مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ احۋالى

3684
Adyrna.kz Telegram

قازاق ءتىلى ءوز تاريحىندا اسا كۇردەلى احۋالدى كەشۋدە. تىلدىك ورتا بارعان سايىن تارىلىپ، قولدانۋ ساپاسى قۇلدىراي تۇسۋدە. بۇل قۇجات قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلاتىن قازاق ءتىلىن دامىتۋ سالاسىنا قاتىستى ءۇستىرتىن ساراپتامالىق بايان بولىپ تابىلادى. ماقسات - بەيرەسمي كوزقاراس رەتىندەگى بۇل قۇجاتتى قوعامدىق ورتا نازارىنا سالۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ۇدەرىسىنە وڭدى ىقپال ەتۋ.

قازاقستانداعى تىلدەردىڭ احۋالى جونىندە ناقتى دا دايەكتى زەرتتەمەلىك دەرەككوزدىڭ جوقتىعىنان، قوعامدىق تاراپتان ازىرلەنگەن اتالمىش بايان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريا بولعان، قوعامدىق ورتاعا بەلگىلى جايتتەرگە، اقپاراتتارعا، كوزقاراستارعا، دەرەكتەر مەن جاعدايلارعا نەگىزدەلدى.

بۇل قۇجات رەسمي بيلىكتى سىناۋعا نە مۇقاتۋعا ارنالعان قانداي دا ءبىر ساياسي مالىمدەمە ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى احۋالىن ساراپتاۋدى ونىڭ ادەبيەتتىك ءتىل («ادەبيەتتىك ءتىل» ۇعىمى رەتىندە وسىزامانعى رەسمي ءستيلى ورنىققان ءتىل الىنىپ وتىر، ول ادەتتە «ادەبي ءتىل» - يازىك ۆەجليۆوستي تۇرىندە اتالىپ ءجۇر)  رەتىندەگى جانە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىندەگى جاعدايىن بارىنشا شىنايى اشۋ ارقىلى، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قاجەتتى ۇسىنىمداردى مالىمدەۋ قاراستىرىلدى.

ءى. قازاق ءتىلىنىڭ ادەبيەتتىك تىلگە اينالۋ احۋالى

بۇگىنگى داۋىردە قوعامدىق قاتىناستىڭ باستى يگىلىگى بولۋ ءۇشىن ءتىلدىڭ ادەبيەتتىك سيپاتىنىڭ دامۋى - نەگىزگى شارت. قازاق ءتىلىنىڭ ادەبيەتتىك دەڭگەيىن انىقتاۋ جولىندا رەسەيلىك اكادەميك ف.پ.ءفيليننىڭ ادەبيەتتىك ءتىلدىڭ تۇجىرىمداماسىن ايقىندايتىن 7 بەلگىسىن قولدانۋ ارقىلى قاراستىرىلادى.

1.ءتىلدىڭ وڭدەلىمى (وبرابوتاننوست يازىكا).

ءتىل كەز كەلگەن ەتنوستىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق مەملەكەتتىڭ دامۋى بارىسىنداعى لينگۆيستيكالىق قۇبىلىس. بۇل تاراپتان العاندا، «قازاق ءتىلى – اگرارلىق شارۋاشىلىققا ءتان سيپاتتى، فولكلوردىڭ ىقپالىنداعى ءتىل» دەگەن كوزقاراستىڭ بارىن جوققا شىعارۋعا دا، ول ۋاجگە كوز جۇمىپ قاراۋعا دا بولمايدى. بۇعان قوسا، قازاق لەكسيكاسى نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىن بەينەلەپ، كوبىنە مالشىلىق جانە اۋىلدىق تۇرمىسپەن شەكتەلەتىندىگى دە قوعامدىق ۋاجگە اينالعان.

ەڭ باستىسى، قازاق ءتىلىنىڭ پوستيندۋستريالدىق قوعام جاعدايىنداعى قولدانىسقا تولىق بەيىمدەلمەگەندىگى عىلىمي نىسانعا اينالماي وتىر. بۇل ماسەلە عىلىمي كۇن تارتىبىندە بايىپتى قويىلماعاندىقتان جانە سوعان سايكەس شارا الىنباعاندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ قالالىق تۇرعىندار تىلىنە اينالا الماۋى تاعى دا سوعان ايعاق. وسىنىڭ ناتيجەسىندە  قازاق ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ ۇعىمدارى مەن ءسوز ورامدارىن سولايىمەن كوشىرۋگە امالسىز بەيىمدەلگەن.

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوز قاعيدالارىنان جۇرداي بولۋ قاتەرى تۋىنداپ، وزگە ءتىلدىڭ جۇيەسىن نەگىز ەتۋگە ءماجبۇر. سوندىقتان دا، قازاق تىلىندەگى رەسمي ءسوز ورامدارى تۇسىنىكسىز، جالاڭاۋدارمانىڭ تالابىنا عانا جاۋاپ بەرەتىن قاساڭ ءماتىن رەتىندەگى قولدانىستا. وسىدان بارىپ، قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي  سالاسى دامىماي، تۇتىنۋشىلارىنا كەرەكسىز، اۋدارمالىق ستاتيستيكا ءۇشىن جانسىز رەسمي ءتىل سالاسى رەتىندە قالىپتاسۋدا. بۇل، اسىرەسە، ىسجۇرگىزىم (دەلوپرويزۆودستۆو) تىلىنە ءتان بولۋدا. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قالىپتاسا باستاعان قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي سالاسى وسىلايشا كەرى كەتۋ ۇدەرىسىن باستان كەشۋدە.

اتالمىش جاعدايدى عىلىمي سارالاپ، تالداپ، دۇرىس-بۇرىستىعىن جونگە سالاتىن عىلىمي-اكىمشىلىك قۇرىلىم جوق. سايىپ كەلگەندە، بۇل ءجايت قازاق ءتىلىنىڭ پوستيندۋستريالدىق ءتىل رەتىندە ەمەس، ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي سالاسىن سىڭىرمەستەن، جالاڭ تۇردەگى جانسىز اۋدارما ءتىل رەتىندە قالىپتاسۋىنا يتەرمەلەۋدە. سول سەبەپتى قازاقتىلدى تۇتىنۋشى رەسمي تۇردەگى قازاق ءماتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ ءورىستىلدى نۇسقاسىن وقۋعا ءماجبۇر. وسىلايشا، رەسمي ءستيلى دامىماعان قازاق لەكسيكاسىن بارعان سايىن ورىس ءتىلىنسىز ءسىڭىرۋ مۇمكىن بولماۋدا.

قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورى اۋىلدىق جانە مالشىلىق تۇرمىس تاراپىنان قاراعاندا اسا باي، بىراق ونىڭ وڭدەلىمى جولعا قويىلماعاندىقتان جانە رەسمي سالاداعى اينالىمى دامىماعاندىقتان، ءتىل رەسمي قولدانىسقا كەلگەندە جۇتاڭ تارتۋدا. بۇل – ءتىل وڭدەلىمىنىڭ كازىرگى جاعدايىنان حابار بەرەتىن كورىنىس.

قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبە العالى ونى عىلىمي تۇرعىدان پوستيندۋستريالدىق قوعام جاعدايىندا دامىتۋ ماسەلەسى اشىق قالىپ كەلدى. بۇل ماقساتتا نە باعدارلاما، نە ىرگەلى جوبا نەمەسە دەربەس عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى ۇيىمداستىرىلماي كەلەدى.

  1. ءتىل قاعيداسىنىڭ قالپى (نورميروۆاننوست يازىكا).

قازاق ءتىلى بۇگىندە بۇرىن قالىپتاسقان ەرەجەنى تارك ەتۋ ۇدەرىسىن باستان كەشۋدە. گرامماتيكالىق ەرەجەلەر تۇراقسىز، دايەكسىز، ەكىۇشتى جانە قايشىلىقتى. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ مويىنداۋىنشا، ونداي كورىنىستى ونداعان قاتەلەرمەن ەسەپتەۋگە بولادى. وكىنىشكە وراي، ءتىلدىڭ قاعيداسى قانشالىقتى ورىندالاتىندىعى جونىندە جۇرگىزىلگەن مونيتورينگ جوق، ءتىپتى قاراپايىم تۇردە جەكەلەگەن عالىمداردىڭ سوڭعى جىلدارداعى ءتىل قاعيداسىنىڭ ورىندالۋىنا جاساعان ساراپتاماسى دا كورىنبەيدى. بۇعان سەبەپ - اتالمىش سالانىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولعا الىنباۋى.

سويلەم قۇرىلىمى قازاق تىلىنە ءتان ەمەس جۇيەگە نەگىزدەلگەن كورىنىستەر داعدىعا اينالىپ، قازاق ءتىلىنىڭ نورماسىنا كەرەعار جايتتەر قاعيداعا اينالۋ ۇستىندە. قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ىشكى الەۋەتىنەن تۋىنداماعان، وزگە ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىنا باعىنعان قاعيدالار قازاق ءتىلىنىڭ جۇيەسىن تالقانداپ، ءتىل تابيعاتىنا قايشى ەرەجەلەر تۋىنداتۋدا. وسىلايشا ءتىل قاعيداسىنىڭ تارك ەتىلۋى جازبالىق، اۋىزەكىلىك سالا بويىنشا جاپپاي كورىنىس بەرۋدە.

  1. ءتىلدىڭ تۇرلامى (ستابيلنوست يازىكا).

