ادامزات بالاسى ينتەرنەتكە قول جەتكىزگەلى بەرى شەكارا ۇعىمى جويىلا باستاعان سىڭايلى. بۇگىندە قاي-قايسىمىز بولسىن «ايشىلىق الىس جەرلەردەن كوزىڭدى اشىپ-جۇمعانشا جىلدام حابار العىزعان» وسى جاھاندىق «توردىڭ» تۇتقىنىمىز. مۇندايدا ەس بىلەتىن ەرەسەكتەردەن بۇرىن وڭى مەن سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ءۇشىن الاڭدايتىن بولدىق. وعان سەبەپ – بالانى ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا دەيىن جەتكىزەتىن بۋللينگ پەن كيبەربۋللينگتىڭ كەسىرى. بۇگىندە ەلىمىزدەگى 11-15 جاستاعى جاسوسپىرىمدەردىڭ 12%-عا جۋىعى – وسى كيبەربۋللينگتەن جاپا شەككەندەردىڭ قاتارىندا.
بۋللينگ پەن كيبەربۋللينگ ماسەلەسىن قوزعاماس بۇرىن وسى سوزدەردىڭ شىعۋ تاريحىنا، ءمان-ماعىناسىنا ۇڭىلگەن ءجون بولار. بۋللينگ (bullying) ءسوزى اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا قورلاۋ، قۋدالاۋ، مازالاۋ، كەمسىتۋ، قورقىتۋ دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. بۇگىندە وسى بۋللينگ ۇعىمى ينتەرنەت جەلىسى دامىعالى بەرى اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءجيى كورىنىس تاۋىپ، ونى كيبەربۋللينگ دەپ ايدارلاپ الدىق. ياعني كيبەربۋللينگ – ادامدى ينتەرنەتتە، ماسەلەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە قورلاۋ نەمەسە قۋدالاۋ دەگەندى بىلدىرەدى. جاسىراتىن نەسى بار، وسى كۇنى بالالار زامان اعىمىنان، كوشتەن قالماسىن دەپ گادجەتتەر مەن تەلەفونعا ۇيىرسەك ەتىپ الدىق. حات-حابار الىسىپ، ءجۇرىس-تۇرىسىن قاداعالاپ تۇرعان جاقسى ارينە. بىراق، تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولاتىنى سەكىلدى، الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ دە ەكىنشى ۇشى بارىن ۇمىتپاعان ءجون. وكىنىشتىسى سول، بۇگىندە زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ پايداسىنان گورى زيانى كوبەيىپ بارادى. اسىرەسە، الەمدى ابىگەرگە سالعان پاندەميا كەزىندە بالانىڭ ءبىلىم الۋى دا ونلاين جۇيەگە كوشىپ، وقۋشى كومپيۋتەر مەن تەلەفوننان باس المايتىن بولدى. مۇندايدا بالا ساباعىن وقىپ قانا قويسا جاقسى. اتا-اناسى بىلە بەرمەيتىن ءتۇرلى قوسىمشالاردى جۇكتەپ، ينتەرنەت كەڭىستىگىن شارلاي باستايتىنى كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتادى. الەۋمەتتىك جەلىلەردى اقتارىپ، بۇرىن-سوڭدى ءتۇرىن كورىپ-بىلمەگەن، جاسىنان دا، جىنىسىنان دا بەيحابار «دوستار» تاباتىنىن قايتەرسىز. ونداي ونلاين دوستىڭ دا دوسى بار. ءبىرى ەرمەك ءۇشىن اڭگىمە-دۇكەن قۇرسا، ەندى ءبىرى ارام ويمەن بالانىڭ سەنىمىنە كىرۋگە تىرىسادى. ءبىز قوزعاپ وتىرعان بۇگىنگى ماسەلە دە وسى ويىندا جىمىسقىسى بار جۇزىقارالار تۋرالى بولماق. ولار الدىمەن ءتۇرلى ويىندار ارقىلى بالانى قىزىقتىرادى. ودان سوڭ بالا تۋرالى مالىمەتتى جيناپ الىپ، بىرتە-بىرتە قورقىتۋ، بوپسالاۋ، سەندىرۋگە كوشەدى. اقىر سوڭىندا اڭقاۋ بالا جالعان اككاۋنت يەسىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرەتىن دەڭگەيگە جەتەدى. وسىنداي «دوستىقتىڭ» سوڭى بالانىڭ ءوز-وزىنە قول جۇمساۋىمەن اياقتالعان قايعىلى وقيعالار دا از بولماي وتىر.
بۇل ماسەلەنى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تا نازاردان تىس قالدىرعان جوق. مەملەكەت باسشىسى بيىلعى «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «بالالاردى كيبەربۋللينگتەن قورعاۋ جونىندەگى زاڭنامالىق شارالاردى قابىلدايتىن كەز كەلدى. بالالار قۇقىن قورعاۋ جونىندەگى باسقا دا شارالاردى كۇشەيتۋ كەرەك»،- دەگەن ەدى. ەل پرەزيدەنتىنىڭ وسى تاپسىرماسىن ءتيىستى ورگاندار قاپەرگە الادى دەپ سەنەمىز. سەبەبى، ەرتەڭگى ۇرپاقتى كيبەرشابۋىلدان قورعاۋدى زاڭ جۇزىندە قولعا الاتىن كۇن الدەقاشان تۋعان بولاتىن. بۇل جۇمىس جەدەل قولعا الىنباسا الداعى كۇنى سان سوعىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. بۇگىندە جات اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەن جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن دە وسى كيبەرشابۋىلدىڭ قۇربانى دەپ قاراۋعا بولادى.
