوم ەنەرگياسى جانە سۋتەگى ەنەرگياسى. دەگەنمەن، اتالعان ەنەرگيالاردى ءوندىرۋ وڭاي ءىس ەمەس. مەملەكەت باسشىسىنىڭ كوتەرگەن ەكىنشى ماسەلەسى – 2030 جىلدارعا قاراي قازاقستاندا ەنەرگيانىڭ تاپشىلىعى بولۋى مۇمكىن. نەگە؟ سەبەبى، قازىر الەمدە ءىرى-ءىرى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر كوبەيۋدە. سونىڭ ەڭ نەگىزگىسى – سوڭعى 150 جىلدىڭ ىشىندە جەر شارىندا تەمپەراتۋرانىڭ 1 گرادۋسقا كوتەرىلىپ، سونىڭ اسەرىنەن الەمدە ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋى قيىنداپ كەلەدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى، 2015 جىلى پاريجدە دۇنيەجۇزىنىڭ 192 مەملەكەتى بىرىگىپ، «پاريج كەلىسىمشارتىنا» قول قويعان. بۇل كەلىسىمنىڭ مازمۇنى – ءبىز 2100 جىلعا دەيىن جەر بەتىندەگى تەمپەراتۋرا كولەمىن 2 گرادۋستان ءارى كوتەرمەۋگە مىندەتتىمىز. ەگەر 1850 جىلدارمەن سالىستىرعاندا، تەمپەراتۋرا 2 گرادۋستان ءارى كوتەرىلىپ كەتەتىن بولسا، جەر شارىنىڭ كوپتەگەن بولىگىندە ءومىر ءسۇرۋ قيىنداپ كەتەدى. ول ءۇشىن بۇكىل ادامزات وسى ماسەلەگە بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
تەمپەراتۋرا نەگە كوتەرىلەدى؟ ول ادامنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن تۋىندايدى. ءبىز قازىر قازبالى وتىن كومىردى دە، مۇنايدى دا اشىق اۋادا كوپ پايدالانامىز. سونىڭ سالدارىنان، كومىرقىشقىل، مەتان سەكىلدى گازدار اۋاعا تاراۋدا. عالىمدار بۇل ماسەلەگە سوڭعى وتىز جىلدا وتە كوپ كوڭىل بولۋدە. ولاردىڭ ايتۋىنشا، مۇنى شەشۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار. ول - جەر بەتىندەگى ادامداردى تابيعاتقا جاقىن، زيانى از ەنەرگيانىڭ باسقا بالامالى كوزدەرىن پايدالانۋعا شاقىرۋ. كوپتەگەن ەلدەر وسىعان بايلانىستى ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالار قابىلداپ ۇلگەرۋدە. مىسالى، ەۋروپالىق وداقتاستىق ەلدەر 2050 جىلعا دەيىن نە گازدى، نە مۇنايدى، نە كومىردى ەش جەردە پايدالانبايمىز دەسە، قازاقستان مەن قىتاي 2060 جىلعا قاراي وسى مىندەتتەمەنى ءوز موينىنا الىپ وتىر. قازىرگى كۇنى ەلدە ەنەرگيانىڭ 68% -ىن كومىردەن الامىز. سوندا كومىردى نەمەن الماستىرامىز؟ ەگەر مەملەكەتىمىز ەنەرگيانىڭ تابيعاتقا قولايلى تۇرىنە كوشپەيتىن بولسا، وندا شىعارىپ وتىرعان ونىمدەرىمىزدى بولاشاقتا ەكسپورتتاي المايمىز. شىعارساق تا قىمباتقا تۇسەرى انىق. دۇنيەجۇزىندەگى ءىرى وداقتار وسىنداي تالاپ قويسا، بىزگە ەرگەننەن باسقا جول بولمايدى.
سوڭعى بەس-ون جىلدىقتا الەم جۇرتى كۇن مەن جەل ەنەرگياسىن پايدالانۋدى تولىقتاي يگەردى. قازىر بۇل جاڭالىق ەمەس. 2000 جىلدارمەن سالىستىرعاندا، الەم ەلدەرى بۇگىندە كۇن ەنەرگياسىن 100 ەسە، جەل ەنەرگياسىن الۋدا 20 ەسە ارتىق ورىنداپ وتىر. تەحنولوگيانىڭ ارقاسىندا بۇل ماسەلە وڭتايلى شەشىم تاپتى. سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە كۇننەن، جەلدەن ەنەرگيا الاتىن ستانتسيا سالامىن دەيتىن جەكە تۇلعالار مەن كاسىپكەرلەر كوپ دەسەدى. سەبەبى، بۇل سالاداعى تەحنولوگيالار ارزان ءارى قولجەتىمدى بولىپ قالدى. دەگەنمەن، ەنەرگيانىڭ بۇل جولدارى تۇراقسىز. ولاي دەيتىنىمىز، كۇن كۇندىز بار تۇندە جوق، جەل بىردە بار بىردە جوق نارسە.