بۇگىندە قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق بىرلىكتەرى بىرجاقتى مانگە يە ەمەس، ءبىر ءسوز الۋان ماعىناعا يە بولماسا ءتۇرلى سوزدەر جابىلىپ ءبىر ماعىنا بىلدىرۋدە. وسىدان بارىپ، ءتىلدىڭ تۇرلامسىزدىعى تۋىنداپ وتىر. قازاقى ورتادا ونى ءتىل بايلىعىنىڭ كورىنىسى دەگەن قاساڭ ۇعىممەن قابىلداۋ قالىپتاسقان. سودان كەلىپ، قاپتاعان سوزدەردى ناقتى ۇعىم ءۇشىن تاڭداۋدا قيىندىق تۋىپ، قولدانۋعا كەلگەندە سەنىمسىزدىكتى قوزدىرۋدا. وسىعان وراي، «قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى لەكسيكاسى ۇعىمنىڭ سوزدىك ورنەگى رەتىندە ماعىنا جاعىنان دا، ءتۇر جاعىنان دا دورەكى بۇرمالاۋعا ۇشىراپ وتىر» دەۋشىلەرگە دايەكتى داۋ ايتۋ قيىن. بۇل دا ءتىلدىڭ پوستيندۋستريالىق سيپاتتا دامىماي، ءاربىر ءسوزدىڭ وزىنە ءتان ۇعىمعا قاتىستى لەكسيكالىق بىرلىك رەتىندە قالىپتاسپاي قالعاندىعىنان قوردالانعان ماسەلە.

  1. ءتىل ءستيلىنىڭ سالالانۋى (ديففەرەنتسياتسيا ستيليا يازىكا).

ادەبيەتتىك ءتىل ءوزىنىڭ رەسمي ستيلدىك سالالارى ارقىلى كورىنىس تابادى. ال، ءتىلدىڭ ستيلدىك دامۋى سالالىق تەرميندەردىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي قاتىستى. قازاق ءتىلىنىڭ ەكونوميكا، ىسجۇرگىزىم، عىلىم مەن تەحنيكا سالالارىنا ءتان ادەبيەتتىك رەسمي ستيلدەرى تولىق قالىپتاسپاعان. الەۋمەتتىك-ساياسي جانە رۋحاني سالالارعا بۇرىنعىشا ستيحيالىق سيپاتتاعى قولدانىس ءتان بولىپ قالىپ وتىر. ءومىردىڭ ءتۇرلى سالالارى بويىنشا رەسمي سيپاتى دامىماعاندىعىنان، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىمى تۇرمىستىق دەڭگەيمەن شەكتەلۋدە.

ءتىلدىڭ سالالىق تەرميندەرى جالاڭ وتانشىلدىقتىڭ قۇربانى بولۋدا. بەلگىلى ءبىر عىلىمي سالا بويىنشا قازاق تەرميندەرىن قالىپتاستىرۋ سول سالانىڭ ماماندارىنىڭ ەمەس، كەزدەيسوق ءتىل جاناشىرلارىنىڭ كىرىسۋى ارقىلى شەشىمىن تاپقان. بۇل ۇدەرىس ءتىلدىڭ ءسوزجاسام قابىلەتىن وڭدى-سولدى تارك ەتۋدە.

قازاق تەرميندەرىن قالىپتاستىرىپ، دامىتۋعا، تەرمين قورىن بەكىتۋگە ارنالعان مەملەكەتتىك تەرمين كوميسسياسى جاڭا تەرميندەردى قازاق ءتىلىنىڭ تەوريالىق جۇيەسىنە سايكەس ورنىقتىرۋعا يكەمسىز، عىلىمي ساراپتامادان وتپەگەن جاساندى دا ءتىل تابيعاتىنا جات سوزدەردى زاڭداندىرۋعا ءماجبۇر قۇرىلىم بولىپ قالۋدا. ويتكەنى، تەرمينكوم -  ناقتى بەكىتىلگەن تۇجىرىمداما، كريتەريلەر بويىنشا ەمەس، ءتىپتى، عىلىمي كەڭەستەردىڭ تەرەڭ تالقىلاۋىنسىز تەرمين بەكىتۋ ۇدەرىسىن قالىپتاستىرىپ العان، جۇيەسىز ءارى قيسىنسىز، ارەكەتى بۇلىڭعىر قۇرىلىم. ءسويتىپ، رەسمي ستيلدىك سالانىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگياسى جەكەلەگەن كوزقاراس پەن قوعامدىق تالعاجاۋ ۇدەرىسىنىڭ ناتيجەسىنە  اينالىپ وتىر.

  1. ءتىلدىڭ امبەباپتىعى (ۋنيۆەرسالنوست يازىكا).

قازاق ءتىلىنىڭ سالالىق جاعىنان دامىماۋ سالدارى ونىڭ امبەباپتىق قابىلەتىنە نۇقسان كەلتىرۋدە. سودان بارىپ، ءتىلدىڭ اتقارىمپازدىعى (فۋنكتسيونيروۆانيە) كەرى كەتىپ وتىر. وسىنىڭ كەسىرىنەن قازاق ءتىلى دەربەس لينگۆيستيكالىق جۇيە ەمەس، ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارما نۇسقاسى تۇرىندە قالىپتاسۋ ۇدەرىسى ورنىقتى. ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك ءتىل اقپارات ءوندىرۋدىڭ تىلىنە اينالا الماي وتىر، ونىڭ ۇستىنە پارلامەنت پەن ۇكىمەتتەگى زاڭ شىعارۋ جانە باسقارۋ ءتىلى، ءوندىرىستى مەڭگەرۋ ءتىلى بولا الماۋدا.

مەملەكەتتىك (ياعني، رەسمي) ءتىلدىڭ ءمانى مەملەكەتتىك مىندەتتى اتقارۋعا ارنالعان ۇدەرىستىڭ جۇمىس ءتىلى رەتىندە قالىپتاسپاعان، ونىڭ ورنىن بىرىڭعاي ورىس ءتىلى اتقارىپ، ەل كونستيتۋتسياسىنىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعى «ورىس ءتىلى قازاق ءتىلىنىڭ ورنىنا مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قولدانىلادى» دەگەن ءۋاج رەتىندە جۇزەگە اسىرىلۋدا. سەبەبى، ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلعانىمەن، قازاق ءتىلى مەملەكەتتى باسقارۋعا ورىس تىلىمەن قاتار  ءارى تەڭ دارەجەدە قولدانىلماي وتىر.

قازاقستان ەگەمەن بولعالى قازاق ءتىلى قوعامدىق ءومىر سالاسىنىڭ ەلۋگە تارتا اياسىنا ەنگىزىلۋ قاراستىرىلمادى، اقىرىندا كەڭەستىك كەزدەگى ونشاقتى عانا قولدانىم اياسىمەن شەكتەلگەنىمەن، كەيبىر كورسەتكىشتەر بويىنشا احۋال ودان دا تومەن قۇلدىراۋدا.

قازاق ءتىلى ديپلوماتيالىق رەسمي ءتىل رەتىندە قالىپتاسپاي وتىر. مەملەكەتتىك ءتىل وزگە شەتەلدىك تىلدەرمەن ورىس ءتىلى ارقىلى عانا اۋدارما ىسجۇرگىزىم دەڭگەيىندە قامتىلعان، ال ديپلوماتيالىق ۇدەرىس ءتىلى رەتىندە ىسكە اسپاۋدا. ناتيجەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ الەمدىك تىلدەرمەن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى دەلدالسىز (ورىس ءتىلىنسىز) اراقاتىناسى جوققا ءتان. بۇعان ايعاق رەتىندە قازاق ءتىلىنىڭ شەت تىلدەرمەن تىكەلەي قاتىسقا شىعارۋ تەتىگى بولىپ تابىلاتىن تىلماشتىق (ىلەسپە اۋدارما) تۇراقتى تاجىريبە مەن ونىڭ ديپلوماتيالىق تىلدىك قۇرىلىم رەتىندە قالىپتاسپاعاندىعىن اتاۋعا بولادى.

  1. ءتىلدىڭ قوعامعا ورتاق مىندەتتىلىگى.

قازاق ءتىلى - ءالى كۇنگە قوعامنىڭ بار مۇشەسى ءۇشىن ءبىلۋ مىندەتى جۇكتەلمەگەن ءتىل. بۇل تالاپ قوعامنىڭ بار مۇشەسى تۇگىلى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر ءۇشىن ورىس تىلىمەن قاتار ءبىلۋ مىندەتى جۇكتەلمەي ءارى زاڭدانباي وتىر. مەملەكەتتىك قىزمەتكە سىننان ءوتۋ تالابىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى ەنگىزۋ قاراستىرىلماعاندىقتان، مەملەكەتتىك قىزمەت اياسىندا قازاق ءتىلىنىڭ قاراپايىم دەڭگەيىن بىلاي قويعاندا، اۋىزەكى ءسوزدى ۇعا ءبىلۋدىڭ ءوزى تالاپتا جوق. بۇل جاعداي مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورىستىلدىلەر مەن سول ءتىلدى مەڭگەرگەن قازاقتىلدىلەردىڭ عانا شوعىرلانۋىن قالىپتاستىرعان. بىرىڭعاي قازاقتىلدىلەردىڭ، اسىرەسە، ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردا قىزمەت ەتۋى بارعان سايىن مۇمكىن بولماي قالۋدا. ناتيجەسىندە تۇمىستىق دەڭگەيدەگى قاتىناستى ەسكەرمەگەندە، مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسى ءبىرتىلدى ء(ورىستىلدى) ورتاعا اينالىپ بولدى.

