ءبىرىنشى، ءتاليباننىڭ قۇرلىمىن شامالاپ بولسا دا مىناداي ءۇش نەگىزگى قاباتقا بولۋگە بولادى. ەڭ ۇستىڭگى قابات: ىمىراشىل، ىنتىماقتاستىققا جاقىن، ءبىراز ەلدىڭ ساياسي مادەنيەتىمەن تانىسىپ ۇلگەرگەن، الاقانى ويىلماعان، جاعاسى كىرلەمەگەن وزىنشە اقسۇيەكتىك دەڭگەيگە جەتكەن از ساندى توپ. بۇل توپتىڭ كەيبىر تۇلعالارى پاكيستاندا كەيبىرى قاندايدا ءبىر بەلگىسىز ورىنداردا ءبىلىم الدى، ارالارىندا عىلىم دوكتورلارى دا جوق ەمەس.
بىرقانشا شەت ءتىلىن ساۋاتتى بىلەدى. باتىس پەن شىعىستىڭ ساياسي، مادەني حال-احۋالىنان حابارى بار، وزىنشە ساياسي ويىن جوسپارلاي الاتىن قابىلەتكە دە يە، وبال مەن ساۋاپ قايسى، ادامنىڭ باستى قۇقى نە ەكەنىن تۇسىنە بىلەتىن، ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا قازىرگى وركەنيەت قۇندىلىقتارىن باعالاي الادى. بىراق سويتە تۇرا اۋعانستاندى تولىقتاي يسلام قۇندىلىقتارىمەن باسقارىلاتىن شاريعات ەلىنە اينالدىرامىز دەيدى. وسى توپ وكىلدەرى قالاي، قاشان، قايتىپ قالىپتاستى بىزگە سول قىزىق. ەگەر ءتاليبان ماسەلەنى قارۋمەن شەشۋدى جالعاستىرا بەرگەن بولسا الدە قاشان جويىلىپ كەتەتىن ەدى. شىنى كەرەك ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر ءتاليباننىڭ ەسىكتەگى باسىن تورگە سۇيرەدى. اتالمىش توپ 2010 جىلدان كەيىن الپاۋىت ەلدەرمەن اۋعانستانعا بايلانىستى تۇيىتكىلدەردى ديپلوماتيالىق پىكىر-تالاستار نەگىزىندە شەشۋدى باستادى. وسى جەرى وتە قىزىق ءبىز ءۇشىن. اتاپ ايتقاندا، سول داتادان باستاپ ءتاليباننىڭ "جاڭا ساياسي ەليتاسى" قالىپتاسا باستادى.
ەكىنشى، جاڭاعى توپتىڭ ەكىنشى قاباتى قارۋ اسىنعان اسكەري توپ وكىلدەرى. بۇل توپتىڭ وكىلدەرى ايماقتىق، اۋماقتىق ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى كولەمدى جاقتان ەكى تارماققا، كومەسكى جاقتان 5-6 جىككە بولىنگەن. ءتاليبان بيلىككە كەلگەن كۇننەن باستاپ بۇل توپ وكىلدەرىن اۋىزدىقتاپ وتىرۋى قيىنعا سوعىپ جاتىر. وسى توپتىڭ كەيبىر جۋان جۇدىرىقتىلارى اكىمشىلىك تاعايىنداۋلاردى ءوز قۇزىرىنا العىسى كەلەتىنىن بايقاتىپ جاتىر ياعني كىم اكىم، كىم باستىق بولادى ءوزىمىز تاعايىنداساق دەيتىن سىڭايلى، نەگە؟ ويتكەنى اۋعانستاننىڭ استى-ءۇستى تابيعي قازبا بايلىققا تولى مەملەكەت. ءتىپتى كەيبىر وڭىرلەردە قىتايدىڭ نەمەسە شەتەلدىڭ ميللياردتاعان قارجى نىساندارى، بينزەس وبەكتىلەرى بار. ەسىرتكى ءوندىرىسىنىڭ بەلدى وشاقتارى دا جوق ەمەس. سولاردى ۋىسىنا ۇستاپ قالۋى ماڭىزدى... سول سەبەپتى ەكىنشى توپتىڭ كەيبىر قارۋلى شونجارلارى (كوبىندە اسكەر بار) ءتاليباننىڭ اقجاعالى، اپپاق ءوڭدى، سالدەلى ەليتاسىن تىڭداماي قويۋى ابدەن مۇمكىن. قازىرشە مەديا ارقىلى ءبىز "اقجاعالى، اق كيىمدى، ىمىراشىل" ءتاليباندى كورىپ جاتىرمىز. شىن مانىندەگى ءتاليباننىڭ كەسكىن بەينەسى پراكتيكا جۇزىندە انىقتالادى...