عىلىمدا اەس سالۋ كومىرگە قاراعاندا، 200 ەسە تابيعاتقا قولايلى ەكەنى دالەلدەنگەن. بىراق، قوعامنىڭ قارسى بولاتىن ءجونى بار ەكى ماسەلە:
1) قاۋىپسىزدىگى 2) اەس-نان كەيىن قالاتىن قالدىق. اەس قاي جەردە بولۋى كەرەك؟ قازىر اتوم ستانتسياسى ءۇشىن قازاقستاننىڭ ءتورت بۇرىشى دا زەرتتەلىنىپ جاتىر. ولار: الماتى ماڭى، باتىس بولىكتەگى اقتاۋ جەرى، شقو-داعى كۋرچاتوۆ قالاسى. بىراق، زاڭىندا ەلەكتر ەنەرگياسىن بەرەتىن نەگىزگى كوز – ول حالىقتىڭ كوپ ورنالاسقان ايماعى مەن وتە كوپ كولەمدەگى سۋدىڭ قويماسى. بۇعان كەلگەندە، 40% حالىق كوپ شوعىرلانعان وڭتۇستىك ايماق ەسكە تۇسەدى. بىراق، اەس-عا كوپ مولشەردە سۋ كەرەك.
اەس -نىڭ قۇرىلىسىنا بايلانىستى قازىر ەلدە قارسى ۋاجدەر بار. ونىڭ العاشقىسى، اەس-نى قازاقستاننىڭ قاي ايماعىنان سالسا دا، وعان قاجەتتى سۋدىڭ قورى. قازىر ەلىمىزدە ونسىز دا سۋ تاپشىلىعى بار. بۇل قۇرىلىس وسى ماسەلەگە «جىعىلعانعا جۇدىرىق» بولۋى مۇمكىن. اەس-نىڭ قۇرىلىسى دا قىرۋار قارجىنى تالاپ ەتەدى. ءبىر رەاكتوردىڭ ءوزىن بىرنەشە ميلليارد دوللارعا ساتىپ الۋعا تۋرا كەلەدى. كەزىندە ەلىمىزگە رەسەي دە، وڭتۇستىك كورەيا مەن جاپونيا دا اەس سالۋعا ءوز ۇسىنىستارىن بىرنەشە رەت ۇسىندى. اەس سالىنعاننان كەيىن، وندا جۇمىس جاسايتىن ماماندار ەلىمىزدە جوقتىڭ قاسى. ودان قالسا، تاريحتا ءىزىن قالدىرعان ۇلكەن اپاتتار چەرنوبىل مەن فۋكۋسيما كوپ ەلدەردىڭ اتوم ستانتسيالارىنان باس تارتۋىنا اكەلدى. مۇنداي ءىرى شەشىمدى قابىلداۋ ءۇشىن بۇل ماسەلە وسى سالاداعى مامانداردىڭ تالقىلاۋىنان ودان قالا بەردى حالىق الدىنان ءوتۋى شارت.
بىراق قوعام قانشا قارسىلىق بىلدىرگەنىمەن، جەر شارى ءۇشىن، تابيعات ءۇشىن الەم ەلدەرى ەرتە مە، كەش پە بۇل ەنەرگياعا كەلەدى. سەبەبى، سۋ دا، پايدالى قازبا دا، تابيعات رەسۋرستارى دا سارقىلىپ كەلەدى. ايتا كەتەيىك، قازاقستاندا اەس 1973-1999 جىلدار ارالىعىندا اقتاۋ قالاسىندا بولعان. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە اتوم ەنەرگياسى قولدانىلمايدى. ساراپشىلار اقتاۋ جەرىندەگى اەس سول كەزدىڭ وزىندە الەمدەگى ەڭ ءىرى قۇرىلىس ورىندارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەسەپتەلگەن. پايداسى اتوم ستانتسياسى قارت كاسپيدىڭ تۇششىلىعىن ارتتىرعان كورىنەدى.