 

ارناۋلى زاڭمەن انىقتالماعاندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسى جونىندەگى 7-باپتىڭ 1-تارماعى دەكلاراتسيا تۇرىندە عانا قالىپ وتىر. بۇل جاعىنان ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي تۇردە قولدانىلۋىنىڭ ءوزى مەملەكەتتىك مارتەبەلى تىلدەن اناعۇرلىم جوعارى قۇزىرى بار مەملەكەتتىك نىشان بولىپ قالىپتاسقان. ءسويتىپ، كۇن تارتىبىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ورىس تىلىمەن قاتار نەمەسە سونىمەن تەڭ دارەجەدە قولدانۋ ماسەلەسى ۋشىعۋدا. قازاق ءتىلىن ءبىلۋدىڭ قوعامعا ورتاق مىندەتتىلىگى جوقتىقتان، مەملەكەتتىك ءتىل وتباسى مەن تۇرمىستىق دەڭگەيدەن اسپاۋدا. بۇعان قوسا، قازاق ءتىلى تۇتىنۋ ءتىلى رەتىندە دە قالىپتاسپاعان: دۇكەندەردە، ساۋداجايلار مەن مەيرامحانالاردا ارنايى ءتىلماشتار بولماسا قىزمەت ەتۋشىلەردەن قازاق تىلىندە قىزمەت كۇتۋ قيىنداي تۇسۋدە.

  1. ءتىلدىڭ اۋىزەكى (فولكلورلىق) جانە جازبالىق ۇلگىلەرى.

قازاق ءتىلى – اۋىزەكى دە، جازباشا دا ۇلگىلەرى قالىپتاسقان ءتىل.

ال، ءتىلدىڭ رەسمي ءستيلى اۋدارما سالانىڭ ناتيجەسىندە قالىپ وتىرعاندىقتان، دامي الماۋدا. كازىرگى قازاق ءتىلى نەگىزىنەن تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى قولدانىستا بولعاندىقتان، ءبىر ىزگە تۇسپەگەن وڭىرلىك سيپاتتاعى لەكسيكالىق  اينالىم ءتىلدىڭ  بۇرىن قالىپتاسقان اۋىزەكى جانە جازباشا رەسمي ستيلدەرىن ودان ءارى دامىتۋعا كەدەرگى كەلتىرۋدە. ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلى دەربەس اقپارات ءوندىرۋ ءتىلى ەمەس، اۋدارمالىق دەڭگەيدەن اسا الماعاندىقتان دا، رەسمي ءستيلدىڭ ورنىعۋى كۇردەلى ماسەلەلەردى قوردالاندىرا تۇسۋدە.

وڭىرلىك لەكسيكالىق اينالىمنىڭ باسىڭقى كورىنىسى وڭىرلىك، لوكالدىق فونەتيكانى ءتىلدىڭ باستى زاڭدىلىعىنا اينالدىرىپ، ونى ەملەگە دە ەنگىزە باستادى. ءسويتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ باستى زاڭى سانالاتىن ۇندەسىم قاعيداسى كورەر كوزگە بۇزىلۋدا.

كەيبىر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازاق ءتىلىنىڭ اۋىزەكى جانە جازباشا رەسمي ستيلدەرى تۇرمىستىق دەڭگەيدەن ءارى اسپاۋدا جانە ول باقىلاۋسىز، ستيحيالىق دامۋ جولىنا تۇسۋدە، رەسمي ستيلدىك نورمالاردان اۋىتقۋ داستۇرگە اينالۋدا. ونداي اۋىتقۋلار مىناداي جولداردان كورىنىس تابۋدا: سوزدەردىڭ مازمۇندىق جانە تۇرلىك تۇرلامسىزدىعى; گرامماتيكالىق، سينتاكسيستىك، ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق قاتەلەر; وي بىلدىرۋدەگى جۇيەسىزدىك; كىرمە جانە قوس سوزدەر مەن كونفليكتوگەندەردىڭ مولدىعى; جارتىلاي ءارى كەسىندى فرازالاردىڭ كوپتىگى ت.ت. بۇل اۋىتقۋلار تىلدىك ادەبيەتتىك نورمالاردىڭ رەسمي دەڭگەيدەگى قولدانىسىندا ۇردىسكە اينالىپ، رەسمي ءستيلدىڭ ورنىعۋىنا قارسى باعىتتالعان زاڭدىلىق رەتىندە بەكي تۇسۋدە.

ءىى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قالىپتاسۋ احۋالى

مەملەكەتتىك مىندەتتى اتقارۋ جولىنداعى قاتىناس قۇرالى بولىپ تابىلاتىن ءتىلدى بۇگىندە مەملەكەتتىك نەمەسە رەسمي ءتىل اتاۋ قالىپتاسقان. قازاق ءتىلى قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە زاڭ جۇزىندە بەكىگەنىمەن، ول مارتەبەنى تولىق تۇردە ورىس ءتىلى اتقارىپ وتىر. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە دامۋ جانە ونىڭ قوعامدىق ورتاداعى مويىندالۋ دەڭگەيىن كورسەتەتىن جايتتەردىڭ ءوزى بۇل سالاداعى  باستى كەدەرگىلەر بولىپ تابىلادى. سولاردى اتاپ ءوتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ شىنايى احۋالىنا كوز جەتەدى.

1.ساياسي كەدەرگى.

قازاق ءتىلى  مەملەكەتتىك ءومىردىڭ بارلىق ۇدەرىسىن قامتيتىن جۇمىس ءتىلى بولۋعا ءتيىستى جانە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىم، مەكەمەلەردىڭ قولدانىسىنداعى باستى ءتىل بولۋى كەرەك. وزگە تىلدەر زاڭداما بويىنشا جەرگىلىكتى دەڭگەيدە قولدانىس تابۋى مۇمكىن. الايدا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىنا ونىڭ 2-تارماعىنىڭ قايشى ءۋاجى مەملەكەتتىك ايادا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن ءبىر بىرىنە قارسى قويعانى ءوز الدىنا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىن ونىڭ 2-تارماعى جوققا شىعارىپ تۇر. ەكى تارماق ءبىر بىرىنە قايشى بولماس ءۇشىن ەڭ بولماسا، 2-تارماق بىلايشا بولۋى كەرەك ەدى: «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تiلمەن قاجەتتى جاعدايدا تەڭ قولدانىلۋى مۇمكىن

1-تارماقتىڭ قۇزىرەتىن ايقىندايتىن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلدانباي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، 2-تارماقتاعى «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى.» دەگەن ءۋاج قوعامدا جانە قۇقىقتىق سالادا «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى الماستىرادى.» دەگەن ءۋاج رەتىندە قابىلدانعان. بۇل قابىلدامنىڭ ناتيجەسىندە، ورىس ءتىلىن قوعام ءۇشىن مىندەتتى ورتاق ءتىل رەتىندە ورنىقتىرۋ  ۇدەرىسى اياقتالدى. قالىپتاسقان بۇل جاعدايدا، قازاق ءتىلى قازاقستاندىق وزگە دياسپورالار ءتىلىنىڭ قولدانۋ دەڭگەيىندە قالىپ وتىر.

مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مىندەت رەتىندە رەسمي جانە زاڭدامالىق جاعىنان تولىق مويىندالماعان; بۇعان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ مىندەتىن اتقاراتىن مەملەكەتتىك ورگاننىڭ جوقتىعىمەن كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءتىل ساياساتى جونىندەگى ۋاكىلدىك ورگان بولىپ تابىلاتىن ءتىل كوميتەتى (ورىسشا: تىلدەر جونىندەگى كوميتەت) مەملەكەتتىك ورگان دەڭگەيىندە ەمەس، ۆەدوموستۆولىق (مينيسترلىك قاراۋىندا) قۇزىردىڭ اياسىندا بولعاندىقتان، مەملەكەتتىك مىندەتتى اتقارۋعا قاۋقارسىز، قۇزىرسىز. سونىمەن بىرگە ءتىل كوميتەتىنىڭ مىندەتى مەملەكەتتىك ءتىلدى ەمەس، قازاقستانداعى بارلىق ەتنوس تىلدەرىن دامىتۋعا مىندەتتەلگەن. ونىڭ ۇستىنە اتقارىلىپ جاتقان شارالاردىڭ بارلىعى دا اۋەسقويلىق اۋقىمداعى وڭىرلىك، ۇيىمدىق، مەكەمەلىك، ارتەكتى جانە ءار سيپاتتى، ارماقساتتى، اردەڭگەيلى. ءتىل كوميتەتى وزىمەن ءوزى، وڭىرلىك ءتىل باسقارمالارى ءوز بەتتەرىنشە اكىمدىك قۇزىر اياسىندا ارەكەتتەنۋدە، ىستە بىرىڭعاي تىگىڭكى (ۆەرتيكال) باعىنىستاعى مەملەكەتتىك مىندەتتى اتقاراتىنداي مەملەكەتتىك ۇيىمدىق سيپات جوق. وبلىستىق، قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى تىكەلەي اكىمدىكتەردىڭ قۇرىلىمى، ولار ءتىل كوميتەتىنە قارجىلىق جانە اكىمشىلىك تاراپتان باعىنبايدى.

مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىك جالپى مىندەت رەتىندە ەشبىر مەملەكەتتىك ورگاندارعا تالاپ قويىپ، سالماق سالىپ وتىرعان جوق. سايىپ كەلگەندە، ەلدە ناقتى انىقتالعان ءتىل ساياساتى جوق. ەلدەگى باستى ءتىل قۇزىرى مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا ايقىندالماعان. دەكلاراتيۆتىك تۇردە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى بولعانىمەن، شىنايى احۋال بويىنشا ەلدەگى باستى ءتىل ورىس ءتىلى بولىپ تابىلادى. قازاق ءتىلىن دامىتۋ بىرەگەي مەملەكەتتىك مىندەت ەمەس، ەلدەگى ەتنوستار ءتىلىنىڭ ءبىرى رەتىندە، ءسال-ءپال باسىمدىقپەن دامىتۋ عانا قولعا الىنۋدا جانە اتقارىلعان ناتيجەلى ىستەن گورى، ءسوز بەن ۋادە، داڭعازا ناسيحات باسىم.

