«اردا» باسپاسىنان وقىرماندار تالعامىنا ورايلى كىتاپتار وقتىن-وقتىن شىعىپ جاتقانى اقيقات. مىنە، «اقىل مەن سۇلۋلىقتان جاراتىلعان، جانىم-اي، جان ەكەنسىڭ دارا تۇلعاڭ!» دەگەن ايدارلى، مۇقاباسى كەلىستى، كولەمدى كىتاپ قولىمىزعا ءتيدى.
«مەيىرىم شۋاعى» دەپ العى ءسوزىن قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، حالىقارالىق شولوحوۆ سىيلىعىنىڭ يەگەرى، بەلگىلى جازۋشى ءسابيت دوسانوۆ جازعان ەكەن. ءارى قاراي پاراقتاي كوز جۇگىرتكەن ەدىك. «كورىكتى مىنەز، كورىكتى وي»، «اققۋ بوپ تۋعان ارۋ ول»، «ساكۋرا گۇل – قۇرالاي»، «سىر سۇحبات، ماقالا، ەسسە» دەپ سارالاپ بولىنگەن ءتورت تاراۋ الدىڭىزدان شىعادى. كلاسسيك جازۋشىمىز عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «دۇنيەدە ادام بالاسىنىڭ ۇلى قاسيەتى ەكەۋ-اق: وي ۇلىلىعى، سۇلۋلىق ۇلىلىعى» دەگەن ەپيگرافپەن بەرىلگەن «سوزۆەزديە دەلفينا» تۋىندىسى دا وسى كىتاپقا ەنگىزىلىپتى.
ەكى تۋىندىنىڭ ەكەۋى دە قارشادايىنان-اق قازاق قىزدارىنىڭ ءىشىنەن سۋىرىلا شىعىپ، كەلە-كەلە ەسىمىن ايداي الەمگە ايگىلەگەن ۇلاعاتتى ۇستاز قۇرالاي احمەتقىزى اققوشقاروۆا تۋرالى ەكەن. كىتاپتا كورشىلەس ەلدەردىڭ زيالى تۇلعالارى: وزبەكستاننان نازىر فازىلوۆ، ماسكەۋدەن البەرت فيشلەر، سەرىك تويعانباەۆ، قىرعىزستاننان اقىن اقىلبەك ابدىقالىقوۆ، شالعاي شەتەلدىك عۇلامالار، قازاقستاندىق بىرگە قىزمەتتەس بولعان ۇستازدار، شاكىرتتەرى، اقىن-جازۋشىلار… ءبارىنىڭ قاستەرلەپ ماقتان ەتەتىنى، جۇرەكجاردى سوزدەرىن تەبىرەنە تولعايتىنى ءبىر عانا ادام، ءبىر عانا تۇلعا – قۇرالايعا ارنالىپتى.
قازاقتا «اتا كورگەن وق جونادى، انا كورگەن تون پىشەدى» دەگەن ماقال تەككە ايتىلماعان عوي. قۇرالاي كىشكەنتاي كەزىندە العاش رەت الماتىداعى قۇرمانعازى كوشەسىنىڭ بويىنداعى №25 مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى.
– اتا-اناڭ كىمدەر بولادى؟ – دەپ ساۋال قويدى وعان كلاسس جەتەكشىسى.
قۇرالاي ىركىلمەي جاۋاپ قاتتى.
– اكەمنىڭ اتى احمەت اققوشقاروۆ. ول ساياسي قىزمەتتە. بىلايشا ايتقاندا – ديپلومات!
– بارەكەلدى! اناڭ شە؟
– انامنىڭ اتى پاتشايىم. اكەسىنىڭ اتى ءتاجىباي، بىلايشا ايتقاندا تاجىباەۆا.
– اناڭ قانداي قىزمەتتە؟
– و-و مەنىڭ انام دوكەي عالىم، ياعني – اكادەميك!
كىشكەنتاي قۇرالايدىڭ جاۋابىنا قايران قالعان كلاسس جەتەكشىسى «بارەكەلدى! بولايىن دەپ تۇرعان وقۋشى ەكەنسىڭ» دەدى.
