AES salý bizge mindet pe?

3708
Adyrna.kz Telegram

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev óziniń el aldynda jasaǵan kezekti Joldaýynda Qazaqstan jerine AES-yn salý qajet ekenin atap ótti.

Salýdan buryn Memleket basshysy atom energetıkasyn qurýdyń jan-jaqty múmkindigin zertteýdi tapsyrdy. "2030 jylǵa qaraı Qazaqstanda elektr energııacynyń tapshylyǵy bolady. Al álemdik tájirıbege sáıkes, tıimdi sheshim bar. Ol – beıbit atom. Iá, ońaı sharýa emes. Sondyqtan osy máseleni utymdy sheshe bilýimiz kerek, san alýan boljam men emoııaǵa jol bermeıik"- dedi Prezıdent óziniń el aldyndaǵy sózinde. Áıtse de, qoǵam sońǵy jyldary bul sheshimge ázirge oń kózben qaramaıdy. Máselen, 2019 jyldyń sáýirinde Reseı basshysy Vladımır Pýtın Qasym-Jomart Toqaevpen kezdesýinde qazaq jerine «reseılik tehnologııa» boıynsha AES-yn salý týraly usynys tastaǵan shaqta, elde iri narazylyq sharalary bolǵan. «AES salynbasyn» degen talapty jalaý etken halyq elde iri apat bola ma dep bul qurylystan úrikken edi. Alaıda, el prezıdenti bul máseleni sheshýde halyqtyń pikiri eskeriletinin aıtty.

Joldaýda Prezıdent kótergen máselelerdiń biri – qazir álemde birte-birte kómirdiń dáýiri aıaqtalyp keledi. Osyǵan sáıkes, bizge kómirdiń ornyn basar energııanyń jańa kózderin qarastyrý qajet. Olar: atom energııasy jáne sýtegi energııasy. Degenmen, atalǵan energııalardy óndirý ońaı is emes. Memleket basshysynyń kótergen ekinshi máselesi – 2030 jyldarǵa qaraı Qazaqstanda energııanyń tapshylyǵy bolýy múmkin. Nege? Sebebi, qazir álemde iri-iri ekologııalyq máseleler kóbeıýde. Sonyń eń negizgisi – sońǵy 150 jyldyń ishinde jer sharynda temperatýranyń 1 gradýsqa kóterilip, sonyń áserinen álemde adamdardyń ómir súrýi qıyndap keledi. Osy máselege baılanysty, 2015 jyly Parıjde dúnıejúziniń 192 memleketi birigip, «Parıj kelisimshartyna» qol qoıǵan. Bul kelisimniń mazmuny – biz 2100 jylǵa deıin jer betindegi temperatýra kólemin 2 gradýstan ári kótermeýge mindettimiz. Eger 1850 jyldarmen salystyrǵanda, temperatýra 2 gradýstan ári kóterilip ketetin bolsa, jer sharynyń kóptegen bóliginde ómir súrý qıyndap ketedi. Ol úshin búkil adamzat osy máselege birigip jumys isteýi kerek.

Temperatýra nege kóteriledi? Ol adamnyń turmys-tirshiliginen týyndaıdy. Biz qazir qazbaly otyn kómirdi de, munaıdy da ashyq aýada kóp paıdalanamyz. Sonyń saldarynan, kómirqyshqyl, metan sekildi gazdar aýaǵa taraýda. Ǵalymdar bul máselege sońǵy otyz jylda óte kóp kóńil bólýde. Olardyń aıtýynsha, muny sheshýdiń bir-aq joly bar. Ol - jer betindegi adamdardy tabıǵatqa jaqyn, zııany az energııanyń basqa balamaly kózderin paıdalanýǵa shaqyrý. Kóptegen elder osyǵan baılanysty uzaq merzimdi strategııalar qabyldap úlgerýde. Mysaly, Eýropalyq Odaqtastyq elder 2050 jylǵa deıin ne gazdy, ne munaıdy, ne kómirdi esh jerde paıdalanbaımyz dese, Qazaqstan men Qytaı 2060 jylǵa qaraı osy mindettemeni óz moınyna alyp otyr. Qazirgi kúni elde energııanyń 68% -yn kómirden alamyz. Sonda kómirdi nemen almastyramyz? Eger memleketimiz energııanyń tabıǵatqa qolaıly túrine kóshpeıtin bolsa, onda shyǵaryp otyrǵan ónimderimizdi bolashaqta eksporttaı almaımyz. Shyǵarsaq ta qymbatqa túseri anyq. Dúnıejúzindegi iri odaqtar osyndaı talap qoısa, bizge ergennen basqa jol bolmaıdy.