ءتىل ساياساتىنىڭ نەگىزگى نىسانى رەتىندە قازاق ءتىلىن دامىتۋ جاتقىزىلماعان، نىسان رەتىندە وعان بارلىق  130-دان اسا ەتنوس تىلدەرى جاتقىزىلىپ وتىر. الايدا، بۇل ءتىل ساياساتىنىڭ ساليقالىلىعى ەمەس، ونىڭ جۇيەسىزدىگى مەن ماقساتسىزدىعىن تۋدىرىپ وتىر. جۇزدەن اسا ءتىلدى ءبىر ەلدە دامىتۋ مۇمكىن ەمەستىگى ەسكەرىلمەگەن. مەملەكەتتە مەملەكەتتىك ءتىل عانا دامۋعا جاتاتىنى, ال قالعان تىلدەر ەتنوستىق ورتاق قاتىناس قۇرال مەن ەتنوستىق مادەني نىسان رەتىندە قورعاۋعا الىناتىنى ساياسي ناقتى ماقسات رەتىندە ايقىندالماعان جانە ساياساتقا اينالماعان.

قابىلدانعان تۇجىرىمدامالار مەن باعدارلامالار قاساڭ سوزۋارلىققا ۇرىنعان، دەكلاراتيۆتىك سيپاتى عانا بار، ناقتى باعىت پەن ءىس-شارانى، مىندەتتى انىقتاۋعا دارمەنسىز. سوندىقتان دا ەلدە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا ارنالعان ناقتى شەشىم مەن زاڭداما جوق، بارى دولبار مەن جورامالعا نەگىزدەلگەن. ناقتىلانباعان ءتىل ساياساتى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا بىردەن ءبىر ساياسي كەدەرگى بولىپ وتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق ءتىلى ءبىرتۇتاس ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىنا قاجەتتى فاكتورعا اينالماي وتىر. مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردە مەملەكەتتىك تىلگە قولايلى ورتا مەن مۇمكىندىك جاساۋ ساياساتى جۇرگىزىلمەي، ءتىل ساياساتى جاتتاندى شارالارمەن قامتىلعان ناتيجەسىز الدانىش رەتىندەگى كورىنىسكە اينالعان. تىلدىك ساياساتتى اتقارۋعا، جۇزەگە اسىرۋعا مەملەكەتتىك مىندەت ەشكىمگە ناقتى جۇكتەلمەگەن جانە كورسەتىلمەگەن، تالاپ ايقىندالماعان.

مەملەكەتتەگى ىسجۇرگىزىم ۇدەرىسىن باقىلاۋ تەتىگى ايقىندالماعان. كونستيتۋتسيا قابىلدانعان كۇننەن باستاپ مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزۋگە ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمدار، باستى زاڭنىڭ قۇزىرىنا قايشى ءتۇرلى مەرزىمدەردى ويلاپ تابۋ ارقىلى ىسجۇرگىزىمدى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋدەن استىرتىن تۇردە باس تارتىپ كەلەدى. بۇل جاعىنان ءتىل كوميتەتى تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باستى ۋاكىلدىك ورگان رەتىندە ولاردى باقىلاۋ جونىندەگى دەربەس شەشىم قابىلداي المايدى جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ قۇزىرى جوق. ال، مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگى بۇل ماسەلەدەن ءوزىن ءوزى مەيلىنشە وقشاۋلاعان.

2.ەكونوميكالىق كەدەرگى.

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا ءبولىنىپ جاتقان قارجى جالپى العاندا بۇرىنىراقتا قوماقتى بولعانىمەن، ءتىل كوميتەتى تاراپىنان قۇرالعان بۇل بيۋدجەت بارىنشا ساراپتالىپ ايقىندالعان ماقساتتارعا ەمەس، جولايى جانە سۋبەكتيۆتىك پىكىرلەردىڭ ىقپالىمەن انىقتالعان باعىتتار مەن جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا جۇمسالىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، مەملەكەتتىك ءتىلدى جەلەۋ ەتىپ بولىنگەن جەرگىلىكتى بيلىك دەڭگەيىندەگى قارجى دا بۇرىن 2010 جىلدارى اسا قوماقتى بولعان، بىراق ولاردىڭ قانداي ماقساتقا جانە ناتيجەگە جەتكىزگەندىگى بەيمالىم. قىرۋار قارجى كوزىنىڭ تيىمدىلىگى ۇلكەن كۇدىك تۋعىزادى; اسىرەسە، ءتىل وقىتۋ ماسەلەلەرىنە ميلليونداپ ءبولىنىپ جاتقان قارجىنىڭ تيىمدىلىگى اسا تومەن، بۇل جونىنەن ءالى كۇنگە مونيتورينگ جاسالعان ەمەس، ءاربىر مەمقىزمەتشىگە قانشا اقشا ءبولىندى، ونىڭ ناتيجەسى قانداي دەگەن ساۋال سول كۇيىندە قالدى; جالپى بۇل ماسەلەدە ءتيىمدى تاكتيكا قاراستىرىلماۋدا. قىرۋار قارجى ءبولىپ ءتىل وقىتۋ ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرعاننان گورى، ءتىل ۇيرەنۋشىگە الدەقايدا ءتيىمدى تىلدىك ورتا جاساقتاۋ ساياساتى قولعا الىنباي وتىر.

مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ ىنتالاندىرۋ جۇيەسىمەن قامتىلماۋدا، قازاق ءتىلىن بىلەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە ءتيىستى سىياقىمەن دە قاراستىرىلماعان. الايدا، قوستىلدى قىزمەتشىلەر ءوز مىندەتىنە قوسا ىسجۇرگىزىمدى قازاقشاعا اۋدارۋ ءىسىن دە تەگىن اتقارۋدا، ولاردىڭ ەڭبەگى ادىلەتتى تۇردە قورعاۋعا الىنباعان.

مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپارات ءوندىرىسى مەن ونەر، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسى ناقتى ءارى ايىرىقشا ەكونوميكالىق قولداۋعا جاتپاي وتىر. سونىڭ كەسىرىنەن بۇقارالىق اقپاراتپەن قامتۋدىڭ 2000 جىلدارداعى احۋالى بويىنشا  10 % - ى عانا قازاق ءتىلدى اقپارات ءوندىرىسى بولعانىمەن، بۇل ءونىمنىڭ جارتىسىنىڭ ءوزى ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارمالارى بولىپ تابىلادى. ءسويتىپ، قازاقتىلدى اقپارات ءوندىرىسى يندۋستريالىق دەڭگەيدى بىلاي قويعاندا، دەربەس وندىرىستىك سالاعا اينالماۋدا. ال، قازاقتىلدى كينو، ادەبيەت جانە باسقا گۋمانيتارلىق ونەر شەتەلدىك ەكسپانسيا ىقپالىنان شىعا الماي، قۇرساۋدا قالىپ وتىر. ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىم سالاسى ەڭ تومەنگى قاجەتتىلىك بولىپ تابىلاتىن قازاق تىلىندە شىعاتىن ادەبيەت پەن وقۋلىققا زارۋلىكتى باستان كەشۋدە. اتالمىش ءجايت بۇل سالالارعا سالىقتى تومەندەتۋ، ءتيىستى ونەراقى تولەۋ سەكىلدى قاراپايىم شارالارمەن دە كوتەرمەلەنبەۋدە.

3.مەنەدجمەنتتىك كەدەرگى.

قازاقستانداعى قازاق ءتىلىنىڭ ورنى ناقتى ايقىندالماعاندىقتان، ءالى كۇنگە ونى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قولدانۋ مەن لينگۆيستيكالىق نىسان رەتىنە دامىتۋ شاتاسقان شارالاردىڭ كورىنىسى بولۋدا. بۇل سالاداعى مەنەدجمەنتتىڭ تومەندىگى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ  جانە ەنۋ نىسانى رەتىندەگى ماقساتتاردىڭ ناقتىلانباعانىنان تۋىنداپ وتىر. سونىڭ كەسىرىنەن، ءتىل كوميتەتىنىڭ باستى باعىتى بۇلدىر، ىشكى قۇرىلىمى ءتيىستى باعىتتار مەن مىندەتتەرگە سايكەستەندىرىلمەگەن. ءتىل كوميتەتى مەن ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنىڭ اراجىگى اجىراتىلماعان جانە ءتىل كوميتەتىنىڭ وزگە سالالار مەن ۆەدوموستوۆالارمەن قاتىناس دەڭگەيى دە شەشىلمەگەن. ايتالىق، ءتىلبىلىم ينستيتۋتى قازاق ءتىلىن دامىتۋدى لينگۆيستيكالىق عىلىمي تۇرعىدان قولعا الۋ ۇدەرىسىندە ءتىل كوميتەتى قانداي دەڭگەيدە قاتىسۋى كەرەك، ينستيتۋتقا جوعارعى ورگان رەتىندە مە، تاپسىرىس بەرۋشى مە بولماسا سەرىكتەس ۇيىم رەتىندە مە – بەيمالىم. ال، سول ينستيتۋت پەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ارا جىگى قانداي ەكەنى تاعى بەيمالىم. وسىنداي بالا-باجىردىڭ كەسىرىنەن  قازاق ءتىلىنىڭ ءالى كۇنگە پوستيندۋستريالىق عىلىمي دامۋ پروگرامماسى جوق، ءالى كۇنگە قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق، فونەتيكالىق جانە ترانسكريپتسيالىق، سونداي-اق ونوماستيكالىق سالالار بويىنشا تۇجىرىمدار مەن ستاندارتتاردىڭ، پروگراممالاردىڭ جوقتىعىنان، بۇل سالالار بويىنشا ماسەلەلەر قوردالانىپ قالدى. ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنىڭ دا بۇل ماسەلەلەر بويىنشا قۇزىرى مەن قاۋقارى، قاراجات كوزى ايقىندالماعان. ال، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەنۋىنە بىردەن ءبىر مۇددەلى ورگان بولۋعا ءتيىستى مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگىنىڭ ءالى كۇنگە مەملەكەتتىك قىزمەت اياسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن قاراستىرماۋى مۇلدەم تۇسىنىكسىز ءجايت. ەڭ باستىسى، مۇنىڭ ءبارىن رەتتەيتىن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭنىڭ بولماۋى اتالمىش ماسەلەدەگى پارادوكستىق احۋالدى ودان ءارى قوزدىرۋدا.