– مامام مەن مەكتەپكە كەلگەنگە دەيىن-اق ارىپتەردى، قالاي جازىپ-سىزۋدى ۇيرەتتى. مارشاك، اگنيا بارتو، سەرگەي ميحالكوۆ سەكىلدى اقىنداردىڭ بىزدەي جاس ءبۇلدىرشىندەرگە ارنالعان ولەڭدەرىن جاتتاتقىزدى. بۇلاردان باسقا قازاق اقىندارى مۇزافار الىمباەۆ، قادىر مىرزاليەۆ، قابىكەن مۇقىشەۆ، ءانۋار دۇيسەنبيەۆتىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ ۇلگەردىم. سۋرەت سالۋدى دا مامام ۇيرەتتى.
– جارايسىڭ، بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەنسىڭ، – دەپ ۇستازى قۇرالايدى باسىنان سيپادى.
…شىنىندا دا، قۇرالاي ايتسا ايتقانداي، ونىڭ اناسى ايگىلى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ شاكىرتى بولاتىن. ول رەسپۋبليكامىزدا تۇڭعىش رەت ليتولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى ەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ، قوعامدىق، مەملەكەتتىك ىستەرگە كوپ ارالاسقان، ءوزى باسقارعان عىلىم سالاسى بويىنشا كوپتەگەن شاكىرتتەر تاربيەلەگەن عۇلاما ۇستاز. ورىسشا، قازاقشا، اعىلشىن تىلىندە ەركىن سويلەيتىن. ۇلىبريتانياعا ساپارمەن بارعاندا بايانداماسىن اعىلشىن تىلىندە جاساپ، تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن وقىمىستىلار قىزۋ قۇپتاي قولدارىن سوققانىن بىلەمىز.
قۇرالاي وقىعان مەكتەپ تە اعىلشىن تىلىنە بەيىمدەلگەندىكتەن ول دا جاستايىنان وسى تىلدە سويلەۋگە يكەمدەلە باستادى. مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرگەن سوڭ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا بولىمىنە ءتۇسىپ، لەنيندىك شاكىرتاقىعا يە بولدى. 1972 جىلى جوعارى وقۋ ورنىن ۇزدىك ءبىتىردى. سونان سوڭ ماسكەۋدەگى بايكوۆ اتىنداعى مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن ءتامامدادى. 1976 جىلى پروفەسسور ك.پ.گۋروۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۋكراينا استاناسى كيەۆ قالاسىندا «وسوبەننوستي ۆزايمنوي ديففۋزي ۆ منوگوفازنىح دينارنىح سيستەماح» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ويداعىداي قورعاپ شىقتى. قۇرالاي سول كەزدەن باستاپ جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ، فيزيكا عىلىمى سالاسىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە قوماقتى ۇلەسىن قوسۋمەن كەلەدى. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم ۇستارتاتىن شەتەلدىك ستۋدەنتتەردى دايارلىق كۋرسىنان وتكىزۋدە دە قۇرالاي قىرۋار ىستەر اتقاردى. ولارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ، وقۋلىقتار دايىنداۋ، ۇلتتىق مۇددەنى ۇلاعاتتاۋ ىسپەتتى شارالار شاشەتەكتەن دەسە دە بولادى. قۇرالاي احمەتقىزى ۇستازدىقتىڭ سىرتىندا «مولەكۋليارلى فيزيكا» جانە «تەرموديناميكا»، «مەحانيكا» ءتارىزدى وزگە دە كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەرىن جارىققا شىعاردى. قۇرالاي سەكىلدى قۇداي قوسقان جارىنىڭ ادامي قاسيەتىنە ءسۇيىنىپ، تالانتىنا ءتانتى بولعان جازۋشىمىز ءسابيت دوسانوۆتىڭ: «قۇرالايىم تۇرعاندا مەن ناعىز باقىتتى اداممىن!» دەپ ايتاتىنى دا تەگىن ەمەس شىعار.
جاستايىنان جۇرت كوزىنە ءتۇسىپ، قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كومسومول ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى بولعان وقۋ ۇزدىگى، نەبارى جيىرما ءبىر جاستاعى اي ماڭدايلى، ادەپتى دە كورىكتى قىز قۇرالاي احمەتقىزى بولاتىن.
وتكەن عاسىردىڭ 1971 جىلى، قازان ايىنىڭ 19-20 جۇلدىزىندا قۇرالاي ومىرىندە ەستەن كەتپەس، ايرىقشا وقيعا بولدى. وسى ەكى كۇن ىشىندە سول كەزدەگى قىزىل يمپەريا استاناسى ماسكەۋ قالاسى، كرەملدىڭ ۇلكەن سارايىنداعى گەورگيەۆ جيىنجايىندا ستۋدەنتتەردىڭ بۇكىلوداقتىق سلەتى ءوتتى.
كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى لەونيل يليچ برەجنەۆ باستاپ كەلگەن جوعارى لاۋازىمدى توپتى وتىرعاندار ورىندارىنان تۇرىپ قارسى الدى. كوركىنە كوز سۇرىنەتىن قازاق قىزى قۇرالاي تورالقادا برەجنەۆتىڭ وڭ جاعىنا جايعاستى.
سلەت تىزگىنىن قولىنا العان قۇرالاي لەونيد يليچتەن باستاپ سول كەزدەگى الىپ ەلدىڭ نارقاسقالارى: كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى م.ۆ.كەلدىش، جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى، اقىن ا.سۋركوۆ، كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى ي.س.كونەۆ، بلكجو ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ە.م.تياجەلنيكوۆ، تاعى باسقالارعا قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان انىق تا قانىق ەستىلگەن اسەم داۋسىمەن كەزەك-كەزەك ءسوز بەرىپ وتىردى. ەش ءمۇدىرىسسىز ورىسشا ءارى تازا، ءارى شەشەن سويلەدى. ورايلى ءبىر ساتتە لەونيل يليچ قۇرالايعا قاراپ:
– قاي جەردەن كەلدىڭ؟ – دەپ سۇرادى.
– الماتىدان، ۇلتىم قازاق.
– اتىڭ كىم؟
قۇرالاي ادەتتەگى «ق» ءارپىنىڭ ءۇتىر ىسپەتتەس دايەكشەسىن الىپ تاستاپ: — كۋرالاي! – دەپ جاۋاپ بەردى.
باس حاتشى:
– كاك، كاك، كۋ… دەپ كۇمىلجىگەندە،
– كۋ-را-لاي، – دەپ انىعىراق قايتالادى قۇرالاي.
تاعى ءبىر ساتتە:
– ۆى پرەكراسنو ۆەلي سلەت نا رۋسسكوم، كۋ-را-لاي، ۆزلەت سۆوي پرودالجاي! – دەپ لەونيل يليچ قۇرالايعا ءتانتى بولىپ، ءسال كۇلىمسىرەپ قويدى.
– و، منوگوۋۆاجاەمىي لەونيد يليچ، ۆى مەنيا ۆدوحنوۆلياەتە. بەسكونەچنو بلاگودارنا ۆام! – قۇرالايدىڭ ءجۇزى القىزىل الماداي الاۋلاپ كەتتى.
– ديماش احمەتوۆيچ قوناەۆتى ساياسي بيۋروعا ءبىراۋىزدان مۇشە ەتىپ سايلادىق. قازاقستان جاستارى بۇل پىكىرىمىزدى قوستايتىن شىعار؟ – دەدى لەونيد يليچ قالىڭ شىققان قويۋ قاسىن قوزعالتا كەرىپ.
– ءبىز، قازاقستاننىڭ بارشا جاستارى، شەكسىز قۋانىشتى ەكەنىمىزگە ءشۇبا كەلتىرمەڭىز، لەونيد يليچ! – دەدى قۇرالاي.
– ءوزىم دە سولاي توپشىلاپ ەدىم، – دەدى لەونيد يليچ.
كوسەم مەن شەشەن اراسىنداعى قىسقاشا اڭگىمە وسىلاي ورەسىنە جەتكەن ەدى. 1972 جىلى «مولودايا گۆارديا» باسپاسى «ستۋدەنتتەردىڭ بۇكىلوداقتىق سلەتى» كىتابىن كوپ تارالىممەن جارىققا شىعاردى.
ديماش احمەتۇلىنىڭ اسا جوعارعى مارتەبەگە يە بولعانىنا ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ باسشىلارى دا ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى. ازەربايجاندىق ارىپتەسى گەيدار اليەۆ: «ءبانىم گارداشىم!» دەپ قۇپتاسا، وزبەك دوستار: «قوناەۆ چۋنداق ۇچقان!»، قىرعىزستاندىقتار: «بوربورلىق كوميتەتى چوڭ ساياسي بيۋروسى قولدوپ» دەسىپ قايران قالىستى.
د.ا.قوناەۆتىڭ بيىك مارتەبەسى ءھام باس حاتشىمەنەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان كەزدەرى قازاقستاننىڭ قارقىندى قادام جاساۋىنا ەرەكشە ىقپال ەتكەنى ءمالىم. بىراق جوعارعى جاققا جالتاقتاۋمەن كۇن كەشكەن كەزدەر ەدى ول. بۇگىنگىدەي ەگەمەندى ەل اتانىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ كوكبايراعى جەلبىرەگەن جوق ەدى.