Sońǵy bes-on jyldyqta álem jurty kún men jel energııasyn paıdalanýdy tolyqtaı ıgerdi. Qazir bul jańalyq emes. 2000 jyldarmen salystyrǵanda, álem elderi búginde kún energııasyn 100 ese, jel energııasyn alýda 20 ese artyq oryndap otyr. Tehnologııanyń arqasynda bul másele ońtaıly sheshim tapty. Sońǵy ýaqytta elimizde kúnnen, jelden energııa alatyn stanııa salamyn deıtin jeke tulǵalar men kásipkerler kóp desedi. Sebebi, bul saladaǵy tehnologııalar arzan ári qoljetimdi bolyp qaldy. Degenmen, energııanyń bul joldary turaqsyz. Olaı deıtinimiz, kún kúndiz bar túnde joq, jel birde bar birde joq nárse.
Ǵylymda AES salý kómirge qaraǵanda, 200 ese tabıǵatqa qolaıly ekeni dáleldengen. Biraq, qoǵamnyń qarsy bolatyn jóni bar eki másele:

1) qaýipsizdigi 2) AES-nan keıin qalatyn qaldyq. AES qaı jerde bolýy kerek? Qazir atom stanııasy úshin Qazaqstannyń tórt buryshy da zerttelinip jatyr. Olar: Almaty mańy, Batys bóliktegi Aqtaý jeri, ShQO-daǵy Kýrchatov qalasy. Biraq, zańynda elektr energııasyn beretin negizgi kóz – ol halyqtyń kóp ornalasqan aımaǵy men óte kóp kólemdegi sýdyń qoımasy. Buǵan kelgende, 40% halyq kóp shoǵyrlanǵan Ońtústik aımaq eske túsedi. Biraq, AES-ǵa kóp mólsherde sý kerek.

AES -nyń qurylysyna baılanysty qazir elde qarsy ýájder bar. Onyń alǵashqysy, AES-ny Qazaqstannyń qaı aımaǵynan salsa da, oǵan qajetti sýdyń qory. Qazir elimizde onsyz da sý tapshylyǵy bar. Bul qurylys osy máselege «jyǵylǵanǵa judyryq» bolýy múmkin. AES-nyń qurylysy da qyrýar qarjyny talap etedi. Bir reaktordyń ózin birneshe mıllıard dollarǵa satyp alýǵa týra keledi. Kezinde elimizge Reseı de, Ońtústik Koreıa men Japonııa da AES salýǵa óz usynystaryn birneshe ret usyndy. AES salynǵannan keıin, onda jumys jasaıtyn mamandar elimizde joqtyń qasy. Odan qalsa, tarıhta izin qaldyrǵan úlken apattar Chernobyl men Fýkýsıma kóp elderdiń atom stanııalarynan bas tartýyna ákeldi. Mundaı iri sheshimdi qabyldaý úshin bul másele osy saladaǵy mamandardyń talqylaýynan odan qala berdi halyq aldynan ótýi shart.

Biraq qoǵam qansha qarsylyq bildirgenimen, jer shary úshin, tabıǵat úshin álem elderi erte me, kesh pe bul energııaǵa keledi. Sebebi, sý da, paıdaly qazba da, tabıǵat resýrstary da sarqylyp keledi. Aıta keteıik, Qazaqstanda AES 1973-1999 jyldar aralyǵynda Aqtaý qalasynda bolǵan. Qazirgi ýaqytta elimizde atom energııasy qoldanylmaıdy. Sarapshylar Aqtaý jerindegi AES sol kezdiń ózinde álemdegi eń iri qurylys oryndarynyń biri retinde eseptelgen. Paıdasy atom stanııasy qart Kaspııdiń tuylyǵyn arttyrǵan kórinedi.