جوعارىداعى اتالعان جايتتەردىڭ ناتيجەسىندە، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ جوعارى دەڭگەيلى مەنەدجمەنتتىك كىرىسىمگە (پودحود) ەمەس، ديلەتانتتىق سيپاتتاعى جانە قولدا بار رەسۋرستى ءتىل فەستيۆالى سەكىلدى داڭعوي دا داڭعازا، ءتيىمسىز شارالارعا  راسۋالاۋمەن شەكتەلۋگە نەگىزدەلىپ كەلدى. تۇراقتى دا ساۋاتتى مونيتورينگ پەن ساراپتاما جوق. كوممەرتسيالىق جانە قوعامدىق سەكتورلارداعى ءتىل جاناشىرلارىنىڭ الەۋەتىن ماسەلەنى شەشۋگە پايدالانا الۋ كورىنىس تاپپاعان. ءتىل دەپارتامەنتتەرىندەگى مامانداردىڭ اتالمىش سالا بويىنشا ىسكەرلىگى مەن بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ ماسەلەسى شەشىلمەگەن. ورىندى يدەيا مەن ءتيىمدى تاجىريبەلەر ورتاق ىسكە جۇمىلدىرىلماعان. ءتىلدى دامىتۋ مەنەدجمەنتى قالىپتاسپاي وتىر; ماسەلەنى شەشۋگە قوعامدىق ۇيىمداردى تارتۋ شارالارى جوقتىڭ قاسى. بارلىق ءىس-ارەكەت قوعامدىق ورتانىڭ نازارىن دۇركىن-دۇركىن جەلبۋاز شارالارعا اۋدارىپ وتىرۋعا عانا باعىتتالعان، ولار ءتيىمسىز دە ناتيجەسىز جانە جۇيەسىز، عىلىمي ساراپسىز يدەيالارعا نەگىزدەلگەن.

4.لينگۆيستيكالىق كەدەرگى.

قازاق ءتىلىن دامىتۋ بارىسى كازىرگى كەزدە لينگۆيستيكالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىنە تاۋەلدى بولىپ وتىر; اسىرەسە، ءتىلدىڭ ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق، فونەتيكالىق جانە ترانسكريپتسيالىق، سونداي-اق ونوماستيكالىق سالالار بويىنشا تۇجىرىم مەن ستاندارتتىڭ جوقتىعى، قازاق ءتىلىنىڭ ودان ءارى دامۋى مەن قوعامدىق ورتاعا ءسىڭىسۋىن تۇيىققا تىرەۋدە. بۇل جاعىنان ءتىل كوميتەتى، ءتىلبىلىم ينستيتۋتى جانە باسقا دا قۇرىلىمداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ىرگەلى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى مەن زەرتتەمەلەردى قولعا الۋى جۇيەلى جولعا قويىلماي وتىر. اتالمىش ورگاندار مەن مەكەمەلەردىڭ جۇمىستارى ءوز بەتتەرىنشە، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ بىرىڭعاي جۇيەسىن قامتىمايدى، شارالارى ناۋقاندىق سيپاتتا، ورتاق ستراتەگيا دايەكتەلمەگەن جانە ول سايكەسىنشە مىندەت رەتىندە ءتيىستى مەكەمەلەرگە جۇكتەلمەگەن. سونىڭ سالدارىنان قازاق ءتىلىنىڭ لينگۆيستيكالىق پروبلەمالارى جەكەلەگەن عالىمدار مەن بىرەن-ساران ءتىل جاناشىرلارى تاراپىنان جەكەدارا كوزقاراس رەتىندە عانا ايتىلىپ، مالىمدەلىپ كەلدى. عىلىمي كونفەرەنتسيالار مەن وتىرىستاردىڭ قارارلارى مەن شەشىمدەرى، ۇسىنىمدارى تىڭعىلىقتى ىسكە اسپاۋدا، ولار قازاق ءتىلىن دامىتۋ مەن ەنگىزۋدە ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق جۇمىس جوسپارىن جۇزەگە اسىراتىن جۇيەگە اينالماۋدا.

 

  1. قوعامدىق كەدەرگى.

بۇل كەدەرگى، شىن مانىندە، تىلدىك ورتانىڭ قانشالىقتى ەكەنىنەن تۋىندايدى. قوعامدا بەلگىلى ءبىر تىلدىك ورتا قانشالىقتى بولسا، ءتىلدىڭ قولدانىمى دا سونشالىقتى دەگەن ءسوز. ەندەشە، تىلدىك ورتانىڭ اۋماعىن قاراستىرۋ ارقىلى قوعامدىق كەدەرگىنى دە انىقتاۋعا بولادى.تىلدىك ورتانىڭ اۋماعى رەتىندە مىنالاردى اتاپ وتەمىز: مەملەكەتتىك ۇيىمدار، كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار جانە قوعامدىق ۇيىمدار، باق. تىلدىك ورتانى جاساقتايتىن ءتىلدىڭ ەكى ءتۇرلى سيپاتى بار: اۋىزەكى جانە جازبا ءتىل، سوعان سايكەس قازاق ءتىلىنىڭ دە قولدانىم اياسى ءار الۋان بولۋدا. ءتىلدىڭ اتالمىش ەكى سيپاتىن قاراستىرۋ ارقىلى، بۇل ماسەلە بويىنشا شىنايى كورىنىسكە كوز جەتكىزۋگە بولادى.

مەملەكەتتىك ۇيىمدار.

مەملەكەتتىك ءتىلدى اۋىزەكى قولدانۋ مەملەكەتتىك ۇيىمداردا تۇرمىستىق دەڭگەيدە، ودان قالدى اشەكەي رەتىندە قولدانۋ كەڭ تاراعان; اۋىزەكى قازاق ءتىلى سالەمدەسۋمەن، قىزمەتشىلەردىڭ ءوزارا جەكەلەي پىكىرلەسۋىمەن عانا شەكتەلەدى. رەسمي وتىرىستاردا جۇمىس ءتىلى ەسەبىندە ەمەس، سالەمدەسۋ، كىرىسسوز بەن اقىرسوز رەتىندە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اتقارىمپازدىق ۇدەرىسى ەمەس، الدەبىر رامىزدىك كەيپى عانا قالىپتاسقان.  مەملەكەتتىك ۇيىمداردا قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ بار ەكەندىگىنە قاراماستان، ولاردى سول تىلدە سويلەۋگە يكەمدەۋ، مىندەتتەۋ نەمەسە ىنتالاندىرۋ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرىلماعان. قازاقشا سويلەۋگە مۇددەلى ازاماتتاردىڭ ءسوزى اۋدارمامەن قامتىلمايدى جانە ول رەسمي ءارى حاتتامالىق داستۇرگە ەنگىزىلمەگەن، تەحنيكالىق جاعىنان ىلەسپە اۋدارما شتاتتىق كەستەمەن جانە قۇرالدارمەن قامتىلماعان.

ەلدە ءۇشتىلدى رەسمي باعىت جاريالانعانىنا قاراماستان، مەملەكەتتىك ۇيىمدار ءبىرتىلدى ء(ورىستىلدى) قوعامنىڭ عانا قاجەتىن وتەۋگە باعىتتالعان. سونىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ ءوز ءتىلىن ءوز قىزمەتىنە قولدانۋى بارعان سايىن تومەندەپ، تۇرمىستىق دەڭگەيگە قۇلدىراعان. سونىڭ كەسىرىنەن مەملەكەتتىك ۇيىمداردا قازاقشا تەلەسۇحبات بەرەتىن ادامدى تابۋ اسا كۇردەلى ماسەلە ەكەندىگى باسى اشىق. ويتكەنى، قازاقتىلدى ازاماتتار بىرتىندەپ ورىستىلدىگە اينالۋ ارقىلى ءوز تىلىندە ويىن ەركىن جەتكىزۋ قابىلەتىنەن اجىراۋ قارقىن العان. وسىلايشا، مەملەكەتتىك ۇيىمداردا ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ادامعا قىزمەت ەتۋ مۇمكىن ەمەستىگى بارعان سايىن ورنىعىپ وتىر. بۇل احۋال بەلگىلى ءبىر مونيتورينگ پەن باقىلاۋعا ۇشىراتىلماعاندىقتان، بەتالدىمەن كەتكەن.

جازباشا سالا بويىنشا شالعايداعى قازاقتىلدى ەلدى مەكەندەر مەن اۋدانداردان باسقاسىندا وڭكەي ورىس ءتىلىنىڭ اينالىمدا ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى. الايدا، مۇراعات ءۇشىن جانە كەيبىر تەكسەرىمدەرگە بولا ىسجۇرگىزىمدى قازاقشاعا اۋدارۋ داعدىعا اينالعان. بۇل اۋدارماشى ۇستاۋ شىعىنىن تۋىنداتىپ، قازاقتىلدى قىزمەتشىلەرگە ارتىق جۇك بولۋدا، ال اۋدارما قاعازدار مۇراعات رەتىندە ساقتالاتىن قۇنى بولماسا، ەشبىر رەسمي جازبالىق قۇندىلىققا جاراماۋدا. سەبەبى، اۋدارىندى ىسجۇرگىزىمدىك اينالىمعا تۇسپەيتىن ءارى ىسجۇرگىزىمنىڭ ۇدەرىسىن كورسەتەتىن جۇمىستىق قۇجات بولىپ تابىلمايدى. ءسويتىپ، ەلدەگى ىسجۇرگىزىم ۇدەرىسىنە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاتىسى مەيلىنشە ازايىپ، جۇمىستىق شىنايى مۇراعاتتار نەگىزىنەن ورىس تىلىندە حاتتالعان.

«ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋ» ناۋقانى ءوزىن ءوزى اقتامايتىن شارا. ول مەملەكەتتىك ۇيىمدارداعى جازباشا تىلدىك ورتانىڭ ورىس تىلىندە قالىپتاسقاندىعىن، مەملەكەتتىك تىلدە جازباشا ورتانىڭ جوقتىعىن كورسەتەتىن ايعاق بولىپ وتىر. تىلدىك ورتانىڭ ماڭىزىن تۇسىنبەگەندىكتەن، وعان قارابايىر جولمەن كىرىسۋدەن تۋىلعان تۇرپايى ارەكەت سەبەپ بولۋدا. ناتيجەسىندە بۇل باعىتتاعى ارەكەتتەن ەشبىر تىڭعىلىقتى ءتىل دامۋى بايقالماي وتىر. ونىڭ ۇستىنە ءالى كۇنگە قانداي قۇجات قاي تىلدە جازىلاتىنى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى مەملەكەتتىك تىلدەگى قانداي دەڭگەيدى مەڭگەرۋگە مىندەتتىلىگى ايقىندالماعاندىقتان، اتالمىش ءىستىڭ ءبارى قۇزىرى مەن مارتەبەسى بەيمالىم اۋدارماشىعا جۇكتەلگەن. ءسويتىپ، مەملەكەتتىك ءتىل رەسمي جۇمىس ءتىلى ەمەس، اۋدارىندى تۇرىندەگى جانسىز مۇراعاتتىڭ شالا ونىمىنە اينالۋدا.

مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بلانكالارى بىرىڭعاي ورىس تىلىندە باسىلادى، اسىرەسە، قارجى، سالىق، قۇقىق ورگاندارى بۇل كورىنىستە ەشبىر قىمسىنبايدى. ال، نوتاريۋس سەكىلدى جاۋاپتى مەكەمەلەردى جاساقتاۋدا مەملەكەتتىك ءتىل تالاپ ەتىلمەگەندىكتەن، ءىرى قالالاردا قازاقتىلدى ءىس جۇرگىزەتىن نوتاريۋس تابۋ مۇمكىندىگى از.

بيلىكتىڭ سوت، پارلامەنت بۇتاقتارىنىڭ رەسمي ءتىلى ورىس ءتىلى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىك تىلدە سوت ۇدەرىسىن جاتىق جۇرگىزەتىن سوت تورەشىلەرى تاپشى. قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ مۇددەسى اۋدارما ارقىلى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. قازاقتىلدى دەپۋتاتتاردىڭ وزدەرى دەپۋتاتتىق سۇراۋلارىن اتقارۋ بيلىگىنىڭ وكىلدەرى ءۇشىن ورىس تىلىندە مالىمدەۋگە داعدىلانعان جانە قوعامدى سوعان كوندىرگەن.

ءىشىنارا جەكەلەي جۇرگىزىلگەن تەستىلەۋ قورىتىندىسىنا نازار اۋدارساق: تەستىلەۋگە (2009-2010 جىلدارداعى جاعداي، بىراق بۇنىڭ ايتارلىقتاي وڭدى وزگەرگەندىگىنە ۇلكەن كۇمان بار) جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردان 1643 مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ 1352-ءسى، ياعني 82,2 % قاتىسقان تەستىلەۋ قورىتىندىسى بويىنشا - ولاردىڭ 33,7%-نىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزە الاتىنى، 35%-نىڭ پايىزىنىڭ ءىس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىگى بارى، 20,3%-نىڭ ءىس جۇرگىزە المايتىندىعى، 11%-نىڭ ءتىلدى مۇلدە بىلمەيتىندىگى انىقتالدى. بۇل - جەرگىلىكتى دەڭگەيدە، مەملەكەتتىك ءتىلسىز دە مەملەكەتتى باسقارۋ مۇمكىندىگىنىڭ ابدەن ورنىققان كورىنىسى.

2005 جىلعى اقپارات بويىنشا الماتى قالاسىنداعى 66 جوعارى وقۋ ورنىندا وقيتىن 205 مىڭ 657 ستۋدەنتتىڭ 39%-ى عانا قازاق بولىمدەرىندە، 61%-ى ورىس بولىمدەرىندە وقىعان. ودان كەيىنگى ستاتيستيكانى كەزدەستىرۋ قيىن بولدى. بۇل ءبىلىم سالاسىنداعى ەل بويىنشا مەملەكەتتىك تىلدەگى ءبىلىم بەرۋ جاعدايىن كورسەتەتىن احۋال. ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندەگى قازاق تىلىندە ءبىلىم مەن تاربيە الۋشىلاردىڭ، شىن مانىندە، اۋىزەكى جانە جازباشا قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ  جاعدايى اسا تومەن. بالالار ءوز ويىن قازاقشا بىلدىرە المايدى، بۇل اسىرەسە، قازاقتىلدى قالا بالاباقتارى مەن مەكتەپتەرىنە ءتان. بۇل ماسەلەنى قامتيتىن ارنايى ءپان جوق. الايدا، ءورىستىلدى بالالار ءۇشىن بۇل «رۋسسكايا رەچ» نەمەسە «رودنايا رەچ» پاندەرى ارقىلى جۇزەگە اسىپ، ءورىستىلدى بالانىڭ شەشەندىك  جانە ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ تالابى قولعا الىنعان. «انا ءتىلى» اتالاتىن قازاق تىلىنە باۋلۋعا ءتيىستى ءپان بۇل ۇدەدەن شىعا الماۋدا. قازاقى بۇل ءپان شاكىرتتەردى تەك قانا قازاقتىلدى ادەبي شىعارمالارمەن تانىسۋعا نەگىزدەلگەن. مۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ستاندارت پەن تالاپتىڭ بۇل سالاداعى ولقىلىعىن كورسەتىپ وتىر.

مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر بۇقارا الدىندا باق ارقىلى نەگىزىنەن ورىس تىلىندە قاتىناس جاسايدى، قازاقتىلدى باقتار بۇل جاعىنان مەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ اۋدارماشىسى قىزمەتىن اتقارۋدا. ءتىپتى، ءجارياسوز (پرەسس-رەليز) ءۇستىرتىن، قاتەمەن اۋدارىلا سالادى بولماسا كوپتەگەن مەكەمەلەردە بۇقاراعا ارنالعان قۇجاتتار ورىس تىلىندە عانا تاراتىلىپ، قازاقتىلدى ءباسپاسوز تالابى ورىندالمايدى.

قورىتا كەلگەندە، مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اۋىزەكى جانە جازبا سالالارىن دامىتۋدى بىلاي قويعاندا، ونى قالىپتاستىراتىنداي ورتا بولا الماۋدا.

كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار.

قازاقستاندىق كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار ىستەرىن بىرىڭعاي ورىس تىلىندە جۇرگىزەدى. ءتىپتى، قازاقتىلدى ازاماتتار قۇرعان فيرمالاردىڭ ءوزى ءورىستىلدى قىزمەتشىنى جالداپ ىسجۇرگىزىمدى ورىسشا جۇرگىزۋگە ءماجبۇر.  ال، شەتەلدىك فيرمالار اۋىزەكى ءتىل رەتىندە ءوز تىلدەرىن قولدانىپ، ال ىسجۇرگىزىمى - بىرىڭعاي ورىس تىلىندە. مۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە، كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار مەن مەملەكەتتىك سەكتور اراسىنداعى قاتىناستىڭ تەك قانا ورىس تىلىندە بىرجاقتى قامتىلعاندىعىن كورسەتەدى.

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ اياسى ءۇشىن اۋىزەكى تۇرمىستىق دەڭگەيدى ايتپاعاندا، بىرەن-ساران قازاقتىلدى قۇرىلىمداردى قوسپاعاندا، كوممەرتسيالىق ۇيىمداردىڭ ىشكى ورتاسىن ايتپاعاندا، ولاردىڭ قوعامدىق ورتامەن قاتىناسى بويىنشا قازاق تىلىنە ارنالعان ورتا مەيلىنشە تارىلعان. ولاردىڭ ۇيىمدىق شارالارى مەن مەرەكەلەرى ورىس تىلىندە نە شەت تىلدە وتىلەدى. مەملەكەتكە دەگەن قۇرمەتتى ايتپاعاندا، قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ قۇقىعى كوزبە كوز تاپتالىپ جاتادى، ءارى ولاردىڭ ءبارىن ءورىستىلدى ازاماتتار رەتىندە قابىلداۋ داعدىعا اينالعان.