بۋللينگ جاساۋشى ءوز شابۋىلىن كۇشپەن دە، سوزبەن كەمسىتۋ ارقىلى دا جاسايدى ءارى بۇل ارەكەتىن ءجيى قايتالاۋى مۇمكىن. قوعامدا “بۋللينگ مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا عانا بولادى” دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. شىندىعىندا، كەز كەلگەن جاستاعى ادام ۇيدە، كوشەدە، جۇمىستا، وقۋ ورنىندا، بارلىق جەردە بۋللينگپەن ۇشىراسۋى مۇمكىن. بىراق بۇل تاسىلمەن شابۋىل جاسايتىندار نەگىزىنەن كامەلەت جاسىنا تولماعان مەكتەپ وقۋشىلارىن نىساناعا الادى. ويتكەنى، قورعانسىز بالالار قورىققانىنان وزىنە قىسىم جاسالىپ جاتقانى تۋرالى ەشكىمگە ايتپايدى. ءتىپتى، اتا-اناسى مەن جاقىندارىنا ءتىس جارماي، شابۋىلشىنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى. كيبەربۋللينگ جاسايتىنداردىڭ اراسىندا پەدوفيلدەر كوپ كەزدەسەدى. ولار بالالاردى الداپ-ارباپ، جەلىگە جالاڭاش تۇسكەن ۆيدەو نە سۋرەتتەرىن سالۋعا كوندىرەدى. كەيىن سول سۋرەتتەردى جۇرتقا جاريا ەتەمىن دەپ قوقان-لوققى جاساۋ ارقىلى كەزدەسۋگە شاقىرادى، نە اقشا بوپسالايدى. ال قىسىمعا شىداماي، شاراسىز كۇيگە تۇسكەندەرى كوپ جاعدايدا وزىنە قول سالادى. ساراپشىلاردىڭ سوزىنشە، كيبەربۋللينگ قازىر بۇكىل الەمدەگى وتە وزەكتى پروبلەماعا اينالعان. وكىنىشتىسى، قازاقستاندا دا كيبەربۋللينگكە ۇشىراعان بالالار از ەمەس. كيبەربۋللينگ ءوز قۇربانىنا تاۋلىگىنە 24 ساعات بويى تىنىم بەرمەيدى، ءجاسوسپىرىمنىڭ ءوزىنىڭ قورعاۋسىز قالعانىن سەزىنتىپ، اۋىر پسيحولوگيالىق كۇيگە ۇشىراتادى. ءجاسوسپىرىم ءوزىن كىم اڭدىپ جۇرگەنىن بىلمەيدى جانە قاۋىپتى ۇلعايتىپ كورسەتۋگە بەيىم كەلەدى. اڭدۋشىلاردىڭ اتى-ءجونىنىڭ جاسىرىن بولۋى قورقىنىش، ۇرەيىن كۇشەيتە تۇسەدى ەكەن.
كيبەربۋللينگ جايلى بەلگىلى زاڭگەر ابزال قۇسپان ءوزىنىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىندا: «بىزدە ارنايى زاڭ جوق. قازىر قوعامداعى بەلسەندى ازاماتتار، باستاماشى توپ قۇرىپ، وسىعان كىرىسىپ جاتقانىنان حاباردارمىن. ونداي زاڭ ءسوزسىز قاجەت، سەبەبى ينتەرنەت جەلىسىندە بۋللينگ ارەكەتتەرى كوبەيۋدە. ول بولەك قوعامدىق قاتىناس بولعاندىقتان زاڭدى رەتتەۋدى ءسوزسىز قاجەت ەتەدى!»،- دەپ كيبەرشابۋىلشىلاردىڭ جىمىسقى ارەكەتتەرىنىڭ جاي جاپسارى جايلى تۇسىندىرگەن بولاتىن.
راسىمەن دە قازىرگى تاڭدا الەۋمەتتىك جەلىدەگى «الەمجەتتىك» جاساۋ جولدارى جىل سايىن تۇرلەنىپ، قۇيتىرقى ارەكەتتىڭ قۇرباندارىنىڭ قاتارى كوبەيمەسە ازايار ەمەس. شالىس باسقاندى شۇقىپ كورسەتىپ، ادامنىڭ ار-نامىسىن اياق استى ەتەتىن جەكە باستىڭ ماسەلەسىن جاسقانباي جالپاق جۇرتقا جاريا ەتە بەرەتىن قوعامنىڭ ماقساتى ادام ءولتىرۋ بولماسا دا، كيبەرشابۋلشىنىڭ ارەكەتتىنە ساياتىنىن ءبىرى تۇسىنسە، ءبىرى تۇسىنە بەرمەيدى. «ون كۇنانىڭ توعىزى تىلدەن» دەگەن، بۇگىندە تىلدەرى سالا-قۇلاش، ىشكى زاپىرانىن سىرتقا شىعارىپ، اينالاسىنا ايداھارشا اقىرىپ وتىراتىندار وزگەنىڭ ءومىرىن ويلاماسا دا، ءوز ۇرپاعىنا قانداي تاربيە بەرىپ جاتقاندىعىن ويلاسا يگى ەدى. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەگەندەي اتا-انانىڭ «ءومىرىن» كوشىرىپ الاتىن بالالار سول ارەكەتتىردى قايتالاماسىنا كىم كەپىل؟!
وسكەلەڭ ۇرپاعىمىز ورەسكەل ىستەرگە بارماسىن، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماسىن، ۇكىلى ءۇمىتىمىزدى ۇزبەسىن دەسەك ءوزىمىز ۇلگى كورسەتىپ، اقىرىن ءجۇرىپ انىق باسقانىمىز ابزال بولار!