«جاستىق شاق قايتا اينالىپ كەلمەس ساعان» دەپ كەلەتىن ايگىلى «جيىرما بەس» ءانى شىرقالعاندا ءوزىمنىڭ ودان ءتورت-اق جاس كىشى كەزىمدە كەڭەستەر ەلى كوسەمىمەن تىزەرلەسە قاتار وتىرىپ، سۇحباتتاسقانىم ەسىمە ورالادى. و، كۇرمەۋگە كەلمەيتىن، ساپتىاياقتىڭ سابىنداي قايران دۇنيە-اي دەسەيشى! – دەپ قۇرالاي وقتا-تەكتە وي قۇشاعىنا شومادى.
وسىندايدا: «كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەگەن ماقال الدىڭنان سورايىپ شىعا كەلەتىنىن قايتەرسىڭ.
ءومىرىنىڭ ۇزاق جىلدارىن ءبىر عانا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتكە ارناعان عالىم قۇرالاي احمەتقىزى كۇللى قازاق قىزدارىنا ۇلگى-ونەگە بولارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتۋمەن كەلەدى. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ ۇيعارۋىمەن قۇرالاي اققوشقاروۆا «ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قۇرمەتتى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى» اتاندى. زەيىنى زور عالىم ءوز ەڭبەگىنىڭ زەينەتىن كورۋدە. اتاپ ايتقاندا: «ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن مەدالىنىڭ» يەگەرى، «قر ءبىلىم جانە عىلىمىنا ەڭبەگى سىڭگەن قىزمەتكەر»، «ءال-فارابي اتىنداعى التىن مەدال»، قر ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور…
ول بۇگىندە ءوز ماماندىعى بويىنشا دارىستەرىن جالعاستىرىپ، شاكىرتتەرىن جالىقپاي دايارلاپ شارتاراپقا شارلاتۋدان ءبىر دە جالىعىپ كورگەن ەمەس. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت – نۇرى تاسىسىن» دەگەندەي، قۇرالاي حاقىندا قانشا زيالى قاۋىم، بىرگە قىزمەت اتقارعان ۇستازدار، شاكىرتتەرى، اقىن-جازۋشىلار اعىنان جارىلا العىستارىن ايتىپ، جۇرەكجاردى سوزدەرىن بىلدىرگەلى قاشان! قىرعىز اقىنى مارحاباي ااماتوۆ:
«باقىتقا جەتە بەربەيد
ساماشقاندار،
مەن الام، مەن الام دەپ
تالاشقاندار،
تاعدىردا جولۋگۋشات چانداعانا،
قۇرالاي جەڭەبەزدەي جاراشقان جار» دەپ قۇرالايدىڭ ءسابيت دوسانوۆ سەكىلدى بەلگىلى جازۋشىنىڭ جارى ەكەنىن تولعايدى.
قۇرالايدىڭ باستان كەشكەن جەتەلى كەزەڭدەرىن تۇگەل ايتىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى – مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرگەننەن باستاپ قيلى-قيلى ءومىر باسپالداقتارىنان جىگەرلى اتتاپ، بىلىمدارلىعى، ادامي قادىر-قاسيەتىمەن قاستەرلى بولعان قازاق قىزى قۇرالاي حاقىنداعى قىسقاشا تولعاۋىمدى قۇرالايعا ارنالعان ءاننىڭ ماتىنىمەن ءتامامداساق دەيمىن:
اققۋداي، ماپەلەگەن كوگىلدىرىڭ
كومەيدەن تەبىرەنە توگىل جىرىم.
ءانىمدى اعىلتايىن قۇرالايدان،
كوسىلگەن كەرمارالداي كوڭىل كۇيىم.
قايىرماسى:
جانارىمنىڭ شىراعى،
نۇرى سونبەس قۇرالاي،
قيالىمنىڭ پىراعى،
جىرى تەڭدەس قۇرالاي.
پاتشايىم اناسىنىڭ پاديشاسى،
ءسابيتتىڭ قۇداي قوسقان
حانىمشاسى،
قارا كوز، قيعاش قاستى
قىزدار كوپ قوي،قاستەرلى قۇرالايداي تابىلساشى!
مىڭباي ءراش