قازاقستاندىق كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار ءۇشىن قازاقتىلدى تۇتىنۋشىلار قۇقىعى باستى ەمەس. مىسالى، ءالى كۇنگە دەيىن بانكتەردە تۇتىنۋشىلارعا ارنالعان قازاقتىلدى بلانكتار جوق، ولار تۇتىنۋشىلارعا ءورىستىلدى كەلىسىمشارتتىڭ ءماتىنىن عانا ۇسىنادى، كومپيۋتەرلەرى قازاق قارىپتارىمەن ءالى كۇنگە قامتىلماعان.

قازاقستاندا جارناما مەن حابارلاندىرۋدىڭ تۇپنۇسقاسى مەن تاراتۋ ۇدەرىسى 100 % -عا دەرلىك اۋەلى ورىس تىلىندە جۇزەگە اسادى، قازاق تىلىنە اۋدارۋ ەكىنشى كەزەكتە عانا قولعا الىنادى. وسىدان كەلىپ، قازاقتىلدى جارناما جاساۋشى كاسىپكەرلىك تە اتىمەن جوق. الماتى قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ 2009 جىلعى مالىمەتىنشە، الماتى قالاسىنداعى 200-دەن استام جارناما اگەنتتىكتەرىنىڭ ءبىر دە ءبىرى قازاق تىلىندە جارناما جاسامايدى. ءسويتىپ، جارناما بەرۋشىلەر قازاقتىلدى تۇتىنۋشىلار مۇددەسىن ەسكەرگەندىكتەن ەمەس، ءتىل ساياساتىندا تۋى مۇمكىن داۋدان قاشقاقتاعاننان امالسىز تۇردە ءورىستىلدى جارنامانى ءۇستىرت قازاقشالاۋمەن شەكتەلەدى. ال، ساۋدا ورىندارىنداعى يمپورتتالاتىن ونىمدەردىڭ 10%-ى عانا قازاقشا جاپسىرمالار (ەتيكەتكا) مەن نۇسقامالاردى (ينسترۋكتسيا) قامتيدى، قالعانى ورىس تىلىندە نە باسقا شەت تىلدەردە.

قوعامدىق ۇيىمدار.

قازاقستانداعى قوعامدىق سەكتور تەك قانا ورىس تىلىندە كۇن كورۋدە. قوعامدىق ۇيىمداردى قارجىمەن قامتيتىن، تاپسىرىس جاسايتىن دونورلىق جانە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ بارلىعى دەرلىك تەك قانا ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە قاتىناس جاسايدى. ءىشىنارا كەيبىرەۋى عانا كونكۋرستاردى قازاقشا حابارلاعانى بولماسا، نەگىزگى شارالاردىڭ بارلىعى دەرلىك ورىسشا وتەدى، قازاقتىلدى ءتىلماش تارتىلمايدى. بۇل ءجايت قوعامدىق سەكتورمەن قاتىناس جاساۋعا ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان باقىلاۋعا الىنبايدى. ناتيجەسىندە ەلدە قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ بەلسەنىمى ەنجار، قوعامدىق-ساياسي جانە الەۋمەتتىك شارالار مەن ناۋقانداردان تىس، ازاماتتىق قۇقىقتارىن تالاپ ەتۋ مۇمكىندىگى تومەن، قوعامدىق-الەۋمەتتىك اقپاراتپەن قامتۋ جوقتىڭ قاسى. قوعامدىق ۇدەرىستەن تىلدىك ورتا ارقىلى شەتتەتىلگەن قازاقتىلدى ازاماتتار ءوز تۇرعىسىن تالاپ ەتەتىندەي قوعام مۇشەسى بولىپ قالىپتاسپاۋدا.

ۇزاق جىلدار بويى قوعامدىق كەلىسىم يدەولوگياسى جۇرگىزىلگەن قازاقستاندا قازاق ەمەس ەتنوستاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋىنە قازاقستاندىق ورىستاردىڭ دەڭگەيىمەن كوز جەتكىزۋگە بولادى. جەكەلەگەن زەرتتەۋلەر بويىنشا، ولاردىڭ 0,7%-ى عانا ۇيلەرىندە قازاقشا سويلەسەدى، 1%-ى ەكى تىلدە قاتىناسادى. ورىستاردىڭ ورىس ءتىلىن بىلمەيتىنى جوق، بىراق ولاردىڭ قازاقشا بىلەتىنى 2% عانا. بۇل جاعداي قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق كەلىسىم فاكتورى رەتىندە قالىپتاسپاي وتىرعاندىعىن كورسەتەدى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى.

ەلدەگى قوعامدىق مالىمەت كوزىنە قاراعاندا، (بۇل سالا بويىنشا رەسمي مالىمەت نەمەسە عىلىمي زەرتتەمە جوق) باق ءوندىرىسىنىڭ قازاقشاسى 10%-دان اسپايدى، قالعانى ورىس تىلىندەگى ونىمدەر بولىپ تابىلادى دا، ولار قازاقشاعا اۋدارىلىپ بەرىلەدى. بۇل احۋال قازاقتىلدى باق-تاردىڭ دەڭگەيى قانشالىقتى ەكەنىن كورسەتەدى. قازاقتىلدى باقتار كۇردەلى كىرىپتارلىقتى باستان كەشۋدە، ونى بىلايشا اتاپ وتۋگە بولادى:

  • قاراجاتتىق كىرىپتارلىق; ەلدەگى جارنامانىڭ اسا كوپ مولشەرى ورىس تىلىندە بەرىلىپ، كەيبىرەۋى عانا اۋپىرىممەن قازاقشاعا امالسىز اۋدارىلادى، سوعان سايكەس قازاقتىلدى باقتاردا جارنامادان تابىس تابۋ اسا تومەن; ولاردىڭ 90%-ى مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تاۋەلدى;
  • ساياسي-يدەولوگيالىق كىرىپتارلىق; قازاقتىلدى جۋرناليستەردى ماماندىققا دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ كوپشىلىگى قازىرگى زامانعى جۋرناليستيكانى مەڭگەرمەگەن، كەڭەستىك ديداكتيكادان ارىلماعان، توتاليتارلىق ساناداعى ناسيحاتشىلىقتان ادا ەمەس;
  • بىلىكتىلىك كىرىپتارلىق; قازاق جۋرناليستەرى ەسكى ادىستەمەلىك وقۋ جۇيەسىمەن، پراكتيكانى مەڭگەرمەگەن كۇيى ديپلوم الىپ شىعۋدا، ولار وزدەرىنىڭ قوعامدىق ميسسياسىن كۇنكورىسپەن عانا شەكتەۋدە، ال ءورىستىلدى جۋرناليستەر قوماقتى تابىس تابۋدا.

قازاقستانداعى ءورىستىلدى باق نىساندارى دامىعان يندۋستريالىق سيپاتقا يە، ال قازاقتىلدى باق نىساندارى ىلعي دا دامۋ جولىنداعى سيپاتتا. سايىپ كەلگەندە، قازاقستانداعى قازاقتىلدى باقتاردىڭ بوستاندىعى جونىندەگى اڭگىمەدەن گورى، قازاقتىلدى باقتاردى قۇتقارۋ ماسەلەسى پايدا بولىپ وتىر.

  1. تەحنيكالىق كەدەرگى.

قازاق ءتىلىنىڭ زاماندىق تەحنيكالارعا سىڭىسپەۋى دە باستى كەدەرگىنىڭ ءبىرى بولۋدا. بۇل، اسىرەسە، ەلەكتروندىق تەحنيكالىق سالاعا ءتان ءجايت. قازاقستانعا يمپورتتالاتىن بارلىق تۇرمىستىق جانە ۇيىمدىق تەحنيكالاردىڭ بارلىعى دەرلىك مەملەكەتتىك تىلگە سايكەستىلىگى قاراستىرىلماستان، تۇتىنىمعا تۇسۋدە. ناتيجەسىندە ەلدەگى ميلليونداعان ۇيالى بايلانىس تۇتىنۋشىلارى قازاق تىلىندەگى اقپاراتتان تىس قالىپ كەلەدى. ءتيىستى ورگاندار، ەڭ بولماسا، قازاق ءتىلىنىڭ لاتىندىق ۆولوتيۋك (2010 جىلدارعا دەيىن احۋال وسىلاي، بەيرەسمي، ازاماتتىق قولدانىسقا ارنالعان ۋاقىتشا ءالىپبي) نۇسقاسىن دا بەكىتۋ جونىندە ماسەلە قويماۋدا.

قازاق ءتىلىنىڭ ەلەكتروندىق كەڭىستىكتى مەڭگەرۋ ماسەلەسى كۇردەلى كۇيدە قالىپ وتىر. ەلدەگى ەلەكتروندىق سايتتار مەن پورتالدار بىرىڭعاي ورىس تىلىندە دامۋدا، ال مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنسىز نىعايۋ مۇمكىندىگى جوق قازاقتىلدى ەلەكتروندىق كەڭىستىكتى يگەرۋ سالاسى ەندى عانا قولعا الىنۋدا. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بارلىعى دەرلىك ەلەكتروندىق اقپاراتتارىن تەك قانا ورىس تىلىندە تىڭعىلىقتى تاراتۋدا، ال قازاقتىلدى اقپارات ونىمدەرى ءجۇردىم-باردىم دەڭگەيدە. ناقتى دا جۇيەلى تۇردە قازاق ءتىلىن ەلەكترونداۋ ساياساتى ءالى قولعا الىنباۋدا.