Qazirgi salynyp jatqan AES-daǵy reaktorlardyń qaýipsizdigin joǵarylatýda ári AES-yn óte úlken kólemdegi qurylys orny retinde salmaýǵa tyrysýda. Sondyqtan, ǵalymdar zerttelý ústindegi bul saladan qoryqpaý qajet ekenin aıtýda. Qazir álemde 35 elde 191 AES bar. Basym bóligi Eýropa, Soltústik Amerıka, Ońtústik Shyǵys Azııa jáne burynǵy Keńes Odaǵy aýmaǵynda ornalasqan. Mysaly:
AQSh -60
Franııa -19
Japonııa -17
Qytaı -13
Reseı -10
Ulybrıtanııa -7. Sonymen qosa, qazir jańa AES-yn salýdy myna elder: Reseı, Qytaı, Úndistan josparlap otyr. Alaıda, Chernobyl, Fýkýsıma apattarynan keıin qoryqqan Italııa, Belgııa, Germanııa, Ispanııa, Shveıarııa elderi AES jumysyn múlde toqtatqan edi. Degenmen, olar AES-dan basqa jańa tehnologııa túrlerimen energııa kózin tabýǵa tyrysýda. Bul elderdiń jolymen júrsek, sonda bizge AES salý mindet pe?
Memleket basshysynyń Joldaýda Qazaqstanda energııanyń tapshylyǵy bolady deýi jyl saıyn álemde 100 mıllıon avtomobıl shyǵatyn bolsa, byltyr sonyń 5%-y elektromobıl túrine kóshse, osy jyly 7%-y josparlanǵan. 2030 jylǵa qaraı álemde transporttyń jartysyna jýyǵy osy salaǵa kóshetin bolsa, bul úrdis Qazaqstanǵa da keledi. Sonda munaıdyń qajeti bolmaı qalýy múmkin. Ekinshi túri sýtegi óndirý de úlken másele. Ol úshin bizge kóp mólsherde sý kerek. Al, elde sý tapshylyǵy sezilýde. 1 lıtr taza sýdyń quramynda 111 gramm (10%) sýtegi, 889 gramm ottegi (80%) bolady. Sonda 1 kg sýtegi alý úshin shamamen 9-10 lıtrdeı taza sý qajet. Kóp sýtegi alý úshin qansha kól kerek? Ol jaǵy belgisiz. Eger elde AES salynatyn bolsa, ýran qory boıynsha álemde 2-oryn alatyn Qazaqstanmen bolashaqta kóp eldiń sanasýyna týra keledi.

Sonymen, AES salǵan jaǵdaıda onyń elge paıdasy aldymen elektr energııasyn óndirý arzandaıdy. Zııandy tútin shyǵarmaıdy jáne qoldanylǵan otyndy qaıta óńdep, paıdalanýǵa bolady. Eń bastysy, AES-ke qajetti otyn ýrannyń bizde mol qory bar. Al zııany, otyndy saqtaý qaýipti, ári shyǵyny kóp. Ekinshiden, AES-nyń qurylysyna kóp qarjy jáne óte kóp sý qoımasy kerek. Ýran bar dep maqtanǵanmen, odan kóp qaldyqtar qalady. Qaldyqtardy saqtaý úshin jerasty ınfraqurylymy úılesim tabýǵa mindetti. Apattan saqtasyn, alaıda AES-te apat bola qalsa, onyń aldyn alý jáne radıaııasyn joıý múmkin emes. Apattyń saldary uzaq jyldarǵa baratynyn tarıh dáleldedi. Bir Fýkýsıma apatynyń saldarynan 20 myń adam joǵalyp, jarty mıllıon adam óz úıin tastap qashty. Bir mıllıonǵa jýyq úı jermen-jeksen bolǵan atom stanııasynyń zııandy qaldyqtary muhıtqa ketti. Al, Chernobyldegi radıaııanyń áseri áli kúnge deıin óz zardabyn tarttyryp keledi. Bılik Qazaqstanǵa salynatyn AES-nyń qaýipsizdigine kepil bermeı, halyq óz narazylyǵyn qoımaıdy. Kúdik pen úmit uıalatqan AES-nyń bolashaǵy zor bolǵanymen, onyń kóleńkeli tustary qoǵamdy alańdatpaı qoımaı otyr.

Súıkim Aıapbergenqyzy

Pikirler