قازىرگى سالىنىپ جاتقان اەس-داعى رەاكتورلاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن جوعارىلاتۋدا ءارى اەس-ىن وتە ۇلكەن كولەمدەگى قۇرىلىس ورنى رەتىندە سالماۋعا تىرىسۋدا. سوندىقتان، عالىمدار زەرتتەلۋ ۇستىندەگى بۇل سالادان قورىقپاۋ قاجەت ەكەنىن ايتۋدا. قازىر الەمدە 35 ەلدە 191 اەس بار. باسىم بولىگى ەۋروپا، سولتۇستىك امەريكا، وڭتۇستىك شىعىس ازيا جانە بۇرىنعى كەڭەس وداعى اۋماعىندا ورنالاسقان. مىسالى:
اقش -60
فرانتسيا -19
جاپونيا -17
قىتاي -13
رەسەي -10
ۇلىبريتانيا -7. سونىمەن قوسا، قازىر جاڭا اەس-ىن سالۋدى مىنا ەلدەر: رەسەي، قىتاي، ءۇندىستان جوسپارلاپ وتىر. الايدا، چەرنوبىل، فۋكۋسيما اپاتتارىنان كەيىن قورىققان يتاليا، بەلگيا، گەرمانيا، يسپانيا، شۆەيتساريا ەلدەرى اەس جۇمىسىن مۇلدە توقتاتقان ەدى. دەگەنمەن، ولار اەس-دان باسقا جاڭا تەحنولوگيا تۇرلەرىمەن ەنەرگيا كوزىن تابۋعا تىرىسۋدا. بۇل ەلدەردىڭ جولىمەن جۇرسەك، سوندا بىزگە اەس سالۋ مىندەت پە؟
مەملەكەت باسشىسىنىڭ جولداۋدا قازاقستاندا ەنەرگيانىڭ تاپشىلىعى بولادى دەۋى جىل سايىن الەمدە 100 ميلليون اۆتوموبيل شىعاتىن بولسا، بىلتىر سونىڭ 5%-ى ەلەكتروموبيل تۇرىنە كوشسە، وسى جىلى 7%-ى جوسپارلانعان. 2030 جىلعا قاراي الەمدە ترانسپورتتىڭ جارتىسىنا جۋىعى وسى سالاعا كوشەتىن بولسا، بۇل ءۇردىس قازاقستانعا دا كەلەدى. سوندا مۇنايدىڭ قاجەتى بولماي قالۋى مۇمكىن. ەكىنشى ءتۇرى سۋتەگى ءوندىرۋ دە ۇلكەن ماسەلە. ول ءۇشىن بىزگە كوپ مولشەردە سۋ كەرەك. ال، ەلدە سۋ تاپشىلىعى سەزىلۋدە. 1 ليتر تازا سۋدىڭ قۇرامىندا 111 گرامم (10%) سۋتەگى، 889 گرامم وتتەگى (80%) بولادى. سوندا 1 كگ سۋتەگى الۋ ءۇشىن شامامەن 9-10 ليتردەي تازا سۋ قاجەت. كوپ سۋتەگى الۋ ءۇشىن قانشا كول كەرەك؟ ول جاعى بەلگىسىز. ەگەر ەلدە اەس سالىناتىن بولسا، ۋران قورى بويىنشا الەمدە 2-ورىن الاتىن قازاقستانمەن بولاشاقتا كوپ ەلدىڭ ساناسۋىنا تۋرا كەلەدى.
سونىمەن، اەس سالعان جاعدايدا ونىڭ ەلگە پايداسى الدىمەن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ارزاندايدى. زياندى ءتۇتىن شىعارمايدى جانە قولدانىلعان وتىندى قايتا وڭدەپ، پايدالانۋعا بولادى. ەڭ باستىسى، اەس-كە قاجەتتى وتىن ۋراننىڭ بىزدە مول قورى بار. ال زيانى، وتىندى ساقتاۋ قاۋىپتى، ءارى شىعىنى كوپ. ەكىنشىدەن، اەس-نىڭ قۇرىلىسىنا كوپ قارجى جانە وتە كوپ سۋ قويماسى كەرەك. ۋران بار دەپ ماقتانعانمەن، ودان كوپ قالدىقتار قالادى. قالدىقتاردى ساقتاۋ ءۇشىن جەراستى ينفراقۇرىلىمى ۇيلەسىم تابۋعا مىندەتتى. اپاتتان ساقتاسىن، الايدا اەس-تە اپات بولا قالسا، ونىڭ الدىن الۋ جانە رادياتسياسىن جويۋ مۇمكىن ەمەس. اپاتتىڭ سالدارى ۇزاق جىلدارعا باراتىنىن تاريح دالەلدەدى. ءبىر فۋكۋسيما اپاتىنىڭ سالدارىنان 20 مىڭ ادام جوعالىپ، جارتى ميلليون ادام ءوز ءۇيىن تاستاپ قاشتى. ءبىر ميلليونعا جۋىق ءۇي جەرمەن-جەكسەن بولعان اتوم ستانتسياسىنىڭ زياندى قالدىقتارى مۇحيتقا كەتتى. ال، چەرنوبىلدەگى رادياتسيانىڭ اسەرى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز زاردابىن تارتتىرىپ كەلەدى. بيلىك قازاقستانعا سالىناتىن اەس-نىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىل بەرمەي، حالىق ءوز نارازىلىعىن قويمايدى. كۇدىك پەن ءۇمىت ۇيالاتقان اەس-نىڭ بولاشاعى زور بولعانىمەن، ونىڭ كولەڭكەلى تۇستارى قوعامدى الاڭداتپاي قويماي وتىر.
سۇيكىم اياپبەرگەنقىزى