ءىىى. قازاق ءتىلىنىڭ ادەبيەتتىك سيپاتىن دامىتۋ جولىنداعى ۇسىنىم 

قازاق تىلىنە ءتان توقىراۋ جاعدايى قالىپتاسقان احۋال، ونى تۇزەتۋگە باعىتتالعان توتەنشە شارالار قابىلداۋدى قاجەت ەتەدى. شارالاردىڭ تەز ارادا قابىلدانۋىن كوزدەي وتىرىپ، قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندارعا قوعامدىق ورتا تاراپىنان تومەندەگىدەي ۇسىنىمدار ۇسىنىلادى.

  1. قازاق ءتىلىنىڭ ادەبيەتتىك نورماسىن نىعايتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانسىن. بۇل باعدارلاما مىنا باعىتتار بويىنشا مونيتورينگ جاساۋعا، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جانە سايكەس جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعانى ءجون:
  • ءتىلدىڭ وڭدەلىمى;
  • ءتىل قاعيداسىنىڭ قالپى;
  • ءتىلدىڭ تۇرلامى;
  • ءتىل ءستيلىنىڭ سالالانۋى;
  • ءتىلدىڭ امبەباپتىعى;
  • ءتىلدىڭ قوعامعا ورتاق مىندەتتىلىگى;
  • ءتىلدىڭ اۋىزەكى جانە جازبالىق ۇلگىلەرىن دامىتۋ. 
  1. قازاق ءتىلىنىڭ ادەبيەتتىك نورماسىن نىعايتۋ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىندە «مەمتىل» حولدينگى قۇرىلسىن. بۇل حولدينگكە اتالعان باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتتەلسىن.
  2. «مەمتىل» حولدينگىنىڭ قۇرامىندا قازاقتىلدى تەرميندى دامىتۋدى قولعا الاتىن تەرمينولوگيالىق زەرتحانا اشىلسىن. بۇل زەرتحانا عىلىمنىڭ جانە ءومىردىڭ بارلىق سالاسى بويىنشا تەرميندەردى رەتتەۋ مەن جاساقتاۋ جۇمىستارىن قولعا السىن.
  3. «مەمتىل» حولدينگىنىڭ قۇرامىندا ونوماستيكا ماسەلەلەرىن شەشۋمەن اينالىساتىن قۇرىلىم بولۋى كەرەك. ونىڭ كارتوگرافيا ماسەلەلەرىنە تىكەلەي ىقپالى بولارلىق قۇزىرىنىڭ دا بولعانى ءجون.
  4. ءاربىر ۋنيۆەرسيتەت جانىندا تەرمينولوگيالىق عىلىمي كەڭەس قۇرىلىپ، ولار تەرمينولوگيالىق زەرتحانامەن تىعىز قاتىناستا جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
  5. ەلەكتروندىق كەڭىستىكتە قازاق ءتىلىن دامىتۋ ماقساتىندا «ءاناتىل» پورتالى قولعا الىنعانى ابزال. بۇل پورتال قازاق ءتىلى بويىنشا قوعامنىڭ سۇرانىسىنا سايكەس ءتۇرلى لينگۆيستيكالىق قىزمەت كورسەتۋمەن اينالىسقانى ءجون.
  6. «مەمتىل» مح قۇرامىندا الەۋمەتتىك لينگۆيستيكا سالاسىن قامتيتىن قۇرىلىم جاساقتالۋى كەرەك، ول ءتىلدى دامىتۋ جولىندا زاڭداما، الەۋمەتتىك زەرتتەۋ، مونيتورينگ، سونداي-اق، تىلدىك ورتانى دامىتۋ ماسەلەلەرى سەكىلدى ماڭىزدى باعىتتاردى قولعا الۋعا الەۋەتى بولۋى ءتيىس.
  7. «مەمتىل» مح قۇرامىنا، سونداي-اق، قازاق ءتىلى بويىنشا تەستىلەۋ ۇدەرىسىن قامتيتىن قۇرىلىمنىڭ دا ەنگەنى ماقۇل.

     ءىV. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەگە سايكەستەندىرۋ جولىنداعى ۇسىنىم

  1. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەگە سايكەستەندىرۋ بويىنشا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تاراۋى «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تiلمەن قاجەتتى جاعدايدا تەڭ قولدانىلۋى مۇمكىن.» تۇرىندە وزگەرتىلىپ بولماسا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلدانعانى ءجون.
  2. زاڭداما تالابىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەگە سايكەستەندىرۋ» جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما ءوز الدىنا بەكىتىلگەنى ماقۇل. بۇل قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردىڭ بارلىق جۇمىس ۇدەرىسى مەن ولاردىڭ كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدارمەن، قوعامدىق ۇيىمدارمەن جانە قازاقستان اۋماعىنداعى وزگە دە شەتەلدىك الۋان ۇيىمدارمەن قاتىناس قۇرالى رەتىندە قالىپتاستىرىپ، نىعايتۋىن جۇزەگە اسىرۋداعى باستى قۇجات بولۋى كەرەك.
  3. باعدارلامانى جۇزەگە اسىراتىن ۋاكىلدىك ورگان تىگىڭكى باعىنىستاعى بارلىق جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باسقارمالارىن قۇرامىنا ەنگىزگەن ءتىل كوميتەتى تىكەلەي ۇكىمەتكە نەمەسە پرەزيدەنت اپپاراتىنا قاراستى ىشكى ساياسات دەپارتامەنتىنە قاراۋى كەرەك.
  4. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ مەن ەلدەگى وزگە دياسپورالار ءتىلىن قورعاۋ ماسەلەسى ىشكى ساياساتتىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلۋى قاجەت. قازاق ءتىلىنىڭ كازىرگى جاعدايى ەڭ الدىمەن ورىس ءتىلىنىڭ دەڭگەيىمەن تەڭەستىرىلۋى العاشقى ماقسات ەتىپ قويىلۋى كەرەك. بۇل ساياساتتىڭ نەگىزى قالىپتاسقان بىرتىلدىلىكتى (ورىستىلدىلىكتى) ءوزارا كىرىگىڭكى قوستىلدىلىكپەن اۋىستىرۋدى قامتۋى قاجەت. ءوزارا كىرىگىڭكى قوستىلدىلىك - قازاقتىلدى قىزمەتشىگە كەمىندە ورىس ءتىلىنىڭ اۋىزەكى تومەنگى دەڭگەيىن ۇعۋ، ال، ءورىستىلدى قىزمەتشىگە كەمىندە قازاق ءتىلىنىڭ اۋىزەكى تومەنگى دەڭگەيىن ۇعۋدى مىندەتتەۋ ارقىلى ەكىجاقتى بىرىڭعاي تىلدىك تۇسىنىستىككە جەتكىزەتىن ەڭ تومەنگى ساتىلىق شارت. بۇل - مەملەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىك دالىزگە ەنگىزۋدەگى العىشارت بولىپ تابىلادى.
  5. مەملەكەتتىك دالىزدەگى تارىلعان قازاق ءتىلى ءۇشىن تىلدىك ورتا، قازاقتىلدى قىزمەتشىنىڭ قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋ ايعاعى رەتىندە مويىندالىپ قويماي، مەملەكەتتىك ءرامىزدىڭ ءبىرى سانالاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنىڭ اياققا باسىلۋى رەتىندە تانىلۋى كەرەك. سوندىقتان دا ءاربىر وتىرىس، جينالىس پەن فورۋمدار مەملەكەتتىك ءتىلسىز ءوتۋىن زاڭدى بۇزۋ رەتىندە تانىلاتىنداي، زاڭدامالىق وزگەرىمدەر مەن تولىقتىرىمدار قابىلدانۋى ءتيىس.
  6. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قوعامدىق قۇندىلىققا اينالۋى كەرەك. ول ءۇشىن قازاق تىلىنە دەگەن جاناشىرلىق قوعامدىق تاراپتان تۋىلاتىنداي شارالار ۇيىمداستىرىلىپ، قوعامدىق جوبالاردىڭ اتقارىلۋى مەملەكەت پەن كوممەرتسيالىق تاراپتان قولداۋعا يە بولۋى قاجەت.
  7. ءاربىر مەملەكەتتىك، كوممەرتسيالىق، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپارات ءوندىرۋ قابىلەتى باقىلاناتىنداي شارالار جاسالۋى كەرەك.
  8. باق-تارداعى قازاقتىلدى ونىمگە دەگەن تالاپ ايقىن دا جوعارى بولاتىنداي كورسەتكىلەر (ينديكاتورلار) بەلگىلەنۋى كەرەك جانە سول بويىنشا تۇراقتى مونيتورينگ جاسالۋى ءتيىس.
  9. ءاربىر جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ قازاقتىلدى ءونىم ءوندىرۋ قابىلەتى ونداعى وقىتۋشىلار ازىرلەگەن وقۋلىقتار مەن ادەبيەتتەردىڭ سانى مەن ساپاسى ارقىلى ولشەنگەنى ماقۇل. ال، ءار مەكتەپتەگى وقۋشىنىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەندىگى سول تىلدەگى اۋىزەكى وي ءبىلدىرۋ دەڭگەيى مەن جازۋ قابىلەتىمەن تەكسەرىلگەنى ءجون. 

بۇل ماقالا بۇدان بۇرىن جاساقتالعان بايان تۇرىندەگى قۇجاتتىڭ نەگىزىندە جازىلدى.

 

سەرىك ەرعالي

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنىنە ارنالادى

2021 جىل. قىركۇيەك

 

 

 

پىكىرلەر