ءۇشىنشى، ءتاليباننىڭ ەڭ تومەنگى جىگى قارابايىر، دۇمشە، مادەني دەڭگەيى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن توپ وكىلدەرى سانالادى. 40 جىلدان بەرى سوعىس ءورتى تولاستاماعان اۋعانستاندا ەكى بۋىن ۇرپاق اۋىسىپ ۇلگەردى. دالىرەك ايتقاندا وسى ۋاقىتتا ەكى-ءۇش بۋىن ۇرپاق وقۋسىز ء(بىلىمسىز), مادەنيەتسىز كۇيدە قاتارعا كەلىپ قوسىلدى. بىلايشا ايتقاندا تولىقتاي قارا توبىرعا اينالدى دەسەك تە بولادى. بۇل توپقا ەشنارسە قىزىق ەمەس، تەك تايپا اقساقالى، مولدا-شەيح نە دەسە، سول زاڭ. وسى توپ وكىلدەرى جىك-جىككە ايشىقتالا باستاعان ءتاليبان وكىلدەرىنىڭ ساياسي، اسكەري قۇربانىنا اينالۋى بەك مۇمكىن.
ءتورتىنشى، ونداي بولسا ءتاليباننىڭ ءوز ىشىندە ازامات سوعىسى تۋىپ كەتپەي مە دەگەن كۇدىكتى ساۋال ساپ ەتە تۇسەدى؟. وسى ءوز ىشىندەگى جىكشىل قۇرلىمداردى ءتاليباننىڭ اقجاعالى ەليتاسى ۇستاپ تۇرا الا ما، الدە ءتاليبان ءوز ىشىنەن ايماقتىق بلوكتارعا ءبولىنىپ ءار توپ ميليتاريستەرى ساياسي بيلىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ كەتپەي مە دەگەن كۇدىك باسىم. اۋعانستان ونسىز دا ەتنيكالىق جانە ءدىني الاقۇلالىقتىڭ وشاعى ەمەس پە.
بەسىنشى، ەگەر ءتاليبان ءوز ىشىنەن جىك-جىككە بولىنە تۇسسە اقش، ەۋروپا، قىتاي، رەسەي، پاكيستان جانە يران وزىنە بەيىم ءتاليبان شونجارلارىمەن جەكەلەگەن كەلسىمدەرگە وتىرا باستاۋى مۇمكىن. بۇل قىتايشىل ءتابيبان، پاكيستانشىل ءتاليبان، رەسەيشىل ءتاليبان، باتىسشىل ءتاليبان دەيتىن ساياسي بولىنۋلەردى اكەپ سوعىۋى مۇمكىن.
التىنشى، ساياسي باقتالاستىق سوسىن اكىمشىلىك بيلىك قۇزىرەتىن ودان ارى كۇشەيتۋ ماقساتىندا ءتاليباننىڭ كەيبىر شونجارلارى اۋعانستانداعى ەتنيكالىق قاقتىعىستى جانە تاليبانعا قارسى باسقا ءدىني توپتاردى (داەش سياقتى) وزىنە باقتالاس ءتاليباننىڭ باسقا شونجارلارىنا ايداپ سالۋى دا مۇمكىن. بۇنداي بولعاندا دايش ۇيىمىنىڭ وسىدان كەيىنگى ءىس-قيمىلى تىپتەن كۇدىك ۇيالاتا تۇسپەك...
جەتىنشى، الپاۋىت ەلدەر (قىتاي، اقش) نەمەسە ايماقتىق دەرجاۆالار (پاكيستان، يران، رەسەي) اۋعانستانداعى مۇددەلەرىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ءتاليبان ىشىندەگى الاۋىزدىقتى ءبىرشاما ءساتتى پايدالانا وتىرىپ اۋعانستانعا، ورتالىق ازياعا، ءۇندى تىنىق مۇحيت ايماقتارىنا ساياسي، اسكەري ستراتەگيالىق پلاندار قۇرۋى بەك مۇمكىن. دەمەك 31 تامىز الەمنىڭ ساياسي تاريحىندا ءداۋىر بولگىشتىك سيپات الۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز. ياعني بۇگىنگىنىڭ تەحنولوگياسىمەن، ستراتەگيالىق ويىن شارتتارىمەن، ساياسي ءھام ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەرىمەن سايكەسەتىن جاڭا ءبىر تايتالاس، جاڭا ءبىر ۇلگىدەگى تەكەتىرەم باستالعان بولۋى مۇمكىن.
سەگىزىنشى، اۋعانستانعا كورشى ەلدەردىڭ بۇل ايماققا بايلانىستى ساياساتى جاڭا فورماتتا دامي ءتۇسۋى مۇمكىن. مىسالى يران، اۋعانستاندىق شيتتەردى استىرتىن قولداپ، قارجىلاندىراتىن. پاكيستان، رەسەي جانە قىتاي دا اۋعانستانداعى ەتنيكالىق-ءدىني جىكتەردىڭ كەيبىرىن قولداپ، كەيبىرىن پايدالاتىپ وتىراتىن. ەندى بۇل ساياسات ءتاليبانداردىڭ بيلىككە كەلۋىمەن جاڭا ءبىر دەڭگەيگە كوتەرىلۋى مۇمكىن. مىسالى ءتاليبان العاش رەت يرانمەن 23- تامىز كۇنى مۇناي-گاز كەلسىمىن جاسادى. پاكيستان تۇركىمەنستانمەن TAPI پروەكتىسى تۋرالى، ونىڭ اۋعانستان تەرريتورياسىنداعى قاۋىپسىزدىگى تۋرالى كەلىسسوز وتكىزدى.
توعىزىنشى، اۋعانستانداعى وزبەك-تۇرىكپەن، تاجىك، حازارا بلوگى گەو-ستراتەگيالىق ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالىپ جاپپاي قۇلدىراۋ كەزەڭىنە ءوتتى. ولاردىڭ ساياسي تۇلعالارى 20 جىل بويى ءوز كۇشىنە ءوزى سەنىپ بەيعام جاتتى. شىن مانىندە 20 جىلدا كوپ دۇنيە وزگەردى. مىسالى وزبەكتەر سوۆەت سوسىن كەيىنگى وزبەكستاننىڭ اۋعانستان ساياساتىندا باستى ستراتەگيالى نىسان بولاتىن. راشيد دوستۋم 5-6 ۋالاياتتى ءوزى مەڭگەرىپ سولتۇستىك اۋعانستاندا "مەملەكەت ىشىندە مەملەكەتتەي" ءومىر ءسۇردى.
بىراق، سوڭعى 2-3 جىلدا ونىڭ قۇزىرەتى تومەندەي باستادى، مۇنى سەزگەن وزبەكستان ەل امان-جۇرت تىنىشتا ءتاليباندى سامارقان مەن بۇحاراعا شاقىرىپ قۇپيا كەلىسسوز وتكىزدى. كەيىن دوحادا تاعى كەزدەستى. قازىر ءتاليباننىڭ قاس قاباعى بويىنشا دوستۋمدى قابىلدامادى، ميگرانت وزبەكتەردى قوش كورمەدى، قاشقان اۋعان ارمياسىن قايتارۋ تاقىرىبىن تالقىلاپ جاتىر.